Πανδοχείο

Πλούσια και χορταστική μελέτη που βουτάει στον ωκεανό των ιδεών και της αισθητικής και στο βυθό μιας μεγάλης ιστορικής περιόδου για να συλλέξει κάθε στοιχείο που μπορεί να εξαχθεί από το μελετητικό, δοκιμιακό, κριτικό και επιφυλλιδογραφικό έργο των πεζογράφων του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου. Οι λογοτεχνικές, ιδεολογικές, αισθητικές και άλλες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στους δύο κόσμους αλλά και στους εντός αυτών πρεσβύτερους και νεότερους συχνά ήταν έντονες.

Στο πρώτο, «μεσοπολεμικό» τμήμα του βιβλίου αναπτύσσονται οι ιδεολογικοί προβληματισμοί και οι συλλογικές διαθέσεις της εποχής, η αισιόδοξη ή απαισιόδοξη στάση, ο διαπαιδαγωγητικός ρόλος και η παρεμβατική βούληση, οι ιδέες και οι απόψεις τόσο των φιλελεύθερων πεζογράφων Γιώργου Θεοτοκά και Άγγελου Τερζάκη, του αριστερού και κατόπιν μεταστραφέντος προς τον φιλελευθερισμό Αιμίλιου Χουρμούζιου και του αριστερού περιοδικού Νέοι Πρωτοπόροι. Οι ίδιες προβληματικές αναπτύσσονται και στο δεύτερο, «μεταπολεμικό» μέρος, με επίκεντρο τους φιλελεύθερους συγγραφείς Αλέξανδρο Κοτζιά και Σπύρο Πλασκοβίτη, τον αριστερό Δημήτρη Χατζή και τα αριστερά περιοδικά Επιθεώρηση Τέχνης και Κριτική. Η γοητευτική αποσπασματικότητα της έρευνας δεν είναι τυχαία, καθώς υιοθετείται η άποψη του Erich Auerbach, ότι δεν μπορούμε να αναπαραστήσουμε ολοκληρωμένα την μακρά ακολουθία των γεγονότων που συνθέτουν μια εποχή, με ταυτόχρονη συναγωγή των ουσιωδών χαρακτηριστικών της, εφόσον αυτά τελικώς εξαφανίζονται μέσα στον κυκεώνα των πληροφοριών.

Μέσα στο πλήθος των κειμένων η κριτικός παρακολουθεί τις απόψεις των μεν και δε πάνω σε ζητήματα της εθνικής συνέχειας και ελληνικότητας, της ηθικής δέσμευσης και της επαναστατική στράτευσης αλλά και της στάσης απέναντι στην καλλιτεχνική νεωτερικότητα. Στο τελευταίο θέμα εστιάζει ιδιαίτερα ο ερευνητικός της φακός: στον αγώνα της απομάκρυνσης της ελληνικής λογοτεχνίας από τις παλαμικές ή τις μαρξιστικές αρχές και στην οικείωση του μοντερνισμού. Εννοείται βέβαια πως η προσφυγή στην εξωλογοτεχνική κατηγορία της πολιτικής επιλογής υπήρξε αναγκαία, εφόσον η ιδεολογική τοποθέτηση των Ελλήνων συγγραφέων επηρέασε το έργο τους αλλά και η μείζων ιδεολογική και πολιτική διχοτομία χαρακτήριζε την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του περιβάλλοντός τους και καθόρισε την πνευματική του(ς) ιδιοσυστασία.

Είναι αξιοσημείωτο ότι, ανεξάρτητα από τις ιδεολογικοπολιτικές αυτές διαφορές, οι μεσοπολεμικοί φιλελεύθεροι, συντηρητικοί και αριστεροί πεζογράφοι και οι κριτικοί τους παρουσίασαν μια ενιαία εικόνα ως προς ορισμένα κρίσιμα κοσμοθεωρητικά και καλλιτεχνικά ζητήματα. Εμφάνισαν ένα αισιόδοξο πρόσωπο και επένδυσαν σε συλλογικές οντότητες. Η «πεζογραφική προσωπικότητα» της εποχής απέρριψε ολοσχερώς την πεζογραφική παράδοση, έδωσε έμφαση στο περιεχόμενο και όχι στη μορφή αλλά και απέρριψε τον μοντερνισμό των αρχών του 20ού αιώνα, προκρίνοντας μια ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας.

Η μεταπολεμική συγκυρία όμως κλόνισε εκ θεμελίων την μεσοπολεμική αισιοδοξία, την εμπιστοσύνη στις συλλογικότητες, τα ολιστικά ερμηνευτικά μοντέλα και τις παλαιότερες κοσμοθεωρίες. Ο Παγκόσμιος, ο Εμφύλιος και ο Ψυχρός Πόλεμος διαμόρφωσαν μια νέα πεζογραφική συνείδηση, γεμάτη αγωνία, οργή και φόβο. Η προσωπική ευθύνη εμφανίστηκε πλήρης, η υποχρέωση ατομικής παρέμβασης επιτακτική, η σύγκρουση του εγώ ακόμα και εντός της δικής του κοινότητας, συχνά, αναπόφευκτη. Η στροφή προς τον εσώτερο εαυτό και η καταφυγή στην καλλιέργεια βιωματικών αισθήσεων έδωσε προτεραιότητα στην προσωπική εμπειρική ιχνηλασία και η λογοτεχνία από διαπαιδαγωγητικό όργανο θεωρήθηκε όργανο διαμαρτυρίας, που λογοδοτεί όμως μόνο απέναντι στην ατομική συγγραφική ηθική.

Είναι προφανές πως η Κοτζιά (την γραφή της οποίας αυθαίρετα συναρμολογήσαμε για το παρόν σημείωμα) αναμετρήθηκε με ένα τεράστιο υλικό και οικοδόμησε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πολλαπλώς διαφωτιστική για την πνευματική μας ιστορία εργασία. Αναρωτιέμαι αν θα ήταν ποτέ δυνατό να έχουμε ανάλογη αναγνωστική τύχη και όσον αφορά το κομμάτι της κατεξοχήν μυθοπλασίας – για το οποίο σίγουρα δεν θα αρκούσε ένας τόμος.

Εκδ. Πόλις, 2006, σελ. 408, με εκτενή επιλογή βιβλιογραφίας και ευρετήριο.