Πανδοχείο

Ο Ταρτούφος, ο απατεώνας, φορτώνεται σε έναν αφελή πλούσιο, απολαμβάνει τα φαγοπότια στο τραπέζι του, ερωτοτροπεί με την γυναίκα του, προσπαθεί να παντρευτεί την κόρη του και να βάλει στο χέρι την κληρονομιά του. Τι του δίνει σε αντάλλαγμα; Τίποτα, τους θεατρινισμούς του μόνο. O La Fontaine προσκεκλημένος στο σπίτι του Foucquet, ο Ζαν Ζακ Ρουσό που πηγαίνει τρέχοντας στο σπίτι της καλής του φίλης δεν πλήρωσαν για το ψωμί και το κρεβάτι τους παρά μόνο λόγια. Χαραμοφάη αποκαλεί ο Ντιντερό τον Ανιψιό του Ραμώ.  Και πόσοι δεν γλέντησαν εις βάρος όσων τους ευεργέτησαν!

Τους εταίρους αυτής της καταχρηστικής σχέσης τους αποκαλούμε ξενιστή και παράσιτο: η τελευταία λέξη δηλώνει τον συνδαιτυμόνα που τρώει δίπλα σε κάποιον που τον έχει προσκαλέσει. Το παράσιτο παίρνει τα πάντα και δεν δίνει τίποτε, ενώ ο ξενιστής δίνει τα πάντα και δεν παίρνει τίποτε. Και ακριβώς αυτή την απορροφητική του πορεία και ορισμένες προβολές της στην μυθολογία, στην λογοτεχνία και στην ίδια την πραγματικότητα ερευνά ο φιλόσοφος και συγγραφέας Μισέλ Σερ, αντλώντας παραδείγματα από την Ιστορία του Ιωσήφ (Γένεσις), τις Πράξεις των Αποστόλων, τον Όμηρο (Οδύσσεια), τον Ξενοφώντα (Κυνηγετικός), τον Πλάτωνα (Συμπόσιον), πολλούς μύθους του La Fontaine, τον Μολιέρο (Ο Ταρτούφος, Amphitryon) και τον Ρουσό (Εξομολογήσεις, Rousseau, juge de Jean – Jacques)

Ο παράσιτος είναι προσκεκλημένος στο τραπέζι του ξενιστή του, οφείλει εν είδει ανταπόδοσης να φέρει στο κέφι του συνδαιτυμόνες με τις ιστορίες και τα γέλια του. Ανταλλάσσει μεζέδες με ωραία λόγια, πληρώνει τα τροφεία του· αγοράζει το γεύμα του με το χρήμα της γλώσσας. Αυτό είναι το αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου. Βρίσκουμε ίχνη του σε πανάρχαιες μαρτυρίες και αμέτρητες εκδοχές. Τυχαίνει καμιά φορά ο δειπνοθήρας, λόγου χάριν, να πληρώνει σε ηθικό χρήμα, και ο ξενιστής να δίνει κάτι γεμάτος ενοχές. Η ηθική είναι ένα είδος μετρητών, μετατρέψιμων χρημάτων. Κάθε κοινωνία θέτει σε κυκλοφορία ένα λεκτικό χρήμα, που μπορούμε να το ανταλλάξουμε προς όφελος της κοιλίας μας. Έτσι λοιπόν οι ομάδες ισχύος και επιρροής διαδίδουν δια της βίας ένα λεξιλόγιο. Σήμερα είναι οικονομικό, όπως πριν καιρό ήταν ανθρωπιστικό, ακόμα παλαιότερα βολταιρικό, και κάποτε πολύ πίσω θρησκευτικό.

Μια άλλη προβολή της παρασιτικής ιδιότητας εμφανίζεται στη σχέση κυρίου και δούλου. Ο κύριος και ο δούλος δεν έρχονται ποτέ πρόσωπο με πρόσωπο, καθώς ο πρώτος είναι αρκετά πονηρός ώστε να αποφύγει μια σύγκρουση αμφίβολη, που θα διακύβευε την κυριαρχία και την κατοχή του. Η πονηρία του είναι ακριβώς η διατήρηση της θέσης του. Κι έτσι δεν είναι ποτέ εδώ. Ο δούλος τον αναζητά αδιάκοπα αλλά δεν τον βρίσκει. Ποτέ κανείς δεν σκότωσε έναν αντίπαλο που απουσιάζει. Το πώς ελάχιστοι άνθρωποι υποδουλώνουν τους πολλούς, πώς όλη η ανθρωπότητα είναι υπόδουλη των ολίγων, αυτό είναι το θαύμα, αυτή η εξαίρεση σε όλους τους νόμους. Έτσι λοιπόν είναι ένα χονδροειδές σφάλμα να θέτει κανείς τον συσχετισμό κυρίου και δούλου ως συσχετισμό ένας προς έναν. Όχι· η σχέση κυρίου και δούλων είναι πάντοτε μια σχέση του ενός προς το πολλαπλό.

Το πλήθος παράγει, οι ολίγοι αποφασίζουν και διοχετεύουν την κίνηση. Εκμεταλλεύομαι σημαίνει προετοιμάζω τον χώρο, αποφασίζω, διοχετεύω κλπ. εξειδικεύοντας τις στρατηγικές μου. Οι μεγάλες φάλαγγες των μυρμηγκιών μετακινούνται σε καθορισμένες ώρες και μέρες, κατά μήκος μικρών και μεγάλων διαδρομών και κατανέμονται στα προβλεπόμενα, πόστα τους. Ο κύριος είναι πάντοτε αρχικά γεωμέτρης, τοπολόγος ένας ειδήμονας του χώρου, η επικράτεια είναι πρωτίστως μεγάλη. Ο κύριος ξέρει πάντοτε από πού περνάει, από πού θα περάσει ο δούλος, έχει υπογράψει τις θυρίδες, έχει υπογράψει τα διαβατήρια. [σ. 125]

Τυχαίνει βέβαια κάποτε να σηκωθεί μια βοή εξέγερσης και να κάνουν την εμφάνισή τους ενέργειες διαφορετικές από εκείνες που διοχετεύονται στην εργασία· τυχαίνει ακόμα να εφορμήσει το πλήθος και να λεηλατήσει τα πάντα στο πέρασμά του. Αυτό όμως είναι σπάνιο και, το κυριότερο, επίφοβο: το φοβούνται και οι ίδιοι οι αυτουργοί του. Κάποτε μπορεί να οδηγήσει στην μετατροπή του κυρίου σε δούλο· αλλά αντί να γίνει κύριος του κυρίου, γίνεται ένας άλλος κύριος των δούλων. Αν πάλι γίνει κύριος του κυρίου, ένας αντικύριος, αντιτίθεται σε αυτόν αλλά και βρίσκεται πολύ κοντά του.

Πώς και γιατί ο Ρουσό είχε διαλέξει ως ενασχόληση να αντιγράφει μουσική προς τόσο την σελίδα; Πώς και γιατί τον συνάρπαζε αυτή η πρακτική, ώστε να της αφιερώσει ατέλειωτες ώρες από τη ζωή του; Γιατί να παρακολουθεί έτσι τις νότες, σχεδόν τυφλά; Ο Ρουσό βιώνει την παρασιτική σχέση χωρίς να τη βλέπει μπροστά του πρόδηλη. Η απαίτηση να ξαναδεί τη ζωή του με το να την εξομολογηθεί προήλθε από το γεγονός πως όφειλε να αναζητήσει ό,τι έλειπε από τα θεωρητικά γραπτά, ό,τι έκρυβε η θεωρία, αντί να το δηλώνει ξεκάθαρα. Όταν τελικά πεθαίνει, οι τελευταίες του λέξεις είναι γεμάτες από τη λαχτάρα να ανταποδώσει στη γυναίκα την συμπαράσταση που του είχε προσφέρει. Με τα ύστατα λόγια του ομολογεί ότι δεν είχε ποτέ ανταποδώσει τίποτε. Αποτραβηγμένος από τα πάντα, ο ίδιος αναρωτήθηκε ποιος είναι. Και πεθαίνει χωρίς να γνωρίζει ότι είχε να ανακαλύψει επιτέλους αυτό που αναζητούσε. Η απλή αλυσίδα – εγώ, ο αδελφός μου, ο πλησίον μου, ο φίλος μου και η κοινωνία μου ζητά μια αλύσωση.

Επιστροφή στον Ταρτούφο που στήνει απάτες, εισπράττει και υφαρπάζει, αποτελώντας τον κανόνα, το πρότυπο αριστείας του παρασίτου. Μπαίνει πάμφτωχος σε μια ήσυχη οικογένεια, εκτρέπει προς όφελός του την διαθήκη, την γυναίκα και την περιουσία, κυνηγά τους πάντες προκειμένου να εγκατασταθεί ο ίδιος στο σπίτι. Επιβάλλει το δίλημμα: ή αποκλείεις ή αποκλείεσαι. Το εξαπατημένο σώμα στο οποίο παρασιτεί ξεγελιέται και δεν αντιδρά πλέον, δέχεται τον επισκέπτη σα να ήταν δικό του σώμα.

Αν χρειαζόταν σήμερα να ξαναγράψουμε έναν Ταρτούφο, αυτός θα ήταν ιδεολόγος, ηθικολόγος, πολιτικός, διανοούμενος της πρωτοπορίας που γεμίζει τις τσέπες του και φτάνει στην εξουσία υπερασπιζόμενος τα ανθρώπινα δικαιώματα ή υποκρινόμενος το θύμα. Ο ίδιος ο Σερ ομολογεί ότι αν άκουγε σήμερα την ιστορία, θα τον φανταζόταν οικονομολόγο, ειδικό στα χρηματοοικονομικά και την φορολογία, που θα ισχυριζόταν μάλιστα ότι δεν είναι σύμφωνος με τίποτε απ’ όλα αυτά αλλά είναι επιβεβλημένα λόγω της οικονομικής ανάπτυξης.

Γεύματα ποντικών, σατύρων, εντόμων, γεύμα λιονταριού και γεύμα αθλητή, γεύμα με φεγγάρι, με σαλάτα, με κάστανα, γεύμα του κυρίου στον παράδεισο, γεύμα του απατεώνα, Νυχτερινά συμπόσια, η σχέση παράσιτου και θεού, η κωμωδία ως παράσιτο της τραγωδίας….Ο συγγραφέας συγγράφει ένα με πυκνά νοήματα, συχνά σύνθετο και απαιτητικό, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος του με σύντομες, στακάτες προτάσεις που πλέκουν με φιλία της σοφίας το πολύπλοκο σύμπαν των απανταχού παρασίτων. Οι ομοιότητες και πρόσωπα και πράγματα της σύγχρονης πραγματικότητας δεν είναι διόλου συμπτωματικές.

Εκδ. Σμίλη, 2009, μτφ. Νίκος Ηλιάδης, επιστημονική επιμέλεια: Διονύσης Καββαθάς, 521σελ., με 129 σημειώσεις του μεταφραστή [Michel Serres, Le Parasite, 1980]

Στις εικονογραφήσεις, τρεις από τους μύθους του Λα Φονταίν που παρέχουν ενδιαφέρον υλικό στη σκέψη του Σερ [La Cigale et La Fourmi, Le Satyre et le Passant, Le Singe et le Chat].