Περί γραφής
Θα μας συνοδεύσετε ως την θύρα του τελευταίου σας βιβλίου;
Για θύρα δεν είμαι σίγουρη, οι θύρες κάποτε αποδεικνύονται αδιέξοδες μπουκαπόρτες. Λοξοκοιτώντας από το φιλιστρίνι θα μιλούσα για ένα παιχνίδι ανάμεσα φαντασίας και πραγματικότητας, μια κολεγιά λοξής ματιάς και επινοημένης μνήμης.
Θα μοιραστείτε μια μικρή παρουσίαση – εισαγωγή στο κάθε σας βιβλίο χωριστά (είτε σε μορφή επιγραμματικής παρουσίασης, είτε γράφοντας για το πότε, πώς, υπό ποιες συνθήκες και ποιους πόθους συνεγράφησαν);
Στο «Δόντι του Λύκου», εξομολογήσεις και παραληρήματα ανθρώπων κερματισμένων, μνήμες ατομικές ή συλλογικές, υπνοβασίες και όνειρα, παλινδρομούσαν ανάμεσα σε ένα ζοφερό παρελθόν κι ένα θρυμματισμένο παρόν. Επρόκειτο για μια συλλογή από 13 διηγήματα που άρχισαν να μπαίνουν σε μια σειρά το 2002 και, φτάνοντας τελικά στο σύνολο τις 37.000 λέξεις, εκδόθηκαν το 2007 από τις εκδόσεις Πατάκη. Στο πρώτο μου εκείνο πόνημα επέλεξα τη μικρή φόρμα σαν ένα στοίχημα, γοητευμένη από την πύκνωση που αυτό το είδος απαιτεί, και υιοθετώντας ένα λόγο όσο το δυνατόν πιο ελλειπτικό. Εννέα χρόνια μετά, στην «ιστορία της Σ.», -ένα μυθιστόρημα 310 σελίδων που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη- η αφήγηση άγγιξε περισσότερο το αλλόκοτο, το γκροτέσκο και το νουάρ. Εν κατακλείδι, αν και τα γεγονότα ήταν αληθοφανή και οι τόποι συγκεκριμένοι (Ερεσός του ’50, Παρίσι της δεκαετίας του ’60 και του ’70), τα νήματα της αφήγησης προχώρησαν μέσα από ένα ου-τοπικό ράβε ξήλωνε.
Σας ακολούθησε ποτέ κανένας από τους ήρωες των βιβλίων σας; Μαθαίνετε τα νέα τους;
Mε τους επινοημένους ήρωες συμβαίνει ό,τι και με τους φίλους. ΄Αλλοι σ’ ακολουθούν, άλλοι σού σκάβουν ανεπαισθήτως λαγούμια, οι αυτονομημένοι προχωρούν ερήμην σου.
Ποιος είναι ο προσφιλέστερός σας τρόπος συγγραφής; Εργάζεστε με συγκεκριμένο τρόπο; Ακολουθείτε κάποια ειδική διαδικασία ή τελετουργία;
Πρόκειται για μια επίπονη διεργασία, ένα παιχνίδι του νου, αλλά με πολύ βάσανο και κόπο του σώματος. Γράφω και σβήνω, στο τέλος, αν μπορεί να υπάρξει τέλος, παράγραφοι και κεφάλαια θα μεταφερθούν σε κάποιο άλλο σημείο μέσα στο κείμενο ή σε κάποιο άλλο αρχείο, για να επανέλθουν ίσως μετά από καιρό σε κείνο το αρχικό, που στο μεσοδιάστημα θα έχει υποστεί τόσες πολλές και διαδοχικές παρεμβάσεις που θα έχει καταστεί αγνώριστο. Σε καμία περίπτωση δεν θα το χαρακτήριζα όλο αυτό προσφιλές.
Πώς και πού παγιδεύετε τις ιδέες σας;
Οι ιδέες μπορεί να έρθουν οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Περπατάς, τρως, ή έχεις μόλις ξυπνήσει, και ως εκ του πουθενά κάτι παλιό και μπερδεμένο ξεκαθαρίζει, μια νέα εικόνα σού παρουσιάζεται μέσα από μια άλλη διάσταση. Το δόκανο όμως, πάνω σε μια κόλλα χαρτί ή μπροστά από έναν υπολογιστή θα το στήσεις.
Επιλέγετε συγκεκριμένη μουσική κατά την γραφή ή την ανάγνωση; Γενικότερες μουσικές προτιμήσεις;
Όταν άρχισα να γράφω συστηματικά, για να ξορκίσω τη σιωπή είχα στο πλάι μου ένα μαγνητοφωνάκι και άκουγα σχεδόν υπνωτιστικά τα ίδια και τα ίδια κομμάτια. Εδώ και χρόνια γράφοντας σε ένα σπίτι μέσα σε δάσος αρκούμαι στα τιτιβίσματα.
Έχετε γράψει σε τόπους εκτός του γραφείου σας/σπιτιού σας;
Έχω κρατήσει σημειώσεις σε καφενεία, αίθουσες αναμονής, αεροπλάνα, τρένα, μετρό. Κάποιες κατόπιν επεξεργάστηκα, άλλες τις πέταξα.
Ποιες είναι οι σπουδές σας και πώς βιοπορίζεστε; Διαπιστώνετε κάποια εμφανή απορρόφηση των σπουδών και της εργασίας σας στη γραφή σας (π.χ στην θεματολογία ή τον τρόπο προσέγγισης);
Σπούδασα νομικά και παιδαγωγικά, εργάστηκα για μια εικοσιπενταετία σε διάφορα δημόσια σχολεία, ασχολήθηκα με θέματα που αφορούσαν παιδεία, πολιτική, νόμους και δυναμική των ομάδων, εμμέσως, κάποια από αυτά τα βιώματα ίσως επηρέασαν και την συγγραφή. Αλλά η συγγραφή ως διαδικασία βρίσκεται συνήθως σε ακραίο ανταγωνισμό με τα παραπάνω.
Γράψατε ποτέ ποίηση – κι αν όχι, για ποιο λόγο;
Με ποίηση γράφουμε, η αφήγηση είναι το πρόσχημα.
Αν είχατε σήμερα την πρόταση να γράψετε μια μονογραφία – παρουσίαση κάποιου προσώπου της λογοτεχνίας ή γενικότερα ποιο θα επιλέγατε;
Μονογραφία όχι. Ένα μυθιστόρημα όπου η Έρπενμπεγκ θα ανάπνεε στο ίδιο δωμάτιο με τη Γιέλινεκ, και η Πλαθ θα ψυχαναλυόταν στο ίδιο ντιβάνι με τη Γουλφ, θα το έβρισκα συναρπαστικό. Στην πραγματικότητα δεν νομίζω πως θα αποκτήσω ποτέ τέτοια κότσια.
Τι γράφετε αυτό τον καιρό;
Κείμενα που μάλλον διαφέρουν από όσα έχω μέχρι στιγμής εκδώσει (ό,τι κι αν σημαίνει αυτό).
Περί ανάγνωσης
Αγαπημένοι σας παλαιότεροι και σύγχρονοι συγγραφείς.
Ανάκατα, συνειρμικά, και προφανώς ασύμμετρα: Τσέχοφ, Ντοστογιέφσκι, Φόκνερ, Προυστ, Τζόις, Κάφκα, Μαν, Μούζιλ, Μπέκετ, Ιονέσκο, Καμύ, Σαρτρ, Ντιράς, Γουλφ, Πίντερ, Μπέρχαρντ, Ναμπόκοφ, Σελίν, Σουίφτ, Κάρβερ, Μπόρχες, Μαρκές, Σεμπρούν, Σεπούλβεντα, Μπάνβιλ, Μπαρίκο, Χάντκε, Καλβίνο, Τουρνιέ, Καπότε, Μόρισον… Βουτυράς, Βιζυηνός, Τσίρκας, Χατζής, Δούκας, Γονατάς, Χάκκας, Μάτεσις, Κουμανταρέας, Βαλτινός, Γουδέλης, Δημητριάδης, Δημητρίου, Νόλλας, Καλοκύρης, Μαυρουδής, Σιώτης, Σωτηροπούλου, Μήτσορα, Φάις, Κολιάκου, Ατζακάς, Σωτάκης, Καβανόζης, Παπαμόσχος, Αγγελάκης …
Αγαπημένα σας παλαιότερα και σύγχρονα βιβλία.
Οι Δαιμονισμένοι, ο Ηλίθιος, το Υπόγειο (Ντοστογιέφσκι), Φως τον Αύγουστο (Φόκνερ), Δουβλινέζοι, Οδυσσέας (Τζόις), Τα Ημερολόγια, Η Δίκη, ο Πύργος, Η Μεταμόρφωση (Κάφκα), Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο (Προύστ) Ω, οι ωραίες μέρες, όλοι εκείνοι που πέφτουν, Μολόι, Πώς είναι (Μπέκετ), Τρεις νουβέλες (Μαν) Δεσμοί (Μούζιλ) Το στοιχειωμένο σπίτι, Κυρία Ντάλαγουει, Τα κύματα (Γουλφ), Ταξίδι στην άκρη της νύχτας (Σελίν), Ο κινέζος του πόνου (Χάντκε) Το παιχνίδι της αντιστροφής (Ταμπούκι) Γαλάζια μάτια (Μόρισον) Το Αλεξανδρινό Κουαρτέτο (Ντάρελ) Ακυβέρνητες Πολιτείες (Τσίρκας) Το κιβώτιο (Αλεξάνδρου) Η μητέρα του σκύλου (Μάτεσις) Ο μπιντές και άλλες ιστορίες (Χάκκας) Επιτάφιος θρήνος (Ιωάννου) Βιοτεχνία υαλικών (Κουμανταρέας)…
… Το διπλό βιβλίο (Χατζής) Η αυλή των θαυμάτων (Καμπανέλης) Το συναξάρι του Αντρέα Κορδοπάτη, Η κάθοδος των εννιά, Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο (Βαλτινός) Εορταστικό τριήμερο στα Γιάννενα (Σωτηροπούλου), Πεθαίνω σαν χώρα (Δημητριάδης) Από το ίδιο ποτήρι, Ελληνική Αϋπνία, Πορφυρά Γέλια, Κτερίσματα, Το κίτρινο σκυλί, Στο παγκάκι του κανένα, Από το πουθενά (Φάις) Ντιάλιθ ιμ, Χριστάκη, Ένα παιδί από τη Θεσσαλονίκη, Το κουμπί και το φόρεμα (Δημητρίου), και από τους νεότερους, Χοιρινό με λάχανο (Καβανόζης) Κάτι θα γίνει, θα δεις (Οικονόμου) Θερμοκρασία δωματίου (Κολιάκου), Το γυμνό της σώμα (Αστερίου) Η πράσινη πόρτα (Σωτάκης) Κατάσταση φούγκας (Ράπη) Ακόμα Φεύγει (Μπογιάνου) … και ο κατάλογος συνεχίζεται.
Αγαπημένα σας διηγήματα.
Τα περισσότερα εκείνων στους οποίους έχω ήδη αναφερθεί.
Σας έχει γοητεύσει κάποιος σύγχρονος νέος έλληνας λογοτέχνης;
Πρωτοεμφανιζόμενοι που διακρίθηκαν μέσα στην τελευταία πενταετία, με τα βιβλία: Το τραγούδι του Λύγκα, Το πλεκτό και άλλες πλεκτάνες (Σιαφάκα) Καιροί τέσσερεις, Ο ψίθυρος της Ευδοκίας (Καράμπελα), Ο βυθός είναι δίπλα (Βουδούρης), Χορός στα ποτήρια (Τάτση), Μια χαρά (Κυθρεώτης), Η Βικτώρια δεν είναι εδώ (Τσίρμπας), Αλεπούδες στην πλαγιά (Ανυφαντάκης), Καρυότυπος (Παπαντώνης) η Αϊσέ πάει διακοπές (Σωτηρίου).
Αγαπημένος ή/και ζηλευτός λογοτεχνικός χαρακτήρας.
Ο πρίγκιπας Μίσκιν στον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι, η κεντρική περσόνα στην Ιστορία του γερασμένου παιδιού της Έρπενμπεγκ, η Ραραού στην μητέρα του σκύλου του Μάτεσι, οι αντιήρωες στα βιβλία του Δημητρίου και του Φάις.
Αγαπημένο σας ελληνικό λογοτεχνικό περιοδικό, «ενεργό» ή μη; Κάποιες λέξεις για τον λόγο της προτίμησης;
Ενδεικτικά: Το Δέντρο, τα (δέ)κατα, το Εντευκτήριο, ο Πόρφυρας, ο Μανδραγόρας, ο Αναγνώστης, το Οροπέδιο, το Φρέαρ, οι Στάχτες, το Φράκταλ, το Ιntellectum, η Θράκα, το Νέο Πλανόδιο, το Αίτιον, και όλα όσα ασχολούνται κυρίως -ή εξ ολοκλήρου- με την καλή ποίηση και πεζογραφία. Από τα μη ενεργά το Διαβάζω, το Πάλι και το Πλανόδιο.
Τι διαβάζετε αυτό τον καιρό;
Το Πόλεμος και πόλεμος του Κρασναχορκάι.
Διαβάζετε λογοτεχνικές παρουσιάσεις και κριτικές; Έντυπες ή ηλεκτρονικές; Κάποια ιδιαίτερη προτίμηση στις μεν ή (και) στις δε;
Τις παρακολουθώ συστηματικά. Τόσο στον έντυπο όσο και στον ηλεκτρονικό υπάρχουν κριτικές τεκμηριωμένες, ενώ στον ηλεκτρονικό οι αναφορές σε συγγραφείς λιγότερο γνωστούς αλλά εξίσου αξιόλογους είναι συχνότερες.
Θα μας γράψετε κάποια ανάγνωση σε αστικό ή υπεραστικό μεταφορικό μέσο που θυμάστε ιδιαίτερα; [μέσο – διαδρομή – βιβλίο – λόγος μνήμης]
2008, είμαι στη Βενετία με προορισμό την Ελβετία, κάθομαι σε ένα παγκάκι στον σταθμό του τραίνου και περιμένω το επόμενο, διαβάζω για πρώτη φορά Γιέλινεκ – την Λαγνεία συγκεκριμένα – και συνεχίζω να την διαβάζω και μέσα στο τρένο, μέχρι που ανακαλύπτω πως αντί για την Ελβετία έχω βρεθεί στα Σκόπια. Κερασάκι στην τούρτα, κάποιοι μού έχουν κλέψει τη τσάντα.
Είμαι στο κατάστρωμα ενός πλοίου με προορισμό την Άνδρο, δίπλα μου ένας άντρας με τριμμένο και παλιομοδίτικο παλτό έχει ανοιχτό στα πόδια του ένα βιβλίο, ρίχνω λοξές ματιές στο βιβλίο… και συνεχίζοντας την ανάγνωση αντιλαμβάνομαι πως η υπόθεση αφορά έναν κύριο που μες στο κατακαλόκαιρο φοράει επενδύτη. Επιστρέφω στο σαλόνι του πλοίου και από την τηλεόραση ακούω τον ποιητή Λίκο σε ένα παλιό ποιητικό αφιέρωμα στον φίλο του Εμπειρίκο να απαγγέλλει το ίδιο απόσπασμα. Ο Λίκος προφέρει καθαρά την λέξη επενδύτης, εγώ όμως ακούω επενδυτής. Είναι καλοκαίρι του 2015, «Η γαλήνη ήτο απόλυτος. Η επιφάνεια της θαλάσσης ήτο λεία και έλαμπε εις τον ήλιον, άνευ πτυχών, άνευ κυμάτων»… και το βιβλίο έχει τίτλο: Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία, 1936-1946, τυπωμένο στην Ελλάδα το 1974.
Περί αιακρισίας
Παρακολουθείτε σύγχρονο κινηματογράφο ή θέατρο; Σας γοήτευσε ή σας ενέπνευσε κάποιος σκηνοθέτης, ταινία, θεατρική σκηνή;
Αγαπημένοι για την σκηνοθετική τους ματιά: Φελίνι, αδελφοί Ταβιάνι, Σκορτσέζε, Ταρκόφσκι, Αγγελόπουλος, Κούνδουρος, Παναγιωτόπουλος, Τερζόπουλος, Βογιατζής, και επιπλέον για την ηθοποιία τους: Βογιατζής, Κοκκίδου, Μουτούση, Καλτσίκη.
Οι εμπειρίες σας από το διαδικτυώνεσθαι;
Εργαλείο έρευνας και εύκολο μέσο επικοινωνίας, αλλά στο κρεσέντο της διαδικτυακής ροής αν δεν μπεις υποψιασμένος αποδιοργανώνεσαι.
Αν κάποιος σας χάριζε την αιώνια νιότη με αντίτιμο την απώλεια της συγγραφικής ή αναγνωστικής σας ιδιότητας, θα δεχόσασταν τη συναλλαγή;
Όχι, γιατί μάλλον θα έπληττα.
Κάποια ερώτηση που θα θέλατε να σας κάνουμε μα σας απογοητεύσαμε; Απαντήστε την!
Ερ: «Γιατί γράφετε;»
Απ: «Εσείς;»
Στις εικόνες: Elfriede Jelinek, Virginia Woolf [Danielle Fraser], Truman Capote [Aaron Slims, 1958], Peter Handke, Toni Morrison, Thomas Bernhard, Marguerite Duras, Jenny Erpenbeck, Federico Fellini [γυρίσματα του Satyricon, Mary Ellen Mark, 1969].
Πανδοχείο 