Πανδοχείο

Ο τυχερός των οριζόντων

A.

Ένα χωρίο από το μυθιστόρημα Η γυναίκα της άμμου του Κόμπο Αμπέ, που ξεφυλλίστηκε εκ νέου ύστερα από την ολοκλήρωση μιας αναφοράς για την πολιτική κατάσταση στο Σουδάν, παραχώρησε στον συγγραφέα την ιδέα του παρόντος βιβλίου. Η συνύπαρξη Ιαπωνίας και Σαχάρας στην ίδια σελίδα ενεργοποίησε την διαπίστωση – επιταγή του Τζορτζ Στάινερ, να αδράχνονται οι πρώτης τάξεως σκέψεις, να μην πάνε χαμένες οι καρποφόρες τάσεις του πνευματικού μας ρεύματος, ακόμα κι όταν έρχονται σε ανύποπτες στιγμές.

Τόκιο λοιπόν: εδώ η αυγή έχει το δικό της ιδεόγραμμα και η κάθε μέρα την δική της τελετή υποδοχής. Η λευκή σελίδα του ποιητή εναρμονίζεται με το ριζόχαρτο του καλλιγράφου και υφίσταται «αισθητικούς κραδασμούς πρώτου μεγέθους», δικαιώνοντας τα λόγια του Ίταλο Καλβίνο από την Συλλογή της Άμμου, πως τα ταξίδια χρησιμεύουν, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, στο να σε βοηθήσουν να επαναδραστηριοποιήσεις για μια στιγμή τη χρήση των ματιών σου, την οπτική ανάγνωση του κόσμου.

Στην αναδομημένη πρωτεύουσα του 1960 εξοργισμένος ο Τζουνίτσιρο Τανιζάκι έβλεπε την ολοκλήρωση ενός ακραίου εκφυλισμού και αναρωτιόταν ποιος μεταμόρφωσε το Τόκιο σε μια άθλια και χαοτική πόλη με τον άλλοτε ωραίο της ποταμό να μοιάζει με απόνερα μαύρης μελάνης. Για εκείνον το παλιό Τόκιο βρισκόταν πια μόνο στο Κιότο. Ποιες είναι άραγε οι πρώτες πρωινές εικόνες για τον σύγχρονο παρατηρητή; Ο Βέης βλέπει ευπρεπείς αλκοολικούς στο μηχάνημα του σάκε και τρένα – σιωπηλές συνομοταξίες κινούμενων κυψελών – που δεν αργούν ποτέ.

Ένα πυκνό κείμενο αφιερώνεται στον Απολυταρχικό του Ρομαντισμού, τον Γιούκιο Μισίμα. Προτελευταίος σ’ έναν αυτοσχέδιο κατάλογο αυτοχείρων Ιαπώνων συγγραφέων – διακεκριμένων εκπροσώπων του δημιουργικού λόγου, με πιθανές συνεπώς κοινές αφετηρίες της θανάσιμης προαίρεσης, προκαλεί το ερώτημα των λόγων αυτής της σχεδόν ομαδικής εκούσιας αποδημίας. Το ανίατο σύμπτωμα της οξείας μελαγχολίας ταλαιπώρησε και τον κατά το ήμισυ ημέτερο Λευκάδιο Χερν, που πρώτος διέγνωσε «την συστηματική, κάποτε βίαιη μεταμόρφωση της Χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου από επικράτεια του βουδισμού ζεν, που επί αιώνες υπήρξε, σε επίγειο παράδεισο της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και του μεθοδικά οργανωμένου οικονομικού σχεδιασμού». Μήπως η ίδια η καθημερινή πράξη δημιουργικής γραφής στην σύγχρονη Ιαπωνία συχνά συνιστούσε προετοιμασία αυτοκτονίας;

Η περίπτωση του Μισίμα, εκείνου του εκρηκτικά παραγωγικού και σπάνια αφοσιωμένου λογοτέχνη που χαρτογράφησε διεξοδικά την ιαπωνική ψυχή και συγκλονιζόταν το ίδιο με τα χρυσάνθεμα και με τα ξίφη, είναι βέβαια η πλέον πολύπλοκη και εμβληματική. Πώς να αγνοηθεί το θεαματικό του πραξικόπημά του στο ιαπωνικό κοινοβούλιο και η αυτοκτονία του με χαρά – κίρι ενώ νωρίτερα το ίδιο πρωί είχε μόλις ολοκληρώσει την τετράτομη περιώνυμη Θάλασσα της Γονιμότητας; Ο Ιναζό Νιτόμπε, στο Μπουσίντο, τον Κώδικα των Σαμουράι, προέβλεπε με ακρίβεια την αιματηρή ρήξη ανάλογων προσωπικοτήτων με την νέα ιαπωνική πραγματικότητα. Το κείμενο του Βέη είναι μια ιδανική εισαγωγή στο έργο του παράδοξου δημιουργού, του οποίου μια εξαιρετική βιογραφία θα παρουσιάσουμε σύντομα.

Ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στις «ενοικιαζόμενες αδελφές», που προσπαθούν να επανεντάξουν στην κοινωνία τους χικικομόρι, τους ιδιόρρυθμους γιαπωνέζους που κλείνονται εκούσια στο δωμάτιό τους για ασυνήθιστα μεγάλα χρονικά διαστήματα. Οι γυναίκες αυτές λειτουργούν γι’ αυτούς τους «αλκοολικούς της μόνωσης» ως γέφυρα επανασύνδεσης με την πραγματικότητα, εφόσον εκείνοι καταδεχτούν να εγκαταλείψουν ειλικρινά την πολυετή κατ’ οίκον μόνωση. Συχνά χρειάζεται να περιμένουν με τις ώρες στην παγωνιά, ώστε να καταφέρουν να τους βγάλουν έξω από την νησίδα υποτονικής, σχεδόν σβηστής ζωής, εκείνη την παράδοξη κιβωτό ονείρων στην οποία έχουν μετατρέψει το κλουβί τους. Επαρκής διάδοχος των Καβαμπάτα, Τανιζάκι και Μισίμα, ο Χαρούκι Μουρακάμι στο Κουρδιστό πουλί προβάλλει χαρακτήρες τρόπον τινά κρυπτο – χικικομόρι, κοινοποιώντας μας απωανατολικές ψυχώσεις, προδρόμους ίσως άλλων ομαδικών ασθενειών.

Οι μονήρεις αναχωρητές του ενός δωματίου περιφρονούν απόλυτα το μέλλον, ακριβώς όπως έκαναν και αρκετές γενιές πριν οι σαμουράι, αρνούνται να αντιμετωπίσουν τους άλλους και να εργαστούν και δημιουργούν ένα νέου τύπου στοχαστικό παράσιτο. Εξιλαστήριοι ναρκισσιστές ή εξελιγμένοι κυνικοί; Ό,τι και να είναι, αντιπροτείνουν την βεβαιότητα του δωματίου – κάστρου από την κόλαση της υποταγής στις εξωτερικές συναλλαγές του σώματος και της ψυχής. Προτιμούν να παραμένουν εφέστια πλάσματα, μεταξύ όντος και μη-όντος ή, πιθανώς, επαρκείς απελεύθεροι. Ο Βέης θυμάται το «Πάνθεον της μοναξιάς» του Φλωμπέρ, τον αμετάπειστο αυτοαποκλεισμό του Προυστ, την άνεση που βρίσκει μόνο στο στενό κελί του ο Πόρτσια και τον Μπατάιγ που είχε γράψει για την προοπτική εκφυλισμού της εργασίας σε νεύρωση και την οριακή αποξήρανση του Εγώ μέσα στα γρανάζια των δομών, μέσα στις οποίες ο αφοσιωμένος εργαζόμενος συγχέει την ύπαρξή του με την λειτουργία του.

Στον αντίποδα της κλειστοφοβίας, ο αυτοεξόριστος κτίζει μεθοδικά και ψύχραιμα τη δική του πτωχή αισθητική, τον περίκλειστο, υπεραπλό του χώρο. Αποπνικτικός για άλλους, ευεργετικός γι’ αυτόν, αποτελεί το φρούριο του είναι. Το ανοιχτό πεδίο της επαρχίας και ο λαβύρινθος της πρωτεύουσας αποτελούν τις δυο μεγάλες, οριοθετημένες περιοχές των δηλωμένων θυμάτων της μεταπολεμικής περίστασης. Η δική του, σχεδόν απροσπέλαστη απεραντοσύνη, η ουτιδανή γωνιά του, είναι αντιθέτως η περιούσια επικράτεια. Τον ελάχιστο χώρο το οποίο του παραχώρησε η γονική τύχη χωράει ο ωκεανός μιας ήρεμης ψύχωσης. Του φτάνουν και του περισσεύουν τα ψίχουλα του πολιτισμού. Σαν το βιβλικό στρουθίο, ο συνεπής χικικομόρι δεν θέλει να γνωρίσει τίποτε περισσότερο. [σ. 74]

Ένα κείμενο περί των ορίων του εικονισμού αφορά τον φωτογράφο της νεκρότητας, Καόρου Ιζίμα, με το ασυνήθιστο έως αντιεμπορικό θέμα του: νεαρές γυναίκες που δείχνουν νεκρές. Οι απαστράπτουσες «νεκρές φύσεις» του αποτέλεσαν γρήγορα «πρότυπο της νεωτερικής προβολής των αγαθών του επιχειρηματικού τομέα» αλλά και μια μορφή στοχαστικής εξοικείωσης με το βιολογικό πέρας. Τελικά η εικαστικά νεκρή δίνει τη θέση της στο αναβαθμισμένο, ζωοποιημένο σχεδόν ρούχο και η θυσία της δικαιώνεται με την αύξηση των πωλήσεων. Άλλωστε η απόσταση από την πραγματικότητα δεν είναι τεράστια: εκατό περίπου άτομα αυτοκτονούν κάθε μέρα στην Ιαπωνία, ενώ το Εγχειρίδιο της αυτοκτονίας μοσχοπουλιέται και ανατυπώνεται συνεχώς.

Γράφοντας για την αξία του κιμονό, ο συγγραφέας θυμάται την κορυφαία Αμερικανίδα ποιήτρια του περασμένου αιώνα, η Ελίζαμπεθ Μπίσοπ,που έμεινεεκστατική από τις ποιότητες και τις ποσότητες ιστοριών που εμπεριέχονται στην καλλιγραφία των κλουβιών για τα ωδικά πτηνά και αναλογίζεται πόσα ανάλογα στοιχεία, πόσα παρεμφερή κεκρυμμένα θα μπορούσε να είχε ανιχνεύσει σ’ αυτή την ειρκτή από μετάξι, στο περίτεχνο κλουβί του γυναικείου σώματος.

Οι ήρωες του Γιασουνάρι Καβαμπάτα και του Τζουνισίρο Τανιζάκι και οι λέξεις των Ανρί Μισό, Λου Σουέν, Εμίλ Σιοράν, Άρθουρ Κέσλερ, Ρολάντ Μπαρτ, Οκτάβιο Παζ, Πίτερ Κάρεϊ, Καζούο Ισιγκούρο, Γκορ Βιντάλ δεν αποτελούν παρά βοηθητικές πυξίδες στην μαθητεία του στην πρωτεύουσα και την χώρα της.

B.

Από την Άπω Ανατολή μέχρι την Μαύρη Ήπειρο η μετάβαση μοιάζει αδύνατη και αβυσσαλέα. Όμως ο συγγραφέας αισθάνεται κι εδώ ευπρόσδεκτος – ήδη τον καλωσορίζουν δυο τριζόνια που κατοικούν και απαγγέλουν το μονότονο ποίημά τους από κάποιες απόκρυφες σχισμές του τοίχου της κουζίνας. Οι πανύψηλες χουρμαδιές και η κόκκινη γη του Καμερούν ολοκληρώνουν το αίσθημα της φιλότητας και την διαβεβαίωση πως αποτελεί κι ο ίδιος κομμάτι της. Ίσως ένας κεντρικός χαρακτήρας του Γκράχαμ Γκριν (The Heart of the Matter) δίνει μια απάντηση: Γιατί αγαπώ τόσο πολύ αυτόν τον τόπο; Μήπως γιατί εδώ πέρα η ανθρώπινη φύση δεν έχει την ευκαιρία να μασκαρευτεί; Η ανάγνωση, άλλωστε του Γκριν και ιδίως οι μουλιασμένες παράγραφοι από τις βροχές επιβεβαιώνουν τον χαρακτήρα της λογοτεχνίας ως φαρμακείου για τους τροπικούς.

Η τετραετής μεταφύτευση στην αφρικανική ενδοχώρα υπήρξε επιτυχής και καρποφόρα. Πολύτιμοι αντιπρόσωποι της γης, οι έμπειροι της υποσαχαρικής Αφρικής συγγραφείς, κυρίως ο Σελίν και ο Καχτίτσης, είχαν ήδη φροντίσει για τις συστατικές οδηγίες. Και η Γιαουντέ γίνεται για τον συγγραφέα μένα εμφανέστατη προέκταση των υδροχαρών, ρευστών τοπίων της Άπω Ανατολής που γνώρισ[ε] ως τυχερός των οριζόντων. Κι αυτός ο τυχερός ετοιμάζεται να γράψει για τα τοπία που τον μύησαν στην τέχνη της μεταμόρφωσης των ορατών σε ινδάλματα μιας διαρκούς απόλαυσης.

«Στις όχθες των δύο Νείλων», που ξεκινά με παράθεμα από την εμβληματική Μερόη του Ρολέν, υπό 45 βαθμούς, οι φιλάργυροι των κινήσεων είναι πάντα έτοιμοι να μοιραστούν μαζί του ακόμα και τη σκιά τους. Η Τζορτζ Έλιοτ, του δικού της εμβληματικού Middlemarch έβαζε έναν χαρακτήρα της να επιμένει ότι αν οι εξερευνητές συμφωνούσαν να διατηρήσουν εσαεί απάτητη την περιοχή των πηγών του Νείλου, θα άφηναν επιτέλους έναν τόπο άμωμο, αφιερωμένο αποκλειστικά στη διάθεση της ποιητικής φαντασίας.

Ο οίνος των χουρμάδων (αράκι), απαγορευμένος στο καθεστώς της ποτοαπαγόρευσης που ισχύει από τα τέλη της δεκαετίας του ’80, παράγεται και πίνεται ιεροκρυφίως, κάποτε και μέσα στην αποπνικτική σκόνη και την βρωμιά δίπλα σε υπερπλήρεις σακούλες σκουπιδιών και σε άλλα απόβλητα της καθημερινότητας. Υποκατάστατο ολέθριο των οινοπνευματωδών στο οποίο έχει προστεθεί, για ευνόητους λόγους, μια ικανή ποσότητα διοξειδίου του θείου, από αυτό που φέρουν οι κοινές μπαταρίες, συνιστά το εφόδιο του πλούσιου και του φτωχού για ένα ταξίδι στον απόλυτο γνόφο μιας απόσυρσης. Κι έτσι η ακύρωση της μουσουλμανικής εθιμοτυπίας συνιστά ένα είδος ανταρσίας και μια αυτοκαταστροφική αντίδραση μαζί.

Το Χαρτούμ, πόλη θολή, μισοφασματική, μισοαληθινή, ανήκει στις επίπεδες πόλεις  μήτρες, μακριά από τις επιθετικές πόλεις – φαλλούς όπως το Χονγκ Κονγκ ή το Μανχάταν. Το ζεματιστό χνότο της Σαχάρας, το πολλαπλώς ιερό αλλά άγονο χώμα με τα «άνυδρα, στερημένα απογεύματα αιώνων», η γη που προσπαθεί να δροσιστεί από την ιδέα του θείου, φτάνει ως εδώ. Μέσα στην εμμένεια της άμμου και την εντοπιότητα του καύσωνα ο εφιάλτης της αφυδάτωσης ξορκίζεται από τους ντόπιους με το αργό, ιερατικό βάδισμα, σαν βουβή επίκληση σε ένα δροσερότερο επέκεινα, όσον κι αν ακούγεται παράλογο ή μεταφυσικό. Ο προσεκτικός ταξιδιώτης, ιδίως εκείνος που έχει μάθει να ξεχωρίζει εύκολα ανάμεσα στα ερείπια των μνημείων και στις μικροχαρές της ζωής, το απώτερο νόημα του χρόνο, θα μας έλεγε ότι όποιος ζει σ’ αυτά τα μέρη γίνεται ο ίδιος σιγά σιγά κινούμενη ξηρασία κι απαντοχή, κινούμενη έρημος και όαση μαζί. [σ. 266]

Η πίστη των γηγενών ανιμιστών δεν έχει εξαλειφθεί, παρά τις μεθόδους των μονοθεϊστών. Σε κάθε περίπτωση, εδώ, στις παρυφές του κίτρινου τίποτα, ο Θεός είναι η έσχατη παρουσία. Οι κόπτες επίσκοποι, οι τελευταίοι πνευματικοί ηγέτες των πολυπληθών μονοφυσιτών με περηφάνια δηλώνουν ότι από καθαρά πνευματική άποψη είναι απόγονοι των πρώτων χριστιανών. Εδώ η σκληρότητα των περιστάσεων είναι άλλου είδους, από τις θυσίες των ζώων ως τον 26χρονο εμφύλιο πόλεμο. Αλλά μέσα στις τραγικές πολιτικές μοίρες της χώρας, οι νομάδες, οι περιστασιακοί οπλαρχηγοί, τα αφεντικά της καμήλας και των αλόγων δεν πιστεύουν σε σύνορα και διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες κρατών. Οι έμπιστοι των αμμόλοφων νομοθετούν εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια με γνώμονα τις κινήσεις των κοπαδιών τους κατά την περίοδο των βροχών και των αντίστοιχων ξηρασιών.

Οι Λυπημένοι Τροπικοί του Λεβί – Στρος και το Ημερολόγιον του εν τω Σουδάν Ελληνισμού, ο Ηλιόδωρος και ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Ιάκωβος και οι αδελφοί του (Τόμας Μαν), και οι λέξεις των Βιτγκενστάιν, Σέλινγκ, Γέιτς, Μαντελστάμ, Άγκαμπεν, Φλωμπέρ, Κάφκα, Πεντζίκη και πολλών άλλων, συντροφεύουν και ενίοτε φωτίζουν την οπτική του συγγραφέα πάνω στους τόπους που μας μετατρέπει, με τη σειρά του, σε λέξεις. Και εδώ τα περισσότερα από τα κείμενα δημοσιεύτηκαν με μικρές παραλλαγές στα περιοδικά (δε)κατα, Λέξη, Νέα Εστία, Νέα Πορεία, Το δέντρο, σε ηλεκτρονικές σελίδες και ένθετα εφημερίδων.

Εκδ. Κέδρος, 2009, σελ. 342, με φωτογραφικό δεκαεξασέλιδο για το Τόκιο και οχτασέλιδο για το Χαρτούμ.

Πρώτη δημοσίευση σε συντομότερη μορφή: mic.gr.