Πανδοχείο

Το θρήσκευμα της αμφισβήτησης

Η παρούσα συλλογή περιλαμβάνει μια γραμμένη επί τούτου εισαγωγή, συνεντεύξεις με τον Καρμίνε Νοντζέλι και την Κλερ Φολσέντ [εφημερίδα Paris Notre Dame της Επισκοπής του Παρισιού], δυο γραπτές καταθέσεις  στην εφημερίδα La Croix, όλα των ετών 2005 – 2006 κι ένα κείμενο – καρπό μιας διάλεξης στον καθεδρικό ναό της Νοτρ Νταμ του Παρισιού, στο πλαίσιο ενός διαλόγου μεταξύ πίστης και σύγχρονης σκέψης [διαλέξεις της Σαρακοστής]. Ακριβώς το ερώτημα της θέσης της θρησκείας στις σύγχρονες εκκοσμικευμένες κοινωνίες απασχολεί εδώ την βουλγαρικής καταγωγής Γαλλίδα φιλόσοφο, ψυχαναλύτρια, σημειολόγο και μυθιστοριογράφο.

Στους σύγχρονους ζοφερούς καιρούς που η μηδενιστική σιγουριά των μεν συναντάται με τον φονταμενταλιστικό ενθουσιασμό των δε, σε μια εποχή που η γνωστική μας ικανότητα αδιαφορεί για την εσωτερική εμπειρία, η Κρίστεβα, ικανοποιώντας, όπως εξομολογείται, την ανάγκη της να θέτει τα πάντα υπό αμφισβήτηση, επανέρχεται  στην θρησκευτική πίστη, η οποία σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα είχε αντικατασταθεί από τον ιδεολογικό ενθουσιασμό, «αυτό το ναρκωτικό που μας βοηθάει να ζούμε, καθότι θεμελιώνει την ικανότητά μας να υπάρχουμε…μιλώντας», μια ανάγκη που είναι προ-πολιτική και προ-θρησκευτική, ριζωμένη στα ανθρώπινα ψυχικά βάθη.

Γοητευμένη από τον χριστιανισμό αλλά ουδέποτε πιστή του και οπωσδήποτε μακριά από την ειρωνεία του Τζέιμς Τζοις – που όταν ρωτήθηκε γιατί προτιμά τον καθολικισμό από τον προτεσταντισμό, απάντησε: «γιατί θέλετε να αποκηρύξω μια ανοησία που έχει λογικό ειρμό για χάρη μιας εντελώς ασυνάρτητης ανοησίας;»-, η φιλόσοφος μάς υπενθυμίζει την έννοια του «πιστεύω» ως «εκλαμβάνω ως αληθές» και το περιεχόμενο της πίστης ως μιας αλήθειας που μας παρασύρει ορμητικά, μιας αλήθειας στην οποία δεν μπορούμε να μη προσχωρήσουμε, που μας σαγηνεύει και θεωρούμε ζωτική και αδιαμφισβήτητη ακόμα κι αν γνωρίζουμε πως θα διαψεύσει κάθε μας προσδοκία.

Το γεγονός ότι η Κρίστεβα δεν πιστεύει οφείλεται σε περίπλοκους, όπως γράφει, φιλοσοφικούς λόγους. Το να ζητάει κανείς από τον Θεό να παίξει τον ρόλο ενός πανίσχυρο παυσίπονο είναι από μόνο του ένα είδος μηδενισμού. Σε αντίθεση με τον Φρόιντ, όμως, δεν ισχυρίζεται ότι η θρησκεία είναι απλά και μόνο μια αυταπάτη και μια πηγή νευρώσεων. Αντίθετα, επιθυμεί να αναγνωρίσει ότι η ιστορία του χριστιανισμού προετοιμάζει τον ανθρωπισμό, με την έννοια ότι αποτελεί την μοναδική θρησκεία που αγγίζει τα όρια της εξόδου από το θρησκευτικό, ειδικά – αλλά και όχι μόνο – όταν αναγκάζει τον ίδιο τον Θεό να υποφέρει μέχρι θανάτου. Ο Χριστός είναι ο μοναδικός θεός που υποφέρει και πεθαίνει πριν αναστηθεί.

Η ψυχαναλυτική εμπειρία και η ίδια της η ζωή την έπεισαν ότι η ευτυχία δεν είναι παρά το πένθος της οδύνης, όπως δηλώνει η ίδια, παραφράζοντας το «η δόξα είναι το απαστράπτον πένθος της ευτυχίας» της Μαντάμ ντε Σταέλ. Η εξορία που βίωσε στα είκοσι τέσσερα της χρόνια ήταν μια επώδυνη δοκιμασία, ακόμα και κάτω από την φαινομενική όψη της «επιτυχημένης ενσωμάτωσης». Η νευρολογικής φύσης ασθένεια του γιού της την έφερε «κοντά στον κόσμο ατόμων με αναπηρία, ο οποίος είναι ακόμη πολύ απομονωμένος μέσα στην γεμάτη αδελφοσύνη Δημοκρατία μας». Το να διατείνεται κανείς ότι δεν έχει γνωρίσει την οδύνη, αναφέρει, είναι απλούστατα σα να την αρνείται. Η ψυχική μας ζωή περιέχει ένα σωρό παραλλαγές της: γέννηση, αποχωρισμός, απογοήτευση, στερήσεις.

Από την άλλη πλευρά, η διαιώνιση του συνδρόμου του παραδείσου, ειδικότερα στην εξιδανίκευση του αστικού ζευγαριού (ιδίως όπως απεικονίζεται από τις σαπουνόπερες ή τα λαϊκά περιοδικά), έχει γίνει ένας από τους πυλώνες της παγκοσμιοποιημένης ηθικής. Αυτές οι θεαματικές παραλλαγές του υπερβολικά κοσμικού παραδείσου κρύβουν μια εγγενή θρησκευτικότητα: είναι η ορατή εκκοσμικευμένη όψη της βαθειάς ανάγκης για πίστη.

Στο ερώτημα τι ακολουθεί και τι κρύβεται κάτω από τις «συγκρούσεις των θρησκειών» η Κρίστεβα διαφωνεί βέβαια με την άποψη ότι οι πυρομανείς έφηβοι καθίστανται ανίκανοι να καλύψουν την ανάγκη τους για ιδανικότητα με ένα θρησκευτικό ένδυμα, ιδίως μετά τον [γαλλικό] διαχωρισμό Κράτους – Εκκλησίας. Υποστηρίζει, αντίθετα, ότι η εγκληματικότητα των «μειονεκτούντων εφήβων» φανερώνει μια πολύ πιο ριζοσπαστική φάση του μηδενισμού και την ανυπαρξία ιδανικών προσαρμοσμένων στους σύγχρονους καιρούς και στην πολυπλοκότητα των ψυχών. Η απουσία ενός αισθητού και υπεραισθητού κόσμου που διαθέτει τη δύναμη της επιβολής (για τα οποία μας είχαν προειδοποιήσει ο Νίτσε και ο Χάιντεγκερ) κι ο γενικότερος αφανισμός της θεϊκής εξουσίας δεν οδηγούν υποχρεωτικά στον μηδενισμό, ούτε βέβαια στο συμμετρικό του αντίθετο, τον φονταμενταλισμό.

Η εναλλακτική λύση στην ανοδική πορεία της θρησκευτικότητας, όπως και στον αντίθετό της στενόμυαλο μηδενισμό έρχεται από άλλους τόπους σκέψης: τη λογοτεχνία και τη συγγραφή, που συνιστούν μια γλωσσική εμπειρία εγκάρσια στις ταυτότητες (φύλου, κρατικές, εθνικές, ηθικές, θρησκευτικές, ιδεολογικές). Αμφότερες καταστρέφουν το μεταφυσικό δίδυμο «λογική εναντίον πίστης», δημιουργούν μια επικίνδυνη, ιδιόμορφη και μοιράσιμη γνώση της επιθυμίας για συναίσθηση και μας καλούν να διαμορφώσουμε έναν ερμηνευτικό, κριτικό και θεωρητικό λόγο.

Εκδ. Μεταίχμιο, 2011, μτφ. Τζένη Κωνσταντίνου, σ. 158 [Julia Kristeva, Bisogno di credere: Un punto di vista laico, 2006].

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό (δε)κατα, τεύχος 29 (άνοιξη 2012).