Μικρομυθοπλασία: μια αυθεντική, συναρπαστική λογοτεχνία
Όλοι οι άνθρωποι φτιάχνουν, στιγμή με τη στιγμή, δικές τους περιοχές, δίνοντας στο κάθε αντικείμενο, στις κινήσεις και στα πρόσωπα που τους τριγυρίζουν, έννοιες και μορφές από την ίδια τους τη φαντασία πλασμένες. Γιατί η φαντασία δεν πλάθει μόνον όνειρα και μύθους. Φτιάχνει την πραγματικότητα, λιγότερο ή περισσότερο αληθινή, σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του καθένα. Αυτό, φυσικά, είναι ζήτημα που θέλει ξεχωριστήν εξέταση· αλλ’ οπωσδήποτε εξηγιέται. Υπάρχουν όμως άλλα περιστατικά που δεν εξηγούνται με καμιά λογική. Αναπηδάνε απροσδόκητα, απρόσκλητα εντελώς. Πιθανό στη μονοτονία μιας ήσυχης ζωής να φέρνουν ποικιλία, να είναι σαν κυματάκια σε θάλασσα απελπιστικά ατάραχη. Πιθανόν ακόμη να είναι απαραίτητα στη λύση μιας μπερδεμένης θεατρικής υπόθεσης ή στον τόρνευμα μιας αφήγησης, όπως ο από μηχανής θεός στις αρχαίες τραγωδίες και η «σύμπτωση» στα μυθιστορήματα με θέση. [σ. 47]
…έγραφε ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος στην Ανωμαλία από το βιβλίο του Κεφάλια στη σειρά, Έντεκα διηγήματα, το 1934 και χάρη στην ιστοσελίδα των Μπονζάι το ξαναδιαβάζουμε ως υπόδειγμα του ιδιαίτερου αυτού είδους που γνωρίσαμε πλέον για τα καλά και απολαμβάνουμε χάρη στις έντυπες και ηλεκτρονικές εκδόσεις που διακονούν ο Γιάννης Πατίλης και η Ηρώ Νικοπούλου. Η αντίστοιχη περυσινή συλλογή παρουσιάστηκε εδώ, όπου και οι σύνδεσμοι για τα παλαιότερα αφιερώματα του περιοδικού Πλανόδιον. Αυτή τη φορά δεξαμενή της ανθολογίας αποτελεί η παραπάνω ιστοσελίδα και περιλαμβάνει κείμενα που δημοσιεύτηκαν από τα τέλη του Σεπτεμβρίου 2014 έως τα τέλη του Σεπτεμβρίου 2015. Φυσικά το κριτήριο της περιεκτικότητας – αντιπροσωπευτικότητας σε πηγές, γλώσσες, είδη και έκταση παραμένει υψηλό και μπορούμε πλέον να απολαύσουμε σε εξήντα μία εκδοχές το μικρό διήγημα, είτε υπέρμικρο (έως 200 λέξεις), είτε πολύ σύντομο (200 – 1000 λέξεις) είτε σύντομο (1000 – 2000 λέξεις).
Σε αυτό το κατάφωτο σύμπαν μαγεμένων και απομαγεμένων μικρών ιστοριών συνυπάρχουν οι σύγχρονοι μείζονες, όπως οι Τζον Άπνταϊκ και Μπρις Ντ’ Τζ. Πάνκεϊκ, με παλαιότερους «κλασικούς», όπως οι Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, Λουίτζι Πιραντέλλο, Χάινριχ Μπελ και Πέτερ Άλτενμπεργκ, που Για το γράψιμο γράφει: να γράφεις κατά τέτοιον τρόπο, σαν ο παραλήπτης, ενώ διαβάζει την επιστολή, να ακούει με τρόπο άμεσο τον συντάκτη της καθισμένο δίπλα του να του μιλά δυνατά, αποφασιστικά! Αν είσαι σε θέση μπορείς να εξισορροπείς πλήρως σε μιαν επιστολή αυτή τη διαφορά του εν σιωπή γράφοντος και ηχηρώς ομιλούντος, σημαίνει ότι μπορείς να γράφεις επιστολές!
Σε μερικά από τα εξαίρετα κείμενα της μιας ανάσας, η Αργεντινή Άνα Μαρία Σούα (θα ασχοληθούμε σύντομα την δική της συλλογή) προλαβαίνει να παρατηρήσει το πλήρωμα ενός πλεούμενου που κινδυνεύει να καταποντιστεί από την θύελλα αν δεν βρεθεί ένα λεξικό να συνεννοηθεί και ο Ουρουγουανός Αρμάντο Κιντέρο συνεχίζει το Παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας σε άλλες γενιές – κι έτσι ο Μεγάλος Λύκος συμβουλεύει τον Μικρό Λύκο να έχει το νου του μη συναντήσει την μικρή με το καλάθι, που έχει μεγάλη σχέση με το θλιβερό τέλος του προπροπάππου του.
Αλλά το μέγιστο ενδιαφέρον εδώ διεκδικούν εξίσου οι σύγχρονοι μάστορες του είδους, όπως ο Καταλανός Σέρζι Πάμιες (με δυο κείμενα από το Στατικό ποδήλατο, που παρουσιάσαμε εδώ), ο Αργεντινός Ορλάντο Βαν Μπρένταμ, ο Βούλγαρος Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ, ο Μεξικανός Λάουρο Ζαβάλα, ο Βρετανός Τζιμ Κρέις, ο Βάσκος Πέδρο Ντε Μιγκέλ, ο Καταλανός Κιμ Μουνζό, ο Δομηνικανός Χουάν Μπος (και πολιτικός, που ενέπνευσε και μια ταινία μικρού μήκους), η αξιανάγνωστη Ουρουγουανή Κριστίνα Πέρι Ρόσι και πολλοί άλλοι.
Από την δική μας επικράτεια το νήμα ξεκινάει από τον Μιχαήλ Μητσάκη και τον Αθανάσιο Θ. Γκράβαλη (ένα έξοχο Μεγαλοβδομαδιάτικο από το βιβλίο του Σπασμένες κολώνες, του 1936), συνεχίζεται στους Ε.Χ. Γονατά και Τόλη Καζαντζή και μεταδίδεται στους επίγονους Δημήτρη Καλοκύρη, Γιώργο Σκαμπαρδώνης, Μαρία Μήτσορα, Αχιλλέα Κυριακίδη, Τάσος Γουδέλη, Θεόδωρο Γρηγοριάδη, Ηρώ Νικοπούλου, Πρόδρομο Χ. Μάρκογλου, Ηλία Κουτσούκο, Κώστα Ριτσώνη, αλλά και σε μια φουρνιά νεότερων και νεότατων δημιουργών (Βασιλική Πέτσα, Έλενα Πέγκα, Νάνσυ Αγγελή, Κώστας Δεσποινιάδης, Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, Αδαμαντινή Καβαλλιεράτου και πολλοί άλλοι). Κάπου ανάμεσα ο Αντώνης Σουρούνης συναντά κατά την υπογραφή των βιβλίων του μια παλιά δασκάλα του στον έρωτα και στην ζωή [Λόλα], ενώ στον Επαγγελματικό προσανατολισμό του Γιώργου Τριλλίδη, ένας ασθενής διαπιστώνει ότι οι ζωγράφοι ζουν περισσότερα χρόνια απ’ όλους και επιθυμεί να το επιβάλλει στον οικείο συνομιλητή του.
Ήδη από τον προηγούμενο τόμο καθιερώθηκε η προσθήκη ενός επίμετρου επικεντρωμένου αποκλειστικά στονθεωρητικό λόγο γύρω από το μικρό διήγημα και αυτή τη φορά έχουμε τρία τέτοια. Ο Πέδρο ντε Μιγκέλ χαρακτηρίζει ως λιλιπούτεια τέχνη το μικροδιήγημα, αναγνωρίζοντάς του ένα μακρύ παρελθόν, με ρίζες στις προφορικές παραδόσεις, στους μύθους και στις αλληγορίες, αλλά και στην σύγχρονη μορφή του, που φτάνει στην παράξενη ομορφιά των σύντομων διηγημάτων του Κάφκα, το ανεκτίμητο χιούμορ των διηγημάτων του Σλάβομιρ Μρόζεκ ή στον εξαιρετικό καλλιεργητή του είδους Μαξ Άουμπ. Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα το μικροδιήγημα ωριμάζει· δεν πρόκειται για μια άσκηση ύφους, για ένα ευφυολόγημα ή για ένα μυστηριώδες δείγμα πεζοποιήματος. Παρουσιάζεται ως μια αυθεντική λογοτεχνική πρόταση, ως το ιδανικό λογοτεχνικό είδος για να ορίσει, να διακωμωδήσει ή να αντιστρέψει τους γρήγορους ρυθμούς της σύγχρονης εποχής και την μεταμοντέρνα αισθητική.
Οι Τζέιμς Τόμας, Ρόμπερτ Σάπαρντ και Κρίστοφερ Μέριλ (τον έχουμε παρουσιάσει εδώ, σ’ ένα εξαιρετικό στοχαστικό οδοιπορικό στο Άγιο Όρος), στην εισαγωγή τους στο Flash Fiction International – Πολύ μικρές ιστορίες από όλον τον κόσμο, τονίζουν, μεταξύ άλλων, το πειραματικό στοιχείο που πάντα χαρακτήριζε το διήγημα – αστραπή αλλά και το γεγονός ότι το πλούσιο παρελθόν του επιβεβαιώνει ότι δεν αποτελεί γέννημα του διαδικτύου, χωρίς βέβαια να μπορούμε να αρνηθούμε ότι γνωρίζει μια αδιανόητη άνθηση ακριβώς μέσω του διαδικτύου.
Τέλος, το εκτενέστερο κείμενο της Δήμητρας Ι. Χριστοδούλου και του Λάουρο Ζαβάλα, ασχολείται με τα κύρια χαρακτηριστικά, τις θεωρητικές προσεγγίσεις και τις προοπτικές της μικρομυθοπλασίας. Εδώ τονίζεται ο έντονα υβριδικός χαρακτήρας της, καθώς κινείται στα όρια άλλων λογοτεχνικών ειδών, η εμφάνισή της με δεκάδες υποκατηγορίες και ονόματα σε πολλές εθνικές λογοτεχνίες, τα κύρια ζητούμενα που πάντα είναι η συντομία, η νοηματική συμπύκνωση, ο ορθοέπεια και η αφηγηματική οικονομία.
Αξίζει όμως να σημειωθεί, τονίζουν οι ερευνητές, και η ιδιαίτερα απαιτητική γλωσσική διαδικασία, που αφορά τόσο έναν γλωσσικό διασπαραγμό όσο και την ανασύνθεσή του. Το είδος απαιτεί προσεκτική καταβύθιση στο γλωσσικό σύμπαν, χρονοβόρα προσπάθεια για την επιλογή καταλληλότερων λέξεων (σε αντίθεση με την ποίηση εδώ επιλέγονται οι λέξεις που ενισχύουν την μυθοπλασία και την αφήγηση), επιλεγμένα αφηγηματικά κενά, αλλά και ολοκληρωμένη ιστορία σε ελάχιστο κειμενικό χώρο, ένα κείμενο – κόσμο (σε αντίθεση με την αποσπασματικότητα του μοντερνισμού).
Ο τόμος κλείνει με το ιδιαίτερα φορτισμένο κείμενο – υπόδειγμα μπονζάι του Δημήτρη Χριστόπουλου, Sunbeam θα πει ηλιαχτίδα. Ηλιαχτίδα είναι το όνομα ενός κοριτσιού κι ενός αυτοκινήτου που αγοράστηκε την μέρα που γεννήθηκε· και η «τετραμελής» οικογένεια άρχισε ταξιδεύοντας να λούζεται στον ήλιο σε μια ζωή εκτός ορίων. Σήμερα μια άλλη Ηλιαχτίδα κάθεται με ασφάλεια στο πίσω κάθισμα, σε νέα ταξίδια και ήλιους αλλά…
Εκδ. Γαβριηλίδης, 2015, σελ. 294. Περιλαμβάνονται εισαγωγικό σημείωμα των επιμελητών και ευρετήριο με βιογραφικά των συγγραφέων και των μεταφραστών. Στις εικόνες μερικά από τα βιβλία μικρών ιστοριών από συγγραφείς που ασκούν την τέχνη τους και μια εξ αυτών, η Cristina Peri Rossi.
Πανδοχείο 