Νομίζω ότι αυτό το σκοτάδι γύρω μου μπορεί να μου μιλήσει… μου λέει ιστορίες… Σχεδιάζω κόμικς για να δείτε τον κόσμο μέσα από τα δικά μου τα μάτια. Έ! Προσπάθησε να φανταστείς πώς θα ήταν αν είχες γεννηθεί ως Αλεξάνταρ Ζόγκραφ!Εγώ θα μπορούσα να είμαι εσύ κι εσύ εγώ! (σ. 39)
Φάκελος φιλοξενούμενου: Κατά κόσμον Sasa Rakezic. Pancevo, Σερβία, 1965. Ξεκίνησε να δημοσιεύει στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ζωγράφισε σε αναρίθμητα περιοδικά (και στην Βρωμιά, το θρυλικό φανζίν της Πτολεμαΐδας!), εξέδωσε μέχρι σήμερα 18 βιβλία. Ιδρυτής του μεγάλου φεστιβάλ κόμικς GRRR στο Πάντσεβο και συχνός επισκέπτης στη χώρα μας (το 1999 άρτι αφιχθείς μια μέρα μετά το σεισμό δήλωσε «Θα νοιώθουμε σαν στο σπίτι μας με τόσο κούνημα. Έχουμε συνηθίσει στους βομβαρδισμούς»).
Πλοκή: Το βιβλίο (στην ουσία ένα graphic novel, συνδυασμός κόμικς και λογοτεχνίας) αποτελεί μια συγκλονιστική καταγραφή της καθημερινότητας στη Γιουγκοσλαβία και, αργότερα, τη Σερβία, κατά τη διάρκεια της πιο ταραγμένης δεκαετίας της πρόσφατης ιστορίας της και χωρίζεται σε τέσσερα μέρη.Οι 9 αυτοτελείς ιστορίες του πρώτου μέρους (Life under sanctions, All against each other and god against all, Yugoslav Exprerience Comics κ.ά.) δεν είναι παρά εικονογραφημένες σελίδες από το προσωπικό ημερολόγιο ενός νέου δημιουργού που προσπαθεί να κρατηθεί οργανικά και πνευματικά ζωντανός μέσα σε πρωτόγνωρες και οριακές συνθήκες, χωρίς να χάσει ίχνος από το χιούμορ του.
Στο δεύτερο μέρος υπάρχει το πλήρες ιστορικό των mails που έστελνε σε φίλους του κι εκείνοι με τη σειρά τους σε άπειρο κόσμο κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών από το ΝΑΤΟ, όποτε υπήρχε ρεύμα, αλλά και μετέπειτα (24 Μαρτίου 1999 – 31 Μαρτίου 2000). Τα μικρά ηλεκτρονικά του σημειώματα, γεμάτα προσωπικές αμφιβολίες (Θα είναι «τέχνη» αν παραμείνουμε φυσιολογικοί κάτω από αυτή την κατάσταση), ξεκαρδιστικά δεδομένα (Δύο μέρες πριν την έναρξη των βομβαρδισμών παρουσιάστηκε η νέα, βελτιωμένη έκδοση του Yugo, με την ονομασία (τι ειρωνεία) Yugo Ciao! ), πρωτόγνωρες εικόνες από τη νέα ζωή (Οι κότες από την αναστάτωσή τους γεννάνε αυγά ασυνήθιστα μικρά σε μέγεθος), έκλειναν πάντα με το Τα λέμε στα όνειρά μου, Σάσα.
Το τρίτο κεφάλαιο (Regards from Serbia) αποτ
ελούσε εβδομαδιαίο στριπ με θέμα τη ζωή του κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών. Το βιβλίο τελειώνει με ένα πεντασέλιδο κείμενό του με τίτλο Κατάσταση Εκτάκτου Ανάγκης Στη Σερβία (12.3-22.4.03) και το μικρό κόμικ Addio Milosevic: Όπως πάντα, μόνο όταν ο τύρρανος έχει πια φύγει συνειδητοποιούν όλοι ότι ήταν πολύ μικρότερος απ’ όσο φαινόταν στην ακμή του, αλλά αυτό που άφησε πίσω του θα πληγώνει γενεές ανθρώπων. (σ. 285)
Σχέδιο: Οι λιτές και σχεδόν ασκητικές μορφές του Ζόγκραφ έχουν σαφείς επιρροές από την αρχαία βαλκανική και βυζαντινή ζωγραφική των Βαλκανίων, εξ ου και το ψευδώνυμό του. Ο ίδιος παραδέχεται πως εμπνέεται συχνά από τις φιγούρες των αγγείων και των τοιχογραφιών των χωρών του, παλιάς και νέας…
Εικόνες, εικόνες (παρμένες από τα κάδρα)…Τα διαμερίσματα είναι χωρίς θέρμανση, η τοπική συγκοινωνία σπάνια και πανάκριβη, τα αφιερώματα των περιοδικών αφορούν τρόπους επιβίωσης. Ένστολοι στρατιώτες που υποτίθεται πολεμούν, μπαίνουν σε διαμερίσματα και αποσυναρμολογούν την κεντρική θέρμανση. Η τηλεόραση παίζει παλιές Γιουγκοσλαβικές ταινίες και κινούμενα σχέδια του Ντίσνεϊ (που όμως σταματούν να τους δίνουν οι Αμερικανοί – «μην παίζεις με τα παιχνίδια μας!»). Οι καλοπληρωμένοι κυονόκρανοι αποτελούν πόλο έλξης για τις πόρνες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Συνηθισμένη η εικόνα των τελευταίων να αγοράζουν πανάκριβα τρόφιμα και τροπικά φρούτα.
Για κάποιους καλλιτέχνες η κατάσταση αποτέλεσε πηγή έμπνευσης (όλο αυτό το σοκ με κάνει και συνεχίζω), ενώ κάποιοι άλλοι έχουν χάσει τη θέληση και τη ζωντάνια τους. Κάποιοι άρχισαν να πουλάνε τα παλιά, άχρηστα πια χαρτονομίσματα για ταπετσαρία. Οι εφημερίδες είναι γεμάτες αστείες αγγελίες: Ανταλλάσσω καναπέ με πατάτες. Ο κόσμος διαδίδει μύθους, εφόσον το συλλογικό υποσυνείδητο δημιουργεί παράξενες ιστορίες… Οι στολές γίνονται μέρος της εγχώριας μόδας. Πολλοί τις φορούν για να εντυπωσιάζουν.
Όπως συνήθως συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, ο σαστισμένος και συγχυσμένος λαός βρίσκει παρηγοριά στους εθνικούς του ηγέτες. Θα σας προστατέψουμε αλλά πρώτα φορέστε τις στολές σας. Όσοι επιστρέφουν από το μέτωπο περιγράφουν πόσο γρήγορα είχαν ξεχάσει την πολιτική τους ζωή. Με το που άρχιζαν οι πυροβολισμοί ένιωθαν λες και σε όλη τους τη ζωή πολεμούσαν. Οι απλοί άνθρωποι εγκλωβίστηκαν σ’ ένα παιχνίδι που δημιούργησαν πολιτικοί, ΜΜΕ – αλλά και οι ίδιοι τους οι φόβοι και οι προκαταλήψεις.
Η κατάσταση ήταν πολύπλοκη και η ερμηνεία της δύσκολη. Αλλά τα ΜΜΕ χρειάζονται εύκολες απαντήσεις: χρειάζονταν καλούς και κακούς. Και να σκεφτεί κανείς πως, αρχικά, λίγοι ήταν αυτοί που είχαν πιστέψει ότι θα γινόταν πόλεμος. Στις αρχές, μάλιστα, στρατιώτες από αντίπαλα στρατόπεδα μιλούσαν μεταξύ τους στον ασύρματο λέγοντας κουβέντες του τύπου «Ε, μην πυροβολείς! Θα σκοτώσεις κανέναν!». Άλλοι έλεγαν «Ήδη ζήσαμε έναν εμφύλιο στο παρελθόν. Ο κόσμος δεν θα ξανακάνει το ίδιο λάθος», ή, «Δεν θα κρατήσει για πολύ».
Γοητεία: Αυτή η τόσο σύνθετη κατάσταση παρουσιάζεται από τον Ζόγκραφ με ένα μοναδικό τρόπο. Χωρίς καμία ιδεολογία, ξύλινη γλώσσα, διδακτισμό και άλλα συνηθισμένα στα περισσότερα κείμενα που γράφτηκαν για τη συγκεκριμένη περίσταση, μας εισάγει στην πολεμο-γιουγκοσλαβική καθημερινότητα ελλειπτικά, με απλές και συναρπαστικές εικόνες. Διατυπώνει αυτονόητα ερωτήματα, παρατηρεί τις ύπουλες αλλαγές που υφίστανται οι γείτονες και συμπολίτες του, μας ξεκαρδίζει με ευφυή σχόλια, κοροϊδεύει την πραγματικότητα, βρίσκει τρόπους να χαρεί μες το σκοτάδι των πάντων. Χάνω βάρος. Πλάκα έχει πώς μια κρίση σαν αυτή μπορεί να σε κρατήσει σε φόρμα. Ο φωτισμός είναι αδύνατος αλλά υπάρχει ομορφιά προς ανακάλυψη στους δρόμους τη νύχτα.
Οι ρεαλιστικές σπιτικές-πολεμικές του ανταποκρίσεις αποκ
τούν φαντασιακό χαρακτήρα με την προσθήκη των ημι-ονειρικών παραισθήσεων και υπναγωγικών οράματων που συνήθιζε να έχει ο Ζογράφος μας, ώστε ο όρος φανταστικός ρεαλισμός να επαληθεύεται πλήρως.
Γκράφιτι: Όσοι έπιασαν στα χέρια τους όπλο είχαν την ευκαιρία να γίνουν και θύτες και θύματα. // Λαοί: πνιγμένοι σε ιστορικές απογοητεύσεις, εθνικό ρομαντισμό και υστερικές εμμονές. // Τα ψυχιατρεία είναι τα μόνα μέρη όπου Σέρβοι, Κροάτες και Μουσουλμάνοι ζουν μαζί αρμονικά. // Τα ΜΜΕ όλου του κόσμου τρέφονται από την δυστυχία των άλλων ανθρώπων. «Λοιπόν, για πείτε, υποφέρετε;».
Αποσπάσματα: Η πραγματικότητά μας διαστρεβλώθηκε μ’ έναν παράξενο τρόπο. Ίσως ολόκληρο το έθνος έμπαινε σε μια διαφορετική κατάσταση συναίσθησης ή σε κάποιο είδος συλλογικής παραίσθησης. Η κάθε μέρα έφερνε καινούργιες τιμές, καινούργια προϊόντα και καινούργιες τακτικές επιβίωσης. Ο κόσμος πήγαινε στις γειτονικές χώρες για να αγοράσει μικροπράγματα όπως σπίρτα, λάμπες ή χαρτί υγείας. (σ. 57)
-Πολύ συχνά μου κάνουν την ίδια ερώτηση: Γιατί η θεματολογία των κόμικς μου αφορά την τρέχουσα κατάσταση;
– Όντως, τι το ενδιαφέρον βρίσκεις; Κουράζομαι ακόμα και που τα σκέφτομαι όλα αυτά!
-Μα.. μα… δεν νομίζεις ότι είναι απίστευτο; Άνθρωποι σκοτώνονται μεταξύ τους μόλις 150 χιλιόμετρα από δω…- Είναι όλοι τους τρελοί… μια μέρα θα ξεχαστούν όλα.. Ας αφήσουμε την φαντασία μας ελεύθερη, υπάρχουν τόσα πράγματα στη ζωή… -Ίσως από μια άποψη έχεις δίκιο… αλλά αυτό που κάνω δεν είναι αυστηρό «ντοκιμαντέρ»…Είναι ένα είδος φανταστικού ρεαλισμού με λίγο από ρώσικη παράδοση… νομίζω ότι όλη η κατάσταση θα μπορούσε να περιγραφεί καταλλήλως δίνοντας έμφαση σε περιφερειακές λεπτομέρειες… Στη ζωή μας βλέπουμε πάντα μόνο θραύσματα… Πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας αν θέλουμε να δούμε όλη την εικόνα. (σ. 58 )
Επίγραμμα: Το πιο αυθεντικό graphic novel των τελευταίων χρόνων.
Συντεταγμένες: Aleksandar Zograf, Regards from Serbia, Top Shelf Productions. Στα ελληνικά: εκδόσεις ΚΨΜ, 2007, σ. 288, επιμέλεια Γιάννη Κουκουλά, μετάφραση-απόδοση Μπέλλα Σπυροπούλου, πρόλογος του σκιτσογράφου Βαγγέλη Χερουβείμ, προλογικό σημείωμα του Γιάννη Κουκουλά.
Επισκεπτήριο: aleksandarzograf.com
Πρώτη δημοσίευση σε: http://www.mic.gr/books.asp?id=14890
Πέτερ Χάντκε, Χειμωνιάτικο ταξίδι στους ποταμούς Δούναβη, Σάβο, Μοράβα και Δρίνο ή Δικαιοσύνη για τη Σερβία. Καλοκαιρινό συμπλήρωμα στο χειμωνιάτικο ταξίδι, εκδ. Εξάντας, 1998, μτφ. Θεοδώρα Τσόκα, σ. 74-75 (Peter Handke, Eine winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtigkeit für Serbien. Sommerlicher Nachtag zu einer winterliche Reise, 1996). 
Πανδοχείο 