Πανδοχείο

Μια γεωπολιτιστική υδρόγειος σφαίρα της λογοτεχνίας

Διαμαρτύρομαι εδώ επίσημα ενάντια στην ονομασία «Γερμανός συγγραφέας» στην οποία αυτό το έθνος ηλίθιων αγελάδων θα αναζητήσει κάποια μέρα να με συμπεριλάβει, έγραφε ο Άρνο Σμιτ, ο ιδιαίτερος αυτός συγγραφέας που υιοθέτησε στην μεταπολεμική Γερμανία την ίδια θέση με τον Τζόυς στην Ιρλανδία της δεκαετίας του ’20: όπως εκείνος έγραψε σε αντίθεση με την ιρλανδική εθνικιστική λογοτεχνία έτσι κι ο Σμιτ αντιμετώπισε με προκλητική καχυποψία την Γερμανία, αναρωτήθηκε για τις διανοητικές ρίζες του ναζισμού και άσκησε αυτή την ίδια εθνική κριτική στο πεδίο της γλώσσας, διαφοροποιούμενος ακόμα και από το Groupe 47.

Επαναστάτης λοιπόν, ενάντια στη γλώσσα και σε όλες τις εθνικιστικές ιεραρχίες, ο Σμιτ επιλέγει να υιοθετήσει τον αντίποδα του εθνικού αισθητικού μοντέλου και αντί για τη σοβαρότητα εγκωμιάζει την ελαφρότητα, το χιούμορ και τα φάρσα. Όπως ο Τζόυς διεκδικούσε μια αυτόνομη λογοτεχνική γλώσσα, έτσι κι ο ίδιος πρότεινε μια ανανεωμένη στίξη, μια απλοποιημένη ορθογραφία των γερμανικών, μια δική του γραμματική, μαζί με τυπογραφικές καινοτομίες, πάντα σε αντιστοιχία με την θέση του συγγραφέα απέναντι στην κοινωνία: Αν ο λαός το χειροκροτήσει, αναρωτήσου, τι κακό έχω κάνει; Αν σε χειροκροτήσει και για το δεύτερο βιβλίο σου, πέτα την πένα σου στις τσουκνίδες: ποτέ δε θα γίνεις μεγάλος. Η τέχνη για το λαό;! Ας αφήσουμε αυτό το σύνθημα στους ναζί και στους κομμουνιστές.

Σε μια άλλη παραδειγματική «επαναστατική» περίπτωση, αυτή της Λατινικής Αμερικής κατά την περίοδο του λεγόμενου «μπουμ», οι μυθιστοριογράφοι διεκδικούν την δική τους αυτονομία από εκείνο που ο Αλφόνσο Ρέγιες αποκαλούσε δουλοπρεπή κλίση της ισπανοαμερικανικής λογοτεχνίας. Μπόρχες, Αστούριας, Καρπεντιέρ, Ρούλφο και Ονέττι παραβίασαν τον ρεαλισμό και τους κώδικές του, αρνούμενοι τον καθαρό πολιτικό λειτουργισμό. Αντιπροσωπευτική είναι η περίπτωση του Χούλιο Κορτάσαρ, που υπήρξε μεν στρατευμένος στο πλευρό των καστρικών επαναστατών ή των σαντινίστας, αλλά διαφύλαξε για τον εαυτό του πλήρη αισθητική ελευθερία:

Με κίνδυνο να απογοητεύσω τους κατηχητές και τους οπαδούς της τέχνης στην υπηρεσία των μαζών, εγώ συνεχίζω να είμαι εκείνο το «κρονόπιο» που γράφει για την προσωπική του ευχαρίστηση ή οδύνη, δίχως την παραμικρή παραχώρηση, χωρίς «λατινοαμερικανικές» ή «σοσιαλιστικές» υποχρεώσεις που θα θεωρούνται a priori πραγματιστικές.

Βρισκόμαστε στο κεφάλαιο Επαναστάτες στο δεύτερο μέρος του βιβλίου που τιτλοφορείται Λογοτεχνικές εξεγέρσεις και επαναστάσεις και περιλαμβάνει πρόσθετα κεφάλαια για τις Μικρές Λογοτεχνίες, τους Αφομοιωμένους, τους Εξεγερμένους, την Τραγωδία των «Μεταφρασμένων» και το Ιρλανδικό Παράδειγμα. Το πρώτο μέρος [Ο κόσμος της λογοτεχνίας] μοιράζεται σε κεφάλαια για τις Αρχές μιας παγκόσμιας ιστορίας της λογοτεχνίας, την Επινόηση της λογοτεχνίας, τον Παγκόσμιο λογοτεχνικό χώρο και την μεταφορά από τον λογοτεχνικό διεθνισμό στην εμπορική παγκοσμιοποίηση. Η Πασκάλ Καζανοβά, ερευνήτρια και κριτικός λογοτεχνίας, μαθήτρια του Πιερ Μπουρντιέ, επιχειρεί ένα αδιανόητο πλην συναρπαστικό έργο: να συντάξει μια εκδοχή λογοτεχνικής γεωγραφίας, με επίκεντρο την παγκόσμια πολιτεία της λογοτεχνίας, και με παράλληλες αφηγήσεις για την πρόσβαση των συγγραφέων σε αυτό τον χώρο, τις στρατηγικές που υιοθετούν, τις αντιστάσεις τους εναντίον των λογοτεχνικών νόμων, τις επινοήσεις της λογοτεχνικής τους ελευθερίας. Στην ουσία πρόκειται για την χαρτογράφηση των απανταχού αγώνων ενός πλήθους συγγραφέων και εθνικών λογοτεχνιών και γλωσσών για να φτάσουν στην οικουμενικότητα.

Ξεκινώντας από την περίφημη Εικόνα στο Χαλί του Χένρυ Τζέιμς, η συγγραφέας εστιάζει στο αίτημα της αποκωδικοποίησης ενός έργου μόνο μέσω μιας συνολικής σύνθεσης, που ξεπροβάλλει όταν συσχετίζεται με ένα ολόκληρο λογοτεχνικό σύμπαν. Τα λογοτεχνικά έργα θα φανερωθούν μέσα στη μοναδικότητά τους αποκλειστικά μέσω του συνόλου της δομής που τους επέτρεψε να αναδυθούν, ως απειροελάχιστα τμήματα μιας τεράστιας παγκόσμιας λογοτεχνικής σύνθεσης. Αυτή λοιπόν η πλανητική πολιτεία έχει τις δικές της πρωτεύουσες και επαρχίες, δική της οικονομία και δικά κεφάλαια πνευματικών αξιών, και οπωσδήποτε τις δικές της γλώσσες. Ήδη το 1910 ο ποιητής Βελιμίρ Χλέμπνικοφ προσπαθούσε να οδηγήσει τη ρωσική γλώσσα στην οικουμενική αναγνώριση, εκφράζοντας το γεγονός της λογοτεχνικής ανισότητας των γλωσσών στις «λεκτικές αγορές», όπως τις αποκάλεσε, αντιλαμβανόμενος πως μια γλώσσα διεξάγει αόρατους πολέμους επιδιώκοντας την ηγεμονία.

Όλοι οι συγγραφείς που προέρχονται από περιοχές απομακρυσμένες απ’ τις λογοτεχνικές πρωτεύουσες αναφέρονται, συνειδητά ή όχι, σ’ ένα μέτρο του λογοτεχνικού χρόνου που αναφέρεται στο προφανές ενός «παρόντος». Τι σημαίνει όμως να είσαι μοντέρνος; Αν το μοντέρνο είναι πάντοτε καινούργιο, δηλαδή εξ ορισμού αταξινόμητο, ο μόνος τρόπος να είναι κανείς αληθινά μοντέρνος στον λογοτεχνικό χώρο είναι να αμφισβητεί το παρόν ως ξεπερασμένο μέσω ενός παρόντος πιο παρόντος, δηλαδή άγνωστου, σ’ έναν αγώνα έσχατης νεωτερικότητας.

Άνθρωποι της περιφέρειας, κάτοικοι των προαστίων της ιστορίας, εμείς οι Λατινοαμερικάνοι είμαστε οι απρόσκλητη συνδαιτημόνες, που χώθηκαν από την πίσω πόρτα της Δύσης, οι ανεπιθύμητοι που φτάνουν στο θέατρο της νεωτερικότητας όταν τα φώτα είναι έτοιμα να σβήσουν – φτάνουμε καθυστερημένοι παντού, γεννιόμαστε όταν είναι ήδη αργά στην Ιστορία· δεν έχουμε παρελθόν, ή, ακόμη κι αν έχουμε, έχουμε φτύσει στα υπολείμματά του… έγραφε ο Οκτάβιο Πας στον Λαβύρινθο της μοναξιάς.

Αυτή η λογοτεχνική χρονικότητα γίνεται αντιληπτή μεταξύ των συγγραφέων των περιφερειακών λογοτεχνιών μόνο από εκείνους που είναι ανοιχτοί στη διεθνή λογοτεχνική ζωή και επιδιώκουν να έρθουν σε ρήξη με αυτό που ανακαλύπτουν ως λογοτεχνική τους «εξορία». Αντιθέτως, κοινό γνώρισμα των «εθνικών» είναι ότι αγνοούν τον παγκόσμιο ανταγωνισμό, περιοριζόμενοι στους εθνικούς κανόνες και όρια. Έτσι ο μόνος τρόπος να αρνηθεί τον λονδρέζικο λογοτεχνικό κανόνα ένας Ιρλανδός γύρω στα 1900 (όπως ο Τζόυς) ή ένας Αμερικανός γύρω στα 1930 (σαν τον Φώκνερ), το μόνο μέσο για έναν Νικαραγουανό γύρω στα 1890 όπως ο Ρουμπέν Νταρίο να απομακρυνθεί από τις ισπανικές λογοτεχνικές νόρμες ή για έναν Γιουγκοσλάβο γύρω στα 1970 (σαν τον Ντανίλο Κις) να αρνηθεί τους λογοτεχνικούς κανόνες της Μόσχας ή για έναν Πορτογάλο γύρω στα 1995 (σαν τον Αντόνιου Λόμπο Αντούνες) ήταν να βγει από έναν περιοριστικά εθνικό χώρο και να τραφεί στο Παρίσι, διεκδικώντας την δική του αρχή της εξωδεαφικότητας. Η εξορία εδώ είναι αναμφίβολα το μείζον «όπλο» τους συγγραφέα που επιδιώκει να διατηρήσει με κάθε κόστος μια απειλούμενη αυτονομία.

Να μεταφράζεις τον εαυτό σου είναι ένα φρικτό εγχείρημα, σαν να εξετάζεις τα σπλάχνα σου και να τα δοκιμάζεις λες και είναι γάντι, και να ανακαλύπτεις ότι το καλύτερο λεξικό δεν είναι φίλος αλλά το εχθρικό στρατόπεδο…έγραφε ο Ναμπόκοφ που όπως και ο Σιοράν, ο Στρίντμπεργκ, ο Παναΐτ Ισράτι και πολλοί άλλοι βίωσε την εμπειρία του ξαναγραψίματος σε μια άλλη γλώσσα ως τρομερή δοκιμασία, ενώ ο Μπέκετ υιοθέτησε την άνευ προηγουμένου λύση της διπλής μετάφρασης. Όπως και νωρίτερα με τις περιπτώσεις των Μίλαν Κούντερα (Τσέχος), Τόμας Μπέρνχαρντ (Αυστριακός), Κάρλος Φουέντες (Μεξικανός), Μαριο Βάργκας Λιόσα (Περουβιανός), Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Κολομβιανός), Αντόνιο Ταμπούκι (Ιταλός) Πωλ Όστερ (Αμερικανός), Ελφρίντε Γέλινεκ (Αυστριακή)  έτσι και σήμερα το Παρίσι φαίνεται πως παραμένει η πρωτεύουσα της λογοτεχνίας και ιδίως των περιθωριακών λογοτεχνών, των Καταλανών, των Πορτογάλων, τω Σκανδιναβών, των Γιαπωνέζων.

Το βάρος μιας άσβεστης εθνικής καταγωγής που χαρακτηρίζει τον Μπέκετ ενυπάρχει και στην περίπτωση του Ανρί Μισώ, που χρησιμοποιεί κι αυτός το αντεθνικό χιούμορ. Ως Βαλλόνος ο Μισώ είχε να επιλέξει μεταξύ της οδού της διαφοροποίησης, δηλαδή της διεκδίκησης μιας βελγικής τοπικής ή εθνικής ταυτότητας και της αφομοίωσης στον γαλλικό λογοτεχνικό χώρο. Αφού εγκατέλειψε οριστικά το Βέλγιο, άρχισε να ταξιδεύει εναντίον του, για να αποβάλλει από μέσα του την πατρίδα του και τους κάθε είδους δεσμούς, σε «ταξίδια εκπατρισμού», σε μια προσπάθεια οικειοποίησης άλλων πολιτιστικών και λογοτεχνικών παραδόσεων.

Η φιλόδοξη γεωπολιτιστική πραγμάτευση των μείζονων και των ελάσσονων λογοτεχνιών του κόσμου δεν αποτελεί μόνο μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θεωρητική και πρακτική προσέγγιση αλλά κι ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα. Από τους Μαρσέλ Προυστ, Xόρχε Λουίς Μπόρχες, Φραντς Κάφκα, Αλμπέρ Καμύ, Σαλμάν Ρούσντι, Μάργκαρετ Άτγουντ, Β.Σ. Νάιπολ, Χουάν Μπένετ μέχρι τους Μάριου ντι Αντράντι (Πορτογαλία), Νουρουντίν Φαράχ (Σομαλία), Τσινούα Ατσέμπε (Νιγηρία), Πατρίκ Σαμουαζώ (Μαρτινίκα), Αμπντουραμάν Βαμπέρι (Τζιμπουτί), Μία Κόουτο (Μοζαμβίκη), Ουόλε Σογίνκα (Νιγηρία) η συγγραφέας χρησιμοποιεί πλήθος αναφορών από αναρίθμητους συγγραφείς τόσο από τα λογοτεχνικά κέντρα όσο και από τα κράτη – περιφέρειες.

Μακάρι όλοι οι συγγραφείς να αρπάξουν με γυμνά χέρια τις τσουκνίδες της πραγματικότητας. Μακάρι να μας δείξουν τα πάντα: τη μαύρη και γλοιώδη ρίζα, τον γλαυκό και δηλητηριώδη μίσχο το αύθαδες λουλούδι, εκρηκτικό και βροντερό…(Προς όλους τους κριτικούς: τελείωσα, δεν έχει άλλο!) [Άρνο Σμίτ]

Εκδ. Πατάκη, 2011, μτφ. Έφη Γιαννοπούλου, σελ. 451, με βιβλιογραφία έργων που αναφέρονται στο βιβλίο και έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και ευρετήριο [Pascale Casanova, La république mondiale des letters, 1999].

Στις εικόνες: Arno Schmidt, Julio Cortazar, Samuel Beckett, Octavio Paz, Vladimir Nabokov μετανάστης, Henri Michaux, Jorge Luis Borges και η συγγραφέας.