Σταύρος Ζουμπουλάκης – Υπό το φως του μυθιστορήματος

Ο Θεός στις σελίδες

Παραφράζω τον τίτλο ενός παλαιότερου, δοκιμιακού βιβλίου του συγγραφέα (Ο Θεός στην πόλη), εφόσον τα δοκίμια της συλλογής έχουν σαφή προσανατολισμό προς το θρησκευτικό και θεολογικό στοιχείο μιας σειράς εξαιρετικών μυθιστορημάτων. Ο συγγραφέας στοχάζεται πάνω στα μυθιστορήματα Ιώβ του Γιόζεφ Ροτ, Ο Σατανάς στο Γκόραϋ του Ισαάκ Μπάσεβις Σίνγκερ, Επιχείρηση Σάυλωκ του Φίλιπ Ροθ, Η Δύναμις και η Δόξα του Γκράχαμ Γκρην, Γκίλιαντ και Στο σπίτι της Μέριλιν Ρόμπινσον, Τα στοιχειώδη σωματίδια και Ο χάρτης και η επικράτεια του Μισέλ Ουελμπέκ, καθώς επίσης και το Ημερολόγιο προσευχής της Φλάννερυ Ο’Κόννορ και το δοκίμιο Η διπλή φλόγα του Οκτάβιο Πας. Ο κύριος αυτός κορμός «περικυκλώνεται» από δυο μικρότερα κείμενα, ένα εναρκτήριο για τον Θερβάντες κι ένα καταληκτήριο για το μυθιστόρημα εντός παγκοσμιοποίησης.

Ο Σίνγκερ έχει και μια δεύτερη γερή μερίδα, εφόσον εκτός από το προαναφερθέν μυθιστόρημα, του επιφυλάσσεται μια Ελεγεία για τη χαμένη Yiddishland, ένα ευρύτερο κείμενο για το συγγραφικό του έργο. Χαίρομαι ιδιαίτερα και για τα δυο αυτά κείμενα γιατί ο Σίνγκερ αποτελεί έναν από τους πλέον αξιανάγνωστους συγγραφείς της αναγνωστικής μου ζωής. Τον γνώρισα χάρη στις επίμονες συστάσεις των μεταφραστών του αριστουργηματικού βιβλίου Ο τελευταίος δαίμονας και άλλες ιστορίες, του Γιώργου Τσακνιά και της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου («αυτός είναι ακριβώς για σένα») και μετά ακολούθησαν οι Σκιές στον ποταμό Χάντσον, ένα ποταμώδες, εξίσου συναρπαστικό μυθιστόρημα. Τα τελευταία βιβλία που μεταφράστηκαν στα ελληνικά, το μυθιστόρημα Σκλάβοι, μια ερωτική ιστορία και η συλλογή διηγημάτων Ένας φίλος του Κάφκα ήταν εξίσου απολαυστικά και παρουσιάστηκαν στο Πανδοχείο εδώ και εδώ. Και, πράγματι, η γοητεία της πρόζας του Σίνγκερ, κατά την γνώμη μου, έχει σε μεγάλο βαθμό να κάνει με την εμπλοκή του θρησκειακού στοιχείου στην καθημερινή ζωή των χαρακτήρων του, άλλοτε και τώρα.

Τα γίντις ήταν η μόνη γλώσσα που γνώριζε πραγματικά ο Σίνγκερ όταν έφτασε στην Νέα Υόρκη το 1935 και παρέμειναν μέχρι το τέλος της ζωής του η γλώσσα του έργου του και της ίδιας του της ψυχής· μόνο σε αυτήν μπορούσε να γράψει αυτά που ήθελε να γράψει. Ήταν άλλωστε, όπως ανέφερε στον λόγο του στο Νόμπελ, η γλώσσα της εξορίας, μια γλώσσα χωρίς γη, χωρίς σύνορα, χωρίς υποστήριξη, που δεν έχει τις λέξεις για όπλα.

Ο Σατανάς στο Γκόραϋ αναφέρεται στην συγκλονιστική κρίση που προκάλεσε σε όλο τον εβραϊκό κόσμο το μεσσιανικό κίνημα του Σαμπατάι Τσεβί κατά τον 17^ο αιώνα, εστιάζοντας στην διαπάλη ανάμεσα στην ραββινική ορθοδοξία και στον σαββαταϊσμό, και στο όργιο ανομίας και ακολασίας που ακολούθησε μετά την επικράτηση του τελευταίου, που υποστήριζε ότι η έλευση του Μεσσία κάνει περιττή την τήρηση των εντολών και οδηγεί στην αγιότητα δια της αμαρτίας. Η τήρηση του Νόμου δια της παραβάσεώς του αποτέλεσε την κεντρική ιδέα πάνω στην οποία ο Τσεβί οικοδόμησε ένα κίνημα αντινομικό, αντιηθικό και εντέλει μηδενιστικό. Η απόρριψη των νόμων συμπεριέλαβε και τον σεξουαλικό ηθικό κώδικα, φτάνοντας μέχρι την ανταλλαγή των γυναικών.

Από εδώ και στο εξής αυτός θα είναι ο μυθιστορηματικός κόσμος του Σίνγκερ – η εβραϊκή κοινότητα, το στετλ (η εβραϊκή πολίχνη της Πολωνίας), οι Εβραίοι που μιλούν γίντις – κι αυτή θα είναι η γραφή του: ένα ιδιότυπο μείγμα πραγματικού και φανταστικού, ιερού και βέβηλου, ένας, κατά τα δικά του λόγια, μυστικός ρεαλισμός. Ορισμένα από τα βιβλία του ήταν απολύτως αυτοβιογραφικά, αλλά, όπως εύστοχα ομολογεί ο Ζουμπουλάκης, δεν γνωρίζει άλλη αυτοβιογραφία στην οποία ο αυτοβιογραφούμενος να απουσιάζει τόσο πολύ και ωστόσο το πρόσωπό του να διαγράφεται τόσο καθαρά μέσα από τα πρόσωπα των άλλων, και, ταυτόχρονα, μέσω αυτών, να διαγράφεται και το συλλογικό πρόσωπο της κοινότητας.

Και τι συμβαίνει, άραγε, με το υπεφυσικό ή παραφυσικό στοιχείο που θεριεύει στην πρόζα του Σίνγκερ; Ο ίδιος ο συγγραφέας έχει δηλώσει ότι πιστεύει στην ύπαρξή του και στην επίδρασή του πάνω στους ανθρώπους. Αυτός άλλωστε είναι ο κόσμος των παιδικών του χρόνων και της θρησκείας του – και δεν υπάρχει θρησκεία χωρίς αγγελολογία και δαιμονολογία. Η παρουσία του όμως έχει και καθαρά λογοτεχνικό χαρακτήρα, είναι «ένα είδος πνευματικής στενογραφίας» που τον βοηθάει «να μιλήσει ευθύβολα και υποβλητικά συνάμα για τις αλόγιστες δυνάμεις και τα πάθη που ορίζουν την ζωή μας, και πως ο κόσμος και η ζωή δεν εξαντλούνται στις επιφάνειές τους αλλά θα μείνουν πάντοτε ένα μυστήριο». Κι έτσι ακόμα και τα φαντάσματα του Σίνγκερ μπορούν να θεωρηθούν σύμβολα ερμηνεύσιμα με ηθικούς όρους. Εν τέλει, όλη αυτή η ελεγεία για την χαμένη γίντισλαντ της Ανατολικής Ευρώπης μας αφορά, καθώς διαβάζουμε σε αυτήν τις δικές μας απώλειες, τους δικούς μας έρωτες, τους δικούς μας ξεριζωμούς και διχασμούς.

Ο Ιώβ υπήρξε το κατεξοχήν εβραϊκό μυθιστόρημα του Ροτ, ένα μυθιστόρημα για την ασθένεια και την οδύνη του αθώου και του δίκαιου. Το Βιβλίο του Ιώβ άλλωστε, που ενέπνευσε τον Ροτ,  αποτελεί ούτως ή άλλως ένα από τα συγκλονιστικότερα κείμενα της ιστορίας της ανθρωπότητας, καθώς διατυπώνει το σφοδρότερο κατηγορητήριο κατά του Θεού, ανήκει στον ιουδαϊκό και χριστιανικό βιβλικό κανόνα και δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Ο Ζουμπουλάκης μας εφοδιάζει με το βιογραφικό πλαίσιο και το ψυχικό κλίμα μέσα στο οποίο γράφεται ο Ιώβ αλλά και εδώ το έργο είναι αυτόνομο και περιμένει τον αναγνώστη να το φωτίσει με το φως της δικής του περιπέτειας. Επί της ουσίας παρουσιάζονται και οι θεμελιώδεις ομοιότητες αλλά και διαφορές των δυο μύθων.

Τα δυο βιβλία της Μέριλιν Ρόμπινσον, Γκίλιαντ και Στο σπίτι, πέρασαν μάλλον απαρατήρητα εδώ από το αναγνωστικό κοινό, συνεπώς το ενδιαφέρον των σχετικών δοκιμίων είναι διπλό. Στο πρώτο δεσπόζει η μορφή του πάστορα Τζον Έιμς, που διάγει βίο αφοσιωμένο στο ποίμνιό της ενορίας του αλλά και αισθάνεται μεγάλη μοναξιά· σε μια ιδιαίτερη εικόνα, περπατάει τις νύχτες στους δρόμους της μικρής πόλης, σταματώντας τα βήματά του έξω από τα σπίτια που έχουν αναμμένο φως, με τη σκέψη μήπως κάποιος τον έχει ανάγκη, αλλά και ζηλεύοντας ταυτόχρονα που εκεί ζει μια οικογένεια με τα όποια βάσανά της. Αυτός ο άνθρωπος της βαθιάς πίστης, κοντά στα εβδομήντα του, θα ερωτευτεί μια γυναίκα σαράντα περίπου χρόνια νεότερή του, δημιουργώντας μια από τις ωραιότερες ιστορίες στην σύγχρονη λογοτεχνία. Η επιστροφή του άσωτου, κατεστραμμένου γιου του τον κατακλύζει με ένα ακόμα ανθρώπινο συναίσθημα: την ζήλεια.

Στο δεύτερο μυθιστόρημα την ίδια ιστορία αφηγείται η κόρη του, που επιστρέφει κι αυτή στο σπίτι μετά από μια αποτυχημένη ζωή· και σε αυτή την οπτική κεντρικό πρόσωπο τελικά είναι ο γιος. Σε κάθε περίπτωση ο προβληματισμός της Ρόμπινσον αφορά την χριστιανική διδασκαλία της Χάριτος, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί μοναχός του να νικήσει το κακό, αλλά και την ανθρώπινη συγχωρητικότητα. Ως προς τους άλλους δυο συγγραφείς που κλυδωνίζονται πάνω στην συνύπαρξη χριστιανικής θρησκείας και καθημερινής ζωής, Η Δύναμις και η Δόξα του Γκράχαμ Γκρην εστιάζει στην μορφή ενός απόλυτα σύγχρονου χριστιανικού μάρτυρα, ενώ η ιδιαίτερη περίπτωση της Φλάννερυ Ο’ Κόννορ θα μας απασχολήσει σε μια από τις επόμενες αναρτήσεις, που θ’ ασχοληθούμε με το σχετικό της βιβλίο.

Είναι φανερό ότι ο Ζουμπουλάκης δεν εξετάζει τα παραπάνω βιβλία μόνο από θεολογική και θρησκευτική σκοπιά, αλλά και από φιλοσοφική και ηθική, πράγμα τελικά ευνόητο, εφόσον αυτά τα πνευματικά πεδία αποτελούν και τους χώρους της καθημερινής εσωτερικής ζωής του αλλά και των συγγραφικών προβληματισμών του. Η συλλογή έχει αναμφισβήτητο ενδιαφέρον από πολλές πλευρές: αποτελεί συνθετική έρευνα κοινών θεμάτων σε μια σειρά σημαντικών βιβλίων, εξέταση της αναγνωστικής τους πρόσληψης, κατάθεση προσωπικών απόψεων, πρόταση φιλοσοφικών, ηθικών και θρησκευτικών προβληματισμών. Ο συγγραφέας γράφει πάντα με το δικό του, γοητευτικό, πυκνό αλλά (το σημαντικότερο!) πάντα εύληπτο λόγο, είτε γράφει δοκίμια είτε κριτικές. Και πάντα βιωματικό, εκφράζοντας την δική του υποκειμενικότητα, χωρίς ποτέ να διεκδικεί πρωτεία «αντικειμενικής» κριτικής.

Τα κείμενα δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Διαβάζω, Νέα Εστία, Νέα Ευθύνη, στο L’ Atelier du roman, στις εφημερίδες Η Αυγή, Η Καθημερινή και Το Βήμα της Κυριακής αλλά και ως επίμετρα σε εκδόσεις των μυθιστορημάτων, με εξαίρεση εκείνο για τον Ροτ, που δημοσιεύεται εδώ για πρώτη φορά.

Εκδ. Πόλις, 2015, σελ. 213.

Στα ζωγραφίσματα: Sabbatai Zevi, Marilynne Robinson.