Ο πιλότος του επέκεινα
Το μελαγχολικό βλέμμα, το κίτρινο κράνος, τα φθαρμένα γάντια, η κραυγή στον τερματισμό, το γελοίο ένστικτο του θανάτου, η ταχύτητα ως έργο τέχνης, ο πιλότος του βραζιλιάνικου σαουντάτζι, ο μεταφραστής της saudade, οι θεολογικοί μονόλογοι μετά την κούρσα, παρά την διάπραξη ενός πλήθους «αμαρτημάτων». Ένας μοναδικός πρωταθλητής της Φόρμουλα 1 που ξεχύθηκε ανεξήγητα ευθεία προς τον θάνατο, μια προσωπικότητα που υπήρξε πολύ πιο σημαντική από το ίδιο το σπορ. Ο Ayrton Senna αποτελεί κάτι παραπάνω από μυθιστορηματικό πρόσωπο· δεν επιζητά να γίνει λογοτεχνικός ήρωας της λογοτεχνίας αλλά μιας εκ βαθέων έρευνας της προσωπικότητάς του, από τον τρόπο που έζησε και αγωνίστηκε μέχρι τον τρόπο που έφυγε από την ζωή. Και αυτό ακριβώς κάνει το παρόν βιβλίο.
Ένας Senna τελείωσε στην πίστα της Ίμολα το 1994 και την ίδια στιγμή ένας άλλος Senna γεννήθηκε, καθώς ο ήρωας έδωσε την θέση του στον μύθο. Ο Senna πολεμούσε τον θάνατο με τον ίδιο τον κίνδυνο, εφαρμόζοντας ένα εντελώς ιδιότυπο «οφθαλμόν αντί οφθαλμού». Εξόρκιζε το κακό χρησιμοποιώντας το ισχυρότερό του όπλο, την ταχύτητα. Έμοιαζε φορέας του «ιού» της αφθαρσίας, που τον ωθούσε να εθίζεται στον κίνδυνο της ταχύτητας και που τον έπειθε ότι είναι άτρωτος. Μολονότι προσέγγιζε εντελώς ψυχρά το ζήτημα του ρίσκου, εξ ου και πάσχιζε να το τιθασεύσει και να το εκλογικεύσει, θα μπορούσε να αποτελεί παράδειγμα ατόμου εξαρτημένου από την ταχύτητα και τους κινδύνους της. Γνωρίζοντας το τέλος του, το οποίο αναπόφευκτα προβάλλεται αναδρομικά σε κάθε του κίνηση, σε κάθε στιγμιότυπο που αποτυπώνει τη μελαγχολική, απόμακρη και μοναχική του φιγούρα, αυθόρμητα σχεδόν διατυπώνεται η κρίση ότι αυτό που τον κατέστησε ξεχωριστό ήταν μια ιδιαίτερη σχέση με τον θάνατο.
Ανεξάρτητα από τι δήλωνε, έδειχνε σαφώς διατεθειμένος να θεωρηθεί καμικάζι – εξάλλου είχε κατηγορηθεί ότι περιφρονούσε το ενδεχόμενο του θανάτου. To φαταλιστικό πέπλο που αόρατα τον περιέβαλλε δικαιώθηκε το 1994 σαν τρόμος και αυτοεπαληθευόμενη προφητεία. Στο τελευταίο σαββατοκύριακο της ζωής του συνειδητοποίησε ότι η μάχη με την ειμαρμένη είναι άνιση και απλώς υποτάχθηκε σ’ αυτό που ο ίδιος προσέγγιζε σαν πεπρωμένο: πήρε θέση στην γραμμή εκκίνησης, ενώ μόλις πριν λίγο είχε εξομολογηθεί τηλεφωνικώς κλαίγοντας στην τελευταία του σύντροφο ότι δεν ήθελε να τρέξει σε αυτό το Γκραν Πρι.
Όπως γράφει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του, η απόπειρα να δοθούν απαντήσεις στα αινίγματα γύρω από τον θάνατο και την ζωή του, μολονότι κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος των 1.200 περίπου σελίδων βιβλίο του A Deus, δεν στάθηκε επαρκής για να κατασιγάσει την επίμονη διερώτηση για το ποιο πραγματικά ήταν αυτός ο πιλότος, τι ήταν αυτό που τον έκανε ήρωα, ποιον δαίμονα κυνηγούσε και από ποιον πίστευε ο ίδιος ότι καταδιώκεται.
Το βιβλίο καλύπτει κάθε κεφάλαιο της σπάνιας αυτής αθλητικής προσωπικότητας. Αποτελεί μια post mortem ανάλυση της ψυχοσύνθεσής του επιχειρεί να ερμηνεύσει το πώς ακροπατώντας ως το χείλος της αγάπης του για την ταχύτητα, βρέθηκε σαν να διέπραττε την έσχατη ύβρη απέναντι στον θάνατο. Η πνευματική διάσταση της προσωπικότητάς του, η συνολική φιλοσοφία της ζωής του, η γεμάτη ένταση και αντιφάσεις ψυχοδομή του, η δυνατότητα μιας διαφορετικής θέασης της πραγματικότητας, το περίφημο Σατόρι, όλα ερευνώνται από την συγγραφική πένα.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις ενέργειες και παρενέργειες της αυτοσυγκέντρωσης, ένα πεδίο που προφανώς γνώριζε πολύ καλά ο Senna, καθώς αφηνόταν στο ρεύμα των υψηλών ταχυτήτων όπως ένας πιανίστας που κινεί τα δάχτυλά του με ιλιγγιώδη ρυθμό. Ο συγγραφέας συμβουλεύεται ειδική βιβλιογραφία, όπως η μελέτη του Α. Μόραν για την αυτοσυγκέντρωση, ιδίως για την περίσταση όπου η σκέψη εξουδετερώνει την δράση, διότι πολύ απλά «αδυνατούμε να περιγράψουμε όσα είμαστε σε θέση να κάνουμε και αδυνατούμε να κάνουμε όσα είμαστε σε θέση να περιγράψουμε». Ο ψυχολόγος Robert Ornstein, στην δική του μελέτη για την εξέλιξη της συνείδησης και την καταγωγή του τρόπου σκέψης μας εστιάζει στην συγκλονιστική δυνατότητα του ανθρώπινου νου να μην αντιδρά σε πραγματικό χρόνο, αλλά να έχει την δυνατότητα να προετοιμάζει την ενέργειά του πριν καν δεχτεί το αντίστοιχο ερέθισμα, πριν ακόμη λειτουργήσει «ενστικτωδώς». Πιθανώς λοιπόν, αυτό που έκανε τον Senna να πιστεύει στα θαύματα και στον Θεό δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα παιχνίδι της ίδιας του της νόησης.
Ένα άλλο έργο που συμβουλεύεται ο συγγραφέας είναι ο Σπόρος της Νίκης του Nuno Cobra, υποστηρικτή μιας ολιστικής προσέγγισης στην βελτίωση του ατόμου και καθοδηγητή του Senna στον έλεγχο του νου, εφαρμόζοντας κάποιες πρωτοποριακές μεθόδους νευρογλωσσικού προγραμματισμού. Μια βασική ιδέα πίσω από τις τεχνικές ήταν η εξής: οι ταχύτητες ενός αγώνα Φ1 είναι αφύσικα υψηλές, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αδυνατεί να επεξεργαστεί σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα τις πληροφορίες που δέχεται και, κατά συνέπεια, δεν είναι σε θέση να κρίνει και να αντιδράσει σωστά. H επιτυχία του έγκειται στην προετοιμασία, στο πόσο καλά θα έχει εισαγάγει στον εγκέφαλό του τα απαραίτητα στοιχεία εκ των προτέρων. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το πνεύμα αλλά και το σώμα «γνωρίζουν» ήδη τι πρόκειται να αντιμετωπίσουν και δεν αιφνιδιάζονται.
«Τώρα είμαι ανασφαλής, διότι είμαι έξω από το αυτοκίνητο» [σ. 37]
Ένα άλλο στοιχείο του που δεν μπορεί να αγνοηθεί είναι η τάση του να περιεργάζεται επίμονα τα δυστυχήματα των άλλων. Ο Senna βρέθηκε κοντά στο ατύχημα του Martin Donelly στην Jerez και όλοι θυμούνται την αλλόκοτη συμπεριφορά του, με την σχεδόν νοσηρή αλλά ταυτόχρονα πρωτογενή, παιδική περιέργεια για τον θάνατο, που μόλις ανακάλυπτε. Τότε, όπως δήλωνε, συνειδητοποίησε πόσο εύθραυστος είναι. Αλλά αν τότε είδε μια ζωή να σώζεται, το 1992 στο Βέλγιο θα ήταν αυτός που θα έσωζε μια ζωή, του Erik Comas. Μόνο αυτός έτρεξε δίπλα του στη μέση της πίστας ενώ γύρω του περνούσαν άλλα μονοθέσια. Έκτοτε ο δεσμός μεταξύ τους ήταν ακατάλυτος.
Το ατύχημα του Barrichello ήταν η τελευταία περίπτωση αυτοψίας του Senna, όπου για άλλη μια φορά έτρεξε προς τον τόπο του ατυχήματος με την ελπίδα ότι με μια σειρά δοκιμασμένων χειρισμών το μοιραίο μπορεί να αποφευχθεί. Αλλά στην περίπτωση του Ratzenberger o Senna υπήρξε συμπρωταγωνιστής σ’ έναν θάνατο· σ’ έναν θάνατο που συνέβη την παραμονή του δικού του, στις 30 Απριλίου 1994. Η απελπισία του ήταν εμφανής όταν προσπάθησε να παρακάμψει την επίσημη είσοδο στον σταθμό πρώτων βοηθειών της πίστας και επιχείρησε να μπει μέσα πηδώντας από την περίφραξη. Αυτή την φορά ο θάνατος είχε φτάσει πρώτος.
Ίμολα, 1 Μαΐου 1994. Ο Senna με 360 χιλιόμετρα την ώρα βρίσκεται στην αρχή του 7ου γύρου. Η Williams – Renault με πάνω από 300 χιλιόμετρα την ώρα μπαίνει στην κλειστή στροφή του Tamburello, σαν να είναι λίγο πολύ μια ευθεία. Τα μεγάλα μπαλώματα στην επισκευασμένη διαδρομή φαίνεται να αποσταθεροποιούν το μονοθέσιο· ο πιλότος ανοίγει την τροχιά του αλλά ξαφνικά γυρίζει προς τα δεξιά, σε πορεία κάθετη προς την έξοδο της στροφής. Δεν στρίβει· αφήνει γκάζι και φρενάρει. Η επιβράδυνση χρειάζεται χώρο για να δράσει και χώρος δεν υπάρχει. Το αμάξι χάνεται από την τηλεοπτική εικόνα και μοιάζει να το ρουφά ο γκρίζος τοίχος της στροφής. Ό,τι απομένει, επιστρέφει στην πίστα, με τον πιλότο ακίνητο, με το κεφάλι του γερμένο προς τα μπρος, χωρίς καμία ένδειξη ζωής. Μια τελευταία κίνησή του, μια κλίση προς τα δεξιά, δεν ήταν παρά ο τελευταίος σπασμός του οργανισμού του.
Ένας δημόσιος θάνατος ενός σπορ ήρωα ενώπιον εκατομμυρίων τηλεθεατών ήταν γεγονός. Η αναζήτηση των εικόνων πριν την εκκίνηση έδειχνε έναν πιλότο χαμένο στις σκέψεις του, σχεδόν ηττημένο, σαν ασθενή που έχει ετοιμαστεί για χειρουργείο. Οι ενδεχόμενες αιτίες ξετυλίγονται μια μια στις σελίδες και μπλέκονται σαν κουβάρι. Ήταν οι επιδιορθωμένες ανωμαλίες της ασφάλτου; Κάποιο προσωπικό του λάθος; Ένα κομμάτι από την κολόνα του τιμονιού βρισκόταν ακόμα συνδεδεμένο με την στεφάνη (συνεπώς η κολόνα έσπασε κατά την σύγκρουση ή νωρίτερα) και ο Σέννα είχε στα χέρια του ένα άχρηστο τιμόνι.
Ο συγγραφέας μετατρέπει σε λέξεις την κασέτα του αγώνα και παρακολουθεί τα πρακτικά της δίκης, που εντάσσονται στο κείμενο. Παραθέτει μάλιστα εκτενές απόσπασμα από προσωπική του συνομιλία με τον εισαγγελέα της δίκης, ο οποίος μεταξύ άλλων επέμενε να μάθει γιατί οι εικόνες που μετέδιδε η ασύρματη κάμερα στο αυτοκίνητο του Senna διακόπηκαν απότομα περίπου 0,9 δευτερόλεπτα πριν από την σύγκρουση. Είναι δυνατόν ο σκηνοθέτης επί εννέα λεπτά να αφήνει την μετάδοση στην κάμερα από το μονοθέσιο και κατά σύμπτωση, όπως ισχυρίστηκε, να αλλάξει πλάνο σε λιγότερο από ένα δευτερόλεπτο πριν την σύγκρουση;
Οι Ιταλοί θεωρούν απόλυτα φυσιολογική την διεξοδική διερεύνηση των συνθηκών του ατυχήματος και την συνακόλουθη παραπομπή όσων θα μπορούσαν να έχουν ανάμιξη στο μοιραίο συμβάν. Οι Βρετανοί θεωρούν ότι η παρέμβαση της κοινής, πολιτικής δικαιοσύνης συνιστά παραβίαση της ασυλίας που εξ ορισμού απολαμβάνουν οι αγώνες ταχύτητας. Επικαλούνται το ασύμβατο της κοινής δικαστικής πρακτικής με τους μηχανοκίνητους αγώνες, στους οποίους έχει καθολική ισχύ ο νόμος της «εκούσιας διακινδύνευσης» ή του «οικείου πταίσματος», εφόσον όλοι όσοι συμμετέχουν γνωρίζουν πολύ καλά ότι θέτουν την ζωή τους σε κίνδυνο. Η δικαιοσύνη των κοινών ανθρώπων, ισχυρίζονται, θα σκότωνε το κορυφαίο μηχανοκίνητο σπορ, εφόσον θα έπληττε τον ακρογωνιαίο λίθο του, τον θανάσιμο κίνδυνο που μαγνητίζει οδηγούς και θεατές.
To βιβλίο εμπλουτίζεται με διηγήσεις φίλων, γνωστών και συνεργατών του Senna αλλά και αποσπάσματα από άλλα βιβλία ή άρθρα της F1 φιλολογίας, μια ένδειξη της μεγάλης ερευνητικής εργασίας του συγγραφέα. Δεν λείπουν οι ενδιαφέρουσες «μεταφυσικές» αφηγήσεις όπως εκείνη του John Bisignano, ειδικού δημοσιογράφου της Φ1, ο οποίος παραδέχεται ότι ανατρίχιαζε όποτε πλησίαζε στην σειρά εκκίνησης το αυτοκίνητο του Σέννα, καθώς υπήρχε μια ενέργεια που δεν μπορούσε να βρει γύρω από κανένα άλλο μονοθέσιο.
Ειδικότερα κεφάλαια αναφέρονται στους Alain Prost και Michael Schumacher – δυο αντιστικτικά αντίθετες και ανταγωνιστικές μορφές, σε στιγμιότυπα αγωνιστικής ιδιοφυίας και βιογραφικά και στατιστικά στοιχεία, ενώ τo επίμετρο του βιβλίου, προκαλεί έναν ακόμα αναγνωστικό αιφνιδιασμό. Σ’ ένα πυκνό κείμενο ο συγγραφέας αφήνεται σε μια εκ βαθέων εξομολόγηση για την εμμονή του με το πρόσωπο του Σέννα, αυτού του «πιλότου του επέκεινα» (δικός του ο χαρακτηρισμός που υπεξαιρώ για τον τίτλο) αλλά και για την συνεχή δοκιμασία της «άτιμης γραφής». Είναι ένα υποδειγματικό σε μορφή και περιεχόμενο βιβλίο, για μια σπάνια αθλητική προσωπικότητα.
Εκδ. Key Books, 2014, σελ. 350.
Πανδοχείο 