Δωρήματα ενός πολίτη του πνεύματος
Ό,τι και να γράψει κανείς για τέτοιες εκδόσεις θα είναι λίγο. Τα κείμενα του κορυφαίου Εβραίου Γερμανού διανοητή του εικοστού αιώνα που αγκαλιάζουν την ευρωπαϊκή φιλολογία, την θεωρία της τέχνης (μέχρι και την αρχιτεκτονική και τον κινηματογράφο), την κοινωνιολογία ως την νεωτερικότητα, την φιλοσοφία της γλώσσας, της θρησκείας, του πολιτισμού και της πολιτικής, το δοκίμιο και την λογοτεχνική κριτική θα είναι όχι μόνο σπάνιου πνευματικού ενδιαφέροντος αλλά και διαρκώς επίκαιρα (και όχι μόνο ως προς τις εκφράσεις του φασισμού). Το εύρος των θεμάτων και των επιστημών, η πάντα γοητευτική και κάποτε ποιητική γλώσσα, η πολυφωνία και η συμπερίληψη μιας σειράς διαφορετικών και ενίοτε αντικρουόμενων συστημάτων σκέψης πάντα θα κατακλύζουν τα γραπτά αυτού του αιώνια περιπλανώμενου στοχαστή. Και, ως προς τα κείμενα του συγκεκριμένου τόμο, είναι πράγματι ασύλληπτο πως γράφτηκαν κατά το χρονικό διάστημα της εθνικοσοσιαλιστικής εξουσίας και της εξάπλωσης του ναζισμού στη Γερμανία, όπου ο συγγραφέας ζούσε με την αγωνία και της προσωπικής του επιβίωσης, σε συνθήκες ανέχειας και ψυχικής κατάρρευσης, αναγκασμένος να αλλάζει διαρκώς τόπο διαμονής. Είναι γνωστό ότι η αυτοχειρία του μετά την αποτυχημένη απόπειρά του να διασχίσει μαζί με ομάδα μεταναστών τα Πυρηναία απέτυχε καθώς η ισπανική κυβέρνηση έκλεισε τα σύνορα βοήθησε εμμέσως στην μεταστροφή της απόφασης τω ισπανικών αρχών και στη σωτηρία των συντρόφων του· ο ίδιος είχε πλέον χαθεί και μαζί του ένα από τα φωτεινότερα μυαλά της εποχής του.
Στο κείμενό του Ο αφηγητής. Παρατηρήσεις για το έργο του Νικολάι Λεσκόφ, ο συγγραφέας διαπίστωνε πως όλο και πιο σπάνια συναντούμε ανθρώπους οι οποίοι μπορούν να αφηγηθούν κάτι αξιοπρεπώς Είναι σαν να μας αφαιρείται μια ικανότητα που μας φαινόταν αναπαλλοτρίωτη, να ανταλλάσσουμε εμπειρίες. Η μετοχή της εμπειρίας έχει πέσει, είμαστε φτωχότεροι σε μεταδόσιμη εμπειρία; Η πείρα που μεταδίδεται από στόμα σε στόμα υπήρξε η πηγή για όλους τους αφηγητές κι ανάμεσα σε αυτούς που κατέγραψαν ιστορίες είναι εκείνοι των οποίων η καταγραφή διακρίνεται ελάχιστα από το λόγο των πολλών ανωνύμων αφηγητών. Στο απόμακρο του χώρου και του χρόνου, ο Λεσκόφ βρίσκεται στο στοιχείο του. Ανήκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία και μάλιστα με ειλικρινές θρησκευτικό ενδιαφέρον αλλά δεν υπήρξε λιγότερο ειλικρινής ως αντίπαλος της εκκλησιαστικής γραφειοκρατίας, στον αγώνα κατά της οποίας βρήκε συμμάχους τους ρωσικούς θρύλους. Οι ήρωές του, ασκητές αλλά χωρίς μυστικιστικές εξάρσεις, άλλοτε μεταδίδουν μια ηθική κατακλείδα, άλλοτε μια πρακτική οδηγία, ή έναν κανόνα ζωής – ξέρουν να «συμβουλεύουν» κι αν αυτό ακούγεται παλιομοδίτικο στα αυτιά μας είναι επειδή φθίνει η μεταδοτικότητα της εμπειρίας. Μια συμβουλή δεν αποτελεί απάντηση σε μια ερώτηση αλλά μια σοφία που εξυφαίνεται στο υλικό της βιωμένης ζωής.
Σε σχέση με την αφήγηση, το μυθιστόρημα, που δεν προέρχεται από την προφορική παράδοση ούτε ενσωματώνεται σε αυτή, έχει αποκοπεί από την κοινή εμπειρία – ο γενέθλιος τόπος του είναι το άτομο στη μοναχικότητά του. Το μυθιστόρημα μαρτυρά την αμηχανία του όντος. Ήδη το πρώτο μεγάλο βιβλίο του είδους, ο Δον Κιχώτης, το πώς το μεγαλείο της ψυχής και η προθυμία ενός από τους ευγενέστερους των ανθρώπων έχουν εγκαταλειφθεί χωρίς καμία απολύτως συμβουλή και δεν περιέχουν την παραμικρή σπίθα σοφίας. Αλλά δεν φτάνει πια σ’ εμάς, γράφει ο συγγραφέας, κανένα γεγονός το οποίο να μη διεμβάλλεται από εξηγήσεις. Τα πάντα βαίνουν προς όφελος όχι της αφήγησης αλλά της πληροφορίας. Διότι ήδη το ήμισυ της τέχνης της αφήγησης είναι, όταν κανείς αναπαράγει μια ιστορία, να την κρατά ελεύθερη από εξηγήσεις. Κι εδώ ο Λεσκόφ είναι τεχνίτης – δεν επιβάλλεται στον αναγνώστη αλλά του αφήνει το ελεύθερο να τακτοποιήσει τα πράγματα όπως εκείνος τα καταλαβαίνει, και κατ’ αυτό τον τρόπο το αντικείμενο της αφήγησης φτάνει σε ένα εύρος ταλάντωσης που λείπει από την πληροφορία.
Στις Σημειώσεις για τους Παρισινούς πίνακες του Μπωντλαίρ ο Μπένγιαμιν γράφει πως αν χάρη σ’ ένα έργο τέχνης οι αναγνώστες συλλάβουν ορισμένες όψεις μιας πραγματικότητας που θα είναι εκείνη του τεθνεώτος ποιητή όσο και η δική τους και αν κάθε πρωτότυπη εμπειρία διατηρεί στους κόλπους της ορισμένα οιονεί έγκλειστα σπέρματα που προορίζονται να αναπτυχθούν αργότερα, στις σχετικές Σημειώσεις δεν προέχει τόσο η αναβίωση του ποιητή στο περιβάλλον του όσο το να καταστεί ορατή την ποιητική εμπειρία της πόλης των Παρισίων. Ο Μπωντλαίρ ενδιαφέρθηκε μάλλον να ενσφηνώσει την εικόνα μέσα στην ανάμνηση, παρά να την διακοσμήσει και να την περιγράψει και η στέρηση ακριβώς αυτής της περιγραφής αποτελεί ένα από τα θεμέλια της μπωλνταιρικής πρωτοτυπίας. Το Παρίσι του είναι μια πόλη υπονομευμένη – το καταστροφικό έργο της διάνοιξης των μεγάλων λεωφόρων εκμηδένισε αυτό που είχε ανεγερθεί από ολόκληρες γενιές – παραπαίουσα και εύθραυστη, αλλά και με την αίσθηση της κρυφής παρουσίας του πλήθους. Αυτή την εμπειρία του πλήθους την είχε ακριβώς ο πλανόδιος (flaneur) Μπωντλαίρ αλλά σ’ εκείνο το υποδουλωμένο πλήθος (το ίδιο πλήθος που σήμερα πλάθεται από τα χέρια των δικτατόρων) δεν διείδε κάποιους πυρήνες αντίστασης που σχηματίστηκαν από τις επαναστατικές μάζες του 1848 και των κομμουνάρων.
Εδώ βρίσκεται και το περίφημο δοκίμιό του Το έργο τέχνης στην εποχή της αναπαραγωγιμότητάς του που έχει εκδοθεί και αυτόνομα σε διάφορους εκδοτικούς οίκους και το οποίο κυριαρχεί μεταξύ των πλέον κλασικών δοκιμίων του συγγραφέα. Θα προσπαθήσω να συμπυκνώσω μόνο ένα μικρό μέρος από την συλλογιστική του. Οι Έλληνες δεν γνώριζαν παρά μόνο δυο διαδικασίες τεχνικής αναπαραγωγής έργων τέχνης: τη χύτευση και την κοπή· μπρούντζοι, τερακότες και νομίσματα ήταν τα μόνα έργα τέχνης που μπορούσαν να κατασκευάζουν μαζικά. Όλα τα υπόλοιπα έργα ήταν ανεπανάληπτα. Με την ξυλογραφία αργότερα έγινε για πρώτη φορά αναπαραγώγιμη η γραφική τέχνη και κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα προστέθηκαν η χαλκογραφία και η τσιγκογραφία, ενώ στις αρχές του 19ου αιώνα η λιθογραφία και λίγες δεκαετίες μετά η φωτογραφία.
Ακόμα κι από το πιο τέλειο αντίγραφο λείπει ένα πράγμα: το «εδώ και τώρα» του έργου τέχνης – η ανεπανάληπτο παρουσία του στον τόπο στον οποίο βρίσκεται. Και αυτό ακριβώς το εδώ και τώρα αποτελεί την έννοια της γνησιότητάς του. Αλλά ενώ το γνήσιο αντίγραφο διατηρεί ακέραιο το κύρους του απέναντι στο χειροποίητο αντίγραφο, το οποίο και στιγματίζει ως πλαστό, δεν συμβαίνει το ίδιο με το τεχνικό αντίγραφο, αφενός επειδή το τελευταίο αποδεικνύεται περισσότερο αυτόνομο· με την φωτογραφία, λόγου χάρη, μπορεί κανείς με την βοήθεια ορισμένων μεθόδων όπως η μεγέθυνση να συγκρατήσει εικόνες που ξεφεύγουν ολότελα απ’ την φυσική οπτική, αλλά κυρίως επειδή του δίνει τη δυνατότητα να πηγαίνει αυτό το ίδιο στον θεατή ή στον ακροατή. Ο καθεδρικός ναός φεύγει από τον θέση του και εγκαθίσταται στο δωμάτιό μας, όπως και το μουσικό έργο.
Αυτό που χάνεται, όμως, στην εποχή της τεχνικής αναπαραγωγιμότητας του έργου τέχνης είναι η αίγλη του, αυτή η ανεπανάληπτη εμφάνισή του, η μοναδικότητά του. Όλες οι μυθολογίες και όλοι οι μύθοι, οι ιδρυτές των θρησκειών και οι ίδιες οι θρησκείες περιμένουν την κινηματογραφική τους ανάσταση και οι ήρωες στριμώχνονται στις πύλες. Η μοναδικότητα του έργου τέχνης ταυτίζεται με την ενσωμάτωσή του στο πλέγμα της παράδοσης. Τα αρχαιότερα έργα τέχνης δημιουργήθηκαν για να εξυπηρετήσουν μια τελετουργία που πρώτα ήταν μαγική και κατόπιν έγινε θρησκευτική. Αυτός ο τρόπος ύπαρξης έργου τέχνης ως αντικειμένου που περιβάλλεται από αίγλη ποτέ δεν απαλλάσσεται ολότελα από την τελετουργική λειτουργία του. Η τεχνική του αναπαραγωγιμότητα το χειραφετεί για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία από την παρουσία του στην τελετουργία. Την στιγμή που το μέτρο της γνησιότητας στην καλλιτεχνική παραγωγή αχρηστεύεται, ανατρέπεται ολόκληρη η λειτουργία της τέχνης. Τη θέση της θεμελίωσής της στην τελετουργία την παίρνει η θεμελίωσή της στην πολιτική. Στην συνέχεια αυτών των βασικών αρχών, ακολουθεί η ανάλυση του Μπένγιαμιν για την τέχνη στην πολιτική και την τέχνη της φωτογραφίας και του κινηματογράφου.
Οι τίτλοι των άλλων κειμένων είναι εύγλωττοι: Φράντς Κάφκα – Για τη δέκατη επέτειο από τον θάνατό του, Max Brod, Φράντς Κάφκα. Μια βιογραφία (Αναμνήσεις και ντοκουμέντα), Ορισμένα μοτίβα στον Μπωντλαίρ, Για τη σημερινή κοινωνική θέση των Γάλλων συγγραφέων, Γράμμα από το Παρίσι – Ο Αντρέ Ζιντ και ο καινούργιος του αντίπαλος, Ζωγραφική και φωτογραφία, Έντουαρντ Φουξ: Ο συλλέκτης και ο ιστορικός, Παρίσι, η πρωτεύουσα του 19ου αιώνα, Για την έννοια της Ιστορίας, Μια ολόκληρη ενότητα αφιερώνεται στον Μπέρτολτ Μπρεχτ: Ο συγγραφέας ως παραγωγός, Σημειώσεις στο Σβέντμποργκ, καλοκαίρι 1934, Το Μυθιστόρημα της πεντάρας του Μπρεχτ, Ημερολογιακές σημειώσεις του 1938, Σχόλια στα ποιήματα του Μπρέχτ, Τι είναι το επικό θέατρο;. Περιλαμβάνονται επίσης βιβλιοκρισίες, μικρότερα κείμενα και μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή από τον επιμελητή του τόμου. Θα διαβάζουμε και θα ξαναδιαβάζουμε τα κείμενα του σπάνιου αυτού στοχαστή και καθώς αναμένεται και το υπόλοιπο σώμα των δοκιμίων του θα έχουμε έναν παραπάνω λόγο να παραμένουμε σε εγρήγορση.
Εκδ. Άγρα, 2019, σελ. 741, μτφ. Ελένη Βαροπούλου, Γιώργος Γκουζούλης, Γιώργος Κόκκινος, Δημοσθένης Κούρτοβικ, Ιωάννα Μεϊτάνη, Βαγγέλης Μπιτσώρης, Γιώργος Σαγκριώτης, Γ. Φαράκλας-Α. Μπαλτάς. Επιμέλεια τόμου και σημειώσεις: Γιώργος Σαγκριώτης.
Ειδικά κεφάλαια ή εκτεταμένες αναφορές στον Μπένγιαμιν έχουν συμπεριληφθεί σε βιβλία που έχει παρουσιάσει το Πανδοχείο, συμπυκνώνοντας ή συντομογραφώντας ένα μέρος τους στις σχετικές αναρτήσεις. Από τα σχετικά βιβλία επισημαίνονται εκείνα των Susan Sontag To πνεύμα ως πάθος (εδώ), Enzo Traverso Αριστερή μελαγχολία. Η δύναμη μιας κρυφής παράδοσης (από τον 19ο στον 21ο αιώνα) (εδώ), Σάββα Μιχαήλ Μορφές της περιπλάνησης (εδώ), Μορφές του μεσσιανικού (εδώ), και Homo liber. Δοκίμια για την εποχή, την ποίηση και την ελευθερία (εδώ) καθώς και του Στάθη Γουργουρή – Στοχάζεται η λογοτεχνία; Η λογοτεχνία ως θεωρία σε μια αντιμυθική εποχή (εδώ) και Ενδεχομένως αταξίες. Κείμενα ποιητικής και πολιτικής (εδώ). Αξιοπρόσεκτο επίσης το μυθιστόρημα του Μπρούνο Αρπάια Ο άγγελος της ιστορίας (εδώ)
Στις εικόνες: 1. Έργο του Arnal Ballester, 2. Προσωπογραφία του Νικολάι Λεσκόφ, 3. Εικονογράφηση από το από το graphic novel των Frances Cannon, Esther Leslie και Scott Bukatman Walter Benjamin Reimagined. A Graphic Translation of Poetry, Prose, Aphorisms, and Dreams, 4. Το Παρίσι της εποχής του Μπωντλαίρ.
Πανδοχείο 