Σύγκρουση κόσμων στην άκρη του κόσμου
Πώς να χορτάσει ένας διαρκώς πεινασμένος αναγνώστης την επιθυμία του για ιστορίες που διαβάζονται ως ιστορίες και αφηγήσεις που χτίζονται με αξιομνημόνευτους χαρακτήρες και γεγονότα; Κρίνω και αναρωτιέμαι εξ ιδίων, εφόσον ο κορεσμός μου από τα συνεχή μορφικά και πειραματικά γραφήματα, τις μισοειπωμένες ιστορίες και τις πλοκές που μπορούν να πυκνωθούν σε πέντε γραμμές είναι μεγάλος. Είναι ακριβώς η ίδια αίσθηση με αναρίθμητες σύγχρονες κινηματογραφικές ταινίες: δεν αρκούν οι εικόνες, δεν αρκεί το στιλ, δεν αρκεί ο σκηνοθετικός πειραματισμός. Χρειάζομαι επειγόντως διηγήσεις που κλέβουν την παράσταση ως τέτοιες, ιστορίες με αρχή και αρχές, μέση και μέσες, τέλος και τέλη.
Εγγυημένη επιλογή ένας παλιός στυλίτης της αφηγηματικής λογοτεχνίας, ένας μυθιστοριογράφος που διακρίθηκε και ως θεατρικός συγγραφέας και ως διηγηματογράφος. Κι έχει μεγάλο ενδιαφέρον να δει κανείς τι κυριαρχεί περισσότερο σε εννιά ιστορίες με χαρακτήρες που ζουν ή καμώνονται πως ζουν στις άκρες της βρετανικής αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας, στην Μαλαισία, το Βόρνεο και την Χαβάη: : η βρετανική, φλεγματική, πνευματώδης γραφή, που εμφανίζεται επαρκώς σωβινιστική και τονίζει διακριτικά την ανωτερότητα του πολιτισμού της ή η αποστασιοποιημένη, μεταποικιοκρατική ματιά που μοιράζει τους σαρκασμούς της και στις δυο πλευρές; Η μάχη είναι αντίρροπη και η διπλή κυριαρχία του συγγραφέα αναμφισβήτητη. Η επιλογή είναι δύσκολη αλλά θα σταθώ στις τρεις ιστορίες που διάβασα και δεύτερη φορά.
Ο απομακρυσμένος σταθμός: Ο αρμοστής κύριος Ουώρμπερτον υποδέχεται τον κύριο Κούπερ, τον νέο του βοηθό. Παρόλο που είναι ο μοναδικός λευκός της περιοχής η άφιξη ενός δεύτερου αξιωματούχου του προκαλεί ανησυχία. Η χαώδης τους διαφορά φαίνεται από την αρχή: μπροστά στην επίσημη περιβολή του αρμοστή ο προσκεκλημένος Κούπερ καταφτάνει με τα ταξιδιωτικά του ρούχα. Ο αρμοστής του δηλώνει πάντως πως επί τρία χρόνια δειπνεί ολομόναχος με αυτή την αμφίεση. Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να διατηρήσετε την υψηλοφροσύνη σας. Όταν ένας λευκός υποκύπτει στις συνθήκες που τον περιβάλλουν γρήγορα χάνει τον αυτοσεβασμό του και σύντομα οι ιθαγενείς θα πάψουν να τον υπολήπτονται. Έτσι έμμεσα προστάζει «το ενδεδειγμένο ένδυμα της πολιτισμένης κοινωνίας».
Ο αρμοστής κύριος Ουώρμπερτον είναι ένας περίτεχνος χαρακτήρας: τόσο σνομπ όσο και τζέντλεμαν, έχει την δική του σκοτεινή ιστορία για το πώς άφησε πίσω του όλα όσα έδιναν αξία στην ζωή του κι έφτασε ως εδώ. Η μόνη επαφή με τον κόσμο που άφησε πίσω του είναι μόνο η αλληλογραφία με διάφορες κυρίες. Η τωρινή του θέση σαφώς κολακεύει την ματαιοδοξία του: είναι ένας ηγέτης του οποίου ο λόγος αποτελεί νόμο. Κατά την απονομή της δικαιοσύνης ανάμεσα σε αντίπαλους φυλάρχους βαθμηδόν αισθάνεται βαθιά αγάπη για τους Μαλαισιανούς και ενδιαφέρεται για τα ήθη, τις συνήθειες, την άποψή τους. Είναι ακριβοδίκαιος και τηρεί τα όρια, χωρίς να πάψει να είναι ανένδοτος σε θέματα πειθαρχίας. Σε κάθε περίπτωση «το αναλλοίωτο Βόρνεο ήταν πλέον η πατρίδα του».
Ο Κούπερ από την άλλη έχει πολεμήσει στην Αφρική και ισχυρίζεται ότι «γνωρίζει καλά τους νέγρους» (όπως «αστοιχείωτα», σύμφωνα με τον Ο., χαρακτηρίζει τους Μαλαισιανούς). Είναι απόλυτος ως προς την ανωτερότητα της φυλής του και έτοιμος να ασκήσει εξουσία με κάθε τρόπο. Ο καθένας τους προσπαθεί με τον δικό του τρόπο να διατηρήσει την ελάχιστη ψυχική επαφή με εκείνο που ήταν κάποτε. Σε ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον περιστατικό, ο Ο. διατηρεί την τελετουργία της ανάγνωσης όλων των εφημερίδων, ξεκινώντας όχι από τις τελευταίες αλλά από τις παλαιότερες, διαβάζοντας μια την ημέρα, για να διατηρεί την ψευδαίσθηση ότι ζει στην πατρίδα. Ακόμα και στην διάρκεια του πολέμου προτιμά να ζει ώρες αβάσταχτης αγωνίας παρά να σπεύσει να διαβάσει τις ειδήσεις των επόμενων ημερών. Και φυσικά θα εξοργιστεί μέχρι μανίας όταν μια μέρα διαπιστώσει ότι ο Κούπερ έχει πρώτος σκίσει το περιτύλιγμα και τις έχει ξεφυλλίσει, δηλαδή μαγαρίσει.
Οι δυο άντρες ανταγωνίζονται τόσο στην ισχύ όσο και την ειρωνεία. Είναι οι μόνοι λευκοί σε ακτίνα τριακοσίων χιλιομέτρων και ζουν σε απόσταση αναπνοής ο ένας από τον άλλον. αλλά δειπνούν και μεθούν ολομόναχοι, ο καθένας στο ενδιαίτημά του. Η βαθειά αμοιβαία αντιπάθεια τούς οδηγεί σε σύγκρουση όταν ο βοηθός φέρεται βίαια στους υπηρέτες του αλλά αρνείται να ανακληθεί στην τάξη. Ο O. ακυρώνει τις διαταγές του Κούπερ για να τον γελοιοποιήσει αλλά υφίσταται κι ο ίδιος κάτι ανάλογο, καθώς ο υφιστάμενός του τον πετυχαίνει στο αδύνατο σημείο του, γνωστοποιώντας του εκείνους που ξεκαρδίζονται στην λέσχη όταν τους διηγείται τις ψεύτικες ιστορίες του.
Ο κόσμος του οποίου αποτελούσε μέρος είχε παρέλθει και το μέλλον ανήκε σε μια κατώτερη γενιά. Την εκπροσωπούσε ο Κούπερ, τον οποίο μισούσε από τα βάθη της καρδιάς του. [σ. 142]. Οι μήνες περνούσαν και κανένας δεν έδειχνε σημάδια υποχώρησης. Ήταν σαν δυο άνθρωποι παγιδευμένοι σ’ έναν τόπο όπου βασιλεύει η νύχτα, και οι βασανισμένες ψυχές τους είχαν χάσει κάθε ελπίδα ότι θα ξημερώσει γι’ αυτές. Όλα έδειχναν ότι η ζωή τους θα συνεχιζόταν επ’ άπειρον σε τούτη τη μουντή και αποτρόπαια μονοτονία του μίσους [σ. 147] Για άλλη μια φορά δυο κόσμοι ετοιμάζονται να συγκρουστούν αλλά η κλιμάκωση που επιλέγει ο συγγραφέας είναι αναπάντεχη.
Στον αντίποδα του εκτενούς αυτού διηγήματος βρίσκεται Ο ολιγοσέλιδος παντογνώστης. Αυτή τη φορά ο αντιπαθής για τον αφηγητή χαρακτήρας μοιράζεται μαζί του μια καμπίνα επί δεκατέσσερις ημέρες. Εμείς οι Εγγλέζοι πρέπει να κάνουμε κόμμα, όταν ταξιδεύουμε στο εξωτερικό, τονίζει ο ενθουσιώδης συγκάτοικος. Η πολυλογία του δεν είχε τίποτα το εγγέλζικο, και συνόδευε τα λόγια του με υπερβολικές χειρονομίες. Θα έπαιρνα όρκο ότι ένας προσεκτικότερος έλεγχος εκείνου του βρετανικού διαβατηρίου θα αποκάλυπτε πως ο κύριος Κελάντα ήταν γεννημένος κάτω από έναν ουρανό πολύ πιο γαλανό απ’ ότι βλέπουμε, εν γένει, στην Αγγλία [σ. 155], μονολογεί ο αφηγητής. Άλλωστε, λίγο αργότερα, δέχεται ένα χαμόγελο «μ’ όλη τη λάμψη της ανατολής».
Ο δύσθυμος αφηγητής μοιράζεται μαζί του τα τρία ημερήσια γεύματα και υφίσταται την συνοδεία του σε κάθε περίπατό του στο κατάστρωμα. Ο απεχθής κύριος Κελάντα είναι πανταχού παρών στο πλοίο, διοργανώνοντας παιχνίδια και λοταρίες, ετοιμάζοντας γιορτές, γνωρίζοντας τους πάντες. Το χειρότερο όλων, εμφανίζεται ως θεματοφύλακας της γνώσης κι εμείς ήδη ψυχανεμιζόμαστε ότι σε αυτό το λαμπρό πεδίο δόξας θα τελεστεί η εκδίκηση του αφηγητή. Κι όμως, πάλι μας παραπλανά ο συγγραφέας! Σ’ ένα ευφυέστατο συμβάν μιας ευρύτερης συντροφιάς ο κύριος Κελάντα θυσιάζει την παντογνωστική του αύρα και κερδίζει έστω και στην τελευταία σελίδα την χαμένη συμπάθεια.
Ο σάκος των βιβλίων ανήκει σε κάποιον αφηγητή που μας εξομολογείται πως δεν ανήκει στην «ελεεινή κατηγορία» εκείνων που διαβάζουν από συνήθεια και πως αναζητά το βιβλίο του όπως ο οπιομανής την πίπα του. Ελλείψει άλλου αναγνώσματος, ο κατάλογος των στρατιωτικών πρατηρίων ή τα δρομολόγια των σιδηροδρόμων του φτάνουν και του περισσεύουν. Ομολογεί μάλιστα ότι κυριεύεται από ταραχή όταν στερείται επί μακρόν το διάβασμα και αναστενάζει με ανακούφιση στην θέα μιας τυπωμένης σελίδας. Παραδέχεται, τέλος, ότι αυτός ο τρόπος ανάγνωσης δεν είναι λιγότερο αξιόμεμπτος από την κατάχρηση ναρκωτικών ουσιών, συνεπώς πρέπει να είμαστε εξίσου ταπεινοί με τους δυστυχισμένους σκλάβους της σύριγγας ή του ποτού.
Επόμενο είναι στα ταξίδια του να παίρνει έναν όσο το δυνατό μεγαλύτερο σάκο απλύτων, φίσκα από κάθε λογής βιβλία για όλες τις διαθέσεις. Όταν κάποτε βρέθηκε στο Πενάγκ δέχτηκε την φιλοξενία ενός κυρίου Φέδερστοουν ο οποίος τον ρωτάει αν τυχαίνει να έχει μαζί του κάποιο βιβλίο να διαβάσει και φυσικά εκπλήσσεται όταν του προτείνεται να διαλέξει από έναν ολόκληρο σάκο. Τελικά επιλέγει μια βιογραφία του λόρδου Βύρωνα. Με την περιέργεια για τους ανθρώπους να αποτελεί κομμάτι του συγγραφικού του επαγγέλματος, ο αφηγητής αναρωτιέται με ποιο τρόπο το γαλήνιο περιβάλλον, το φορτισμένο παρ’ όλα αυτά, με νοήματα υποφώσκοντα και σκοτεινά, επηρέαζε τον Φέδερστοουν στην καθημερινότητά του.
Όταν κάποτε η συζήτηση φτάνει στην σχέση του Βύρωνα με την αδελφή του Αυγούστα και γενικά τα όρια της αγάπης και της στοργής, ο οικοδεσπότης διηγείται την ιστορία του Τιμ Χάρντυ και της αδελφής του, μια ιστορία ακραίας αδελφικής αγάπης και αυτοχειρίας. Σκέφτομαι πως ο συγγραφέας (ο Μωμ; ο ήρωάς του;) συναντά μια ιστορία που δεν περιλαμβάνεται στον σάκο του και πως εκφέρεται από την πλέον αδιάφορη συντροφιά.
Σε όλες αυτές τις ιστορίες η πληθωρική, σχεδόν κατακλυσμική φύση μοιάζει να παίρνει τον ρόλο που της επιφυλάσσει η ίδια η εξέλιξη της ιστορίας. Αν οι χαρακτήρες αισθάνονται τυχεροί και προικισμένοι που ζουν δίπλα της, τότε είναι μαγευτική. Όταν όμως η ζωή τους παίρνει απειλητική ή δραματική τροπή, τότε μοιάζει αφιλόξενη, σχεδόν εχθρική, ενώ συχνά αποτελεί την ύστατη παγίδα.
Η ίδια αυτή φύση μοιάζει το τρομερό αλλά και ειρωνικό περιβάλλον μιας άλλης μεγάλης αντίθεσης. Μέσα της συγκρούονται δυο δικαιικά συστήματα: δεν είναι τόσο το δίκαιο του ισχυρού κυρίαρχου με εκείνο του αδύναμου υπόδουλου. Εδώ αλληλοσπαράσσονται οι νόμοι και τα έθιμα, οι κανόνες και οι άγραφες επιταγές, η ξένη με την ενδημική ηθική. Κι είναι ένα ακόμα ειρωνικό παίγνιο του συγγραφέα, συχνά να βάζει τους ντόπιους να επικαλούνται ακριβώς το σύστημα που δεν θα περιμέναμε, όπως ακριβώς και το αντίθετο.
Από μια άλλη άποψη, αυτά τα διηγήματα εκφράζουν πειστικότερα από οποιοδήποτε εγχειρίδιο Ιστορίας τα υποκείμενα της αποικιοκρατίας, τον ψυχισμό τους, το διαφαινόμενο τέλος τους. Όποιο κι αν ήταν το κίνητρο της συμμετοχής τους – εξουσία, δύναμη, τυχοδιωκτισμός, περιπέτεια, φυγή – ο δρόμος τους θα κατέληγε στην ζούγκλα, την ίδια άγνωστη, αλλόκοσμη επικράτεια που ήθελαν να αλλάξουν. Σε κάθε περίπτωση, ο εξαιρετικός Άγγλος συγγραφέας πλάθει περίτεχνα το υλικό του.
Εκδ. Άγρα, 2015, μτφ. Παλμύρα Ισμυρίδου, σελ. 327 [τα διηγήματα εκδόθηκαν από το 1920 έως το 1947].
Πανδοχείο 