Pierre Rosanvallon – Η κοινωνία των ίσων

Το σύνθημα της ισότητας ηχεί πλέον σαν κενό κέλυφος. Η ιδέα της ισότητας έχει γίνει μια απόμακρη θεότητα· εκφράζεται ως αρνητικό ξόρκι, ως έκκληση να μειώσουμε τις ανισότητες, χωρίς να σκιαγραφεί την θετική εικόνα ενός επιθυμητού κόσμου. Από την άλλη εκπίπτει ο δημοκρατικός βίος καθώς τον σέρνουν οι δαίμονες της ταυτότητας και της ομοιογένειας. Πόσες σημασίες, πόσα διαφορετικά περιεχόμενα, πόσες εκδηλώσεις περιλαμβάνει τελικά η έννοια της ισότητας; Γιατί σήμερα, ενώ όλοι καταγγέλλουμε τις ανισότητες, την ίδια στιγμή τις ανεχόμαστε σιωπηρά; Γιατί, ενώ απορρίπτουμε την σύγχρονη μορφή της κοινωνίας, αποδεχόμαστε όλους τους μηχανισμούς που την παράγουν; Μπορεί η κοινωνική δυσαρέσκεια, που είναι πλειοψηφική, να συνδυάζεται με μια πρακτική παθητικότητα απέναντι στο γενικό σύστημα των ανισοτήτων;

Ποτέ άλλοτε δεν έχουμε μιλήσει τόσο πολύ γι’ αυτές τις ανισότητες, έχοντας κάνει ταυτόχρονα τόσο λίγα για να τις μειώσουμε. Εδώ υπάρχει μια κρίσιμη αντίφαση που θα πρέπει να διερευνηθεί. Μια αντίφαση που αντικατοπτρίζει το χάσμα το οποίο έχει ανοιχθεί ανάμεσα στην πρόοδο της δημοκρατίας – καθεστώτος και την υποχώρηση της δημοκρατίας – κοινωνίας. [σ. 13]

Στην Επινόηση της Ισότητας [Α΄ μέρος] επιχειρείται ένα πλήρες οδοιπορικό στην ιστορία της έννοιας της ισότητας, στα σπάργανα της καθιέρωσής της. Η Αμερικάνικη και η Γαλλική Επανάσταση διακήρυξαν την φυσική ισότητα όλων των ανθρώπων και την κατάργηση κάθε ανισότητας και ιεραρχίας, συνεπώς και όλων των προνομίων των ανώτερων τάξεων. Έτσι η ισότητα οριζόταν ως μια μορφή κοινωνικών σχέσεων και όχι ως αίτημα οικονομικής εξίσωσης. Όλοι θα είχαν ίδια δικαιώματα, καθώς και τα απαραίτητα μέσα για να είναι ανεξάρτητοι και αυτόνομοι. Η καθολική ψήφος υπήρξε βέβαια κομβικό σημείο της νέας αυτής σημασίας. Για τον Τοκβίλ, «τα βαθύτερα και ευρύτερα πνεύματα της Ρώμης και της Ελλάδας δεν μπόρεσαν ποτέ να φθάσουν στην τόσο γενική αλλά και συνάμα τόσο απλή αυτή ιδέα της ομοιότητας των ανθρώπων. Χρειάστηκε να έλθει ο Ιησούς Χριστός για να κατανοήσουν οι άνθρωποι ότι όλα τα μέλη του είδους τους ήσαν εκ φύσεως όμοια και ίσα». Φυσικά επρόκειτο για ισότητα κυρίως πνευματική, χωρίς σύνδεση με κάποια κοινωνική ή πνευματική προοπτική.

Ο Ροζανβαλόν διατρέχει όλες τις παραμέτρους αυτής της πρώιμης μορφής ισότητας, από τις αμφισημίες της φυσικής ισότητας και την δουλεία ως αρχετυπική μορφή της άνισης σχέσης μέχρι την ισότητα της αγοράς αλλά και τον ευρύτερο κόσμο της κοινότητας των πολιτών που συμμετέχοντας σε συνελεύσεις και γιορτές αποκτούν για πρώτη φορά το αίσθημα μιας διευρυμένης ύπαρξης. Απαραίτητη βέβαια είναι και η βασική άρση μιας παρανόησης: Όταν ισχυρίζονταν ότι ο λαός έπρεπε να είναι η «πηγή κάθε πολιτικής εξουσίας» αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι καλούσαν έτσι τις μάζες να παρεμβαίνουν άμεσα στο πολιτικό πεδίο και να καθορίζουν με την ψήφο τους τούς προσανατολισμούς της χώρας. Στην Αμερική, όπως και στην Αγγλία, αυτή η διατύπωση είχε θεμελιωδώς «φιλελεύθερη» σημασία. Η επίκληση της λαϊκής κυριαρχίας είχε κυρίως μια αρνητική διάσταση: υπενθύμιζε στη βασιλική εξουσία ότι ήταν υπηρέτης και όχι κύριος, ότι η εξουσία της ήταν αυστηρά περιορισμένη και καθοριζόταν από την εκπλήρωση του ηθικού της καθήκοντος… [σ. 73]

Η επιθυμητή κοινωνική ισότητα ακυρώθηκε από την Βιομηχανική Επανάσταση και την άνοδο του καπιταλισμού. Η διαίρεση σε πλούσιους και φτωχούς έγινε ακόμα πιο βαθιά. Βρισκόμαστε ήδη στις ασθένειες της ισότητας [Β΄ μέρος]. Με ποιους τρόπους επιχείρησαν οι άρχουσες τάξεις να δικαιολόγησουν τις ανισότητες; Ποιες επιστημονικές θεωρίες τις «νομιμοποίησαν; Πώς επιστήμες όπως η φρενολογία παρείχαν απαραίτητα θεωρητικά και πρακτικά υπόβαθρα;  Ο συγγραφέας εξετάζει την ιδιαίτερη περίπτωση του Robert Owen και των βιομηχανικών χωριών του, ενός κοινοτικού κόσμου με απόλυτα οργανωμένη ζωή, που απέβλεπε στην διασφάλιση της αρμονίας και της αφθονίας, αλλά και το εγχείρημα της Νέας Αρμονίας [New Harmony]. H ιδέα ενός κοινοτικού κόσμου συγκεκριμενοποιήθηκε και ριζοσπαστικοποιήθηκε από τον Ένγκελς, με τον όρο Κομμουνισμός και διαδόθηκε από τον Cabet, με το βιβλίο του Ταξίδι στην Ικαρία [Voyage En Icarie]. Ο ουτοπικός σοσιαλισμός και η κομμουνιστική ιδέα μόλις άρχιζαν, ορίζοντας από την αρχή την ιδέα της ισότητας. Η σοσιαλιστική κοινωνία εμφανιζόταν ως η μόνη δυνατή κοινωνία για την επίτευξη της ισότητας.

Η κομμουνιστική ιδέα στις διάφορες εκφράσεις της βασιζόταν στην προοπτική αποατομικοποίησης του κόσμου. Μόνο με αυτό τον όρο μπορούσε να οραματιστεί έναν κόσμο που θα είχε εξαλείψει ριζικά τον ανταγωνισμό. Η ισότητα αποκτούσε λοιπόν σε αυτές τις συνθήκες, την όψη της ομοιογένειας, της ταυτότητας. Αλλά εδώ έγκειται η σημασία της βαθιάς κατανόησης του νοήματος και της έκτασης αυτής της αποατομικοποίησης. Δεν εκφράζει μόνο την αναγνώριση του πρωτείου του συλλογικού. Στηρίζεται κατά βάθος σε μια ανθρωπολογία της εξάλειψης των διαφορών, που οδηγεί σε μια κυριολεκτική ερμηνεία της έννοιας της ομοιότητας. [σ. 144]

Η ιδέα της ισότητας πλήγηκε ανεπανόρθωτα με τον «καταστατικό ρατσισμό» και την διάκριση σε «αυτούς» και «εμάς». Η επινόηση του διαχωρισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξε καθοριστική. Ο Νότος, διαπιστώνοντας την αποτυχία του να οργανώσει νομικά ένα σύστημα κυριαρχίας μετά την δουλεία, θα στραφεί στη βία. Ακολούθησε ένας αληθινός εκβαρβαρισμός του πολιτικού και κοινωνικού βίου. Οι μαύροι αποβλήθηκαν οριστικά από κάθε μορφή αξιοπρεπούς ζωής. Ο ρατσισμός επανέφερε μια ισότητα αριστοκρατικού τύπου, αποκλειστικά μεταξύ λευκών. Ο Ρουσσώ είχε ήδη επισημάνει ότι η αριστοκρατία παραδέχεται μόνο συλλογικά δικαιώματα, και όχι ατομικά. Εθνοπροστατευτισμός, συντηρητισμός, ξενοφοβία, αποικιοκρατία περικύκλωσαν και βραχυκύκλωσαν την ισότητα. 

Ο 20ός αιώνας είναι σαφώς Ο αιώνας της αναδιανομής [Γ΄ μέρος].  Αναδιανέμεται ο εισόδημα, καθιερώνεται το ασφαλιστικό σύστημα και η συλλογική ρύθμιση της εργασίας. Τα μεγάλα εργατικά και σοσιαλιστικά κινήματα διατυπώνουν σαφή αιτήματα ισοτήτων. Ο πόλεμος οδηγεί στην εθνικοποίηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ιδιωτικές δραστηριότητες καθορίζονται ευρέως από συλλογικές υποχρεώσεις. Ανάμεσα στην οικογένεια και την πατρίδα δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε. Αυτή η αναγκαστική απλούστευση του κοινωνικού βίου και η συγκρότηση του έθνους σε μια άμεσα αισθητή κοινότητα αγώνα και δοκιμασίας θεσμοθετούν πρωτόγνωρες μορφές αλληλεγγύης. Αν ο πόλεμος δεν σας σκότωνε, σας έκανε να σκέφτεστε, είπε ο George Orwell.

Το ναζιστικό καθεστώς οδήγησε στις πιο τερατώδεις μορφές ρατσιστικού εθνικισμού και νομιμοποίησε τη δράση του στο όνομα μιας διαστρεβλωμένης ερμηνείας της ισότητας. Οι έννοιες – κλειδιά που ένωσαν την πολιτική του φιλοσοφία με την κοινωνική του θεωρία ήταν ακριβώς η ταυτότητα και η ομοιογένεια. Για τον Carl Schmitt η δημοκρατία έπρεπε να οριστεί ως έκφραση και πρόταξη μιας συλλογικής ταυτότητας. Το ιδανικό ήταν επομένως η επιδίωξη μιας ομόφωνης έκφρασης, η έκφραση του λαού ως Ενός. Η πολιτική δύναμη μιας δημοκρατίας, έγραφε, εκδηλώνεται με την ικανότητά της να απομακρύνει ή να κρατάει μακριά τον ξένο και τον μη όμοιο, εκείνον που απειλεί την ομοιογένεια.

Η μεγάλη μεταστροφή [Δ΄μέρος] χαρακτηρίζει την δεκαετία του 1980. Οι θεσμοί της αλληλεγγύης υφίστανται μια οριακή συστημική και ηθική κρίση. Έπειτα από έναν αιώνα ο εθνο – προστατευτισμός και η ξενοφοβία εμφανίζονται ξανά, με μια ανησυχητική πολιτική μορφή. Για μια ακόμη φορά οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την έννοια του κοινού με υπεραπλουστατευτικό τρόπο, ως αρνητική ενότητα. Υποχωρεί ο ατομικισμός της καθολικότητας, που διεκδικούσε ίδια δικαιώματα για όλους και εμφανίζεται ο ατομικισμός της μοναδικότητας, όπου καθένας επιδιώκει να διακρίνεται από τους άλλους. Η διαφορά μεταξύ πλούσιων και φτωχών είναι αβυσσαλέα. Ο νεοφιλελευθερισμός μισεί την ιδέα του κράτους πρόνοιας και προτάσσει την μορφή του καταναλωτή και το ιδεώδες του ανταγωνισμού. Η υποταγή στους νόμους της αγοράς αποτελεί μονόδρομο.

Τι προτείνεται λοιπόν για την Κοινωνία των ίσων [Ε΄μέρος]; Οι ανισότητες δεν επηρεάζουν μόνο τους λιγότερο προνομιούχους αλλά έχουν επιζήμιες συνέπειες για όλους. Ο Ρουσσώ είχε τονίσει ήδη αυτό το σημείο στην Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους αλλά και στις Εξομολογήσεις. Η ανισότητα, όπως είχε δείξει, βιώνεται πάντα συλλογικά και παράγει αποτελέσματα που διαβρώνουν όλη την κοινωνία. Σε πολλά κείμενά του ο George Orwell εξέφρασε την προοπτική της αταξικής κοινωνίας μαζί με την ιδέα της κοινής αξιοπρέπειας. Στο βιβλίο του Φόρος τιμής στην Καταλονία αποδίδει την ατμόσφαιρα χειραφέτησης και αδελφοσύνης στην Βαρκελώνη του 1936· γράφει για τον «αέρα της ισότητας, σ’ έναν κόσμο όπου όλοι ήταν ίσοι, το χρήμα δεν ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων, και όπου κανένας δεν έγλειφε κανέναν άλλο. Για την τεράστια πλειονότητα των ανθρώπων ο σοσιαλισμός σημαίνει μια κοινωνία χωρίς τάξεις ή δεν σημαίνει τίποτα.

Η δημοκρατία δεν εξαντλείται στις διαδικασίες και τους θεσμούς αντιπροσώπευσης ή στην ενίσχυση του κράτους πρόνοιας· απαιτεί μια καθημερινή εδραίωση της ισότητας ως σχέσης, που επιθυμεί την μοναδικότητα των ανθρώπων, οι οποίοι με την σειρά τους συνδέονται με δεσμούς αμοιβαιότητας και κοινού βίου. Έννοιες όπως διανεμητική δικαιοσύνη, ισότητα ως σχέση, μοναδικότητα, αμοιβαιότητα, κοινότητα, συμφέρον, αλτρουισμός,  συμμετοχή, γενική οικονομία της ισότητας καλούνται να αποτελέσουν όχι μόνο γοητευτική θεωρία αλλά και πράξη για μια κοινωνία πραγματικής αλληλεγγύης. Το πνεύμα της ισότητας δεν μπορεί παρά να είναι επαναστατικό.

Η γραφή του Ροζανβαλόν [γεν. 1948] είναι πυκνή αλλά ευκρινής, καθώς προτιμά τον ξεκάθαρο ιστορικό και κοινωνιολογικό λόγο και σαφείς φιλοσοφικές και πολιτικές προτάσεις. Ο συγγραφέας υπήρξε αγωνιστής στην πολιτική και συνδικαλιστική δράση, έγραψε ήδη το 1976 βιβλίο για την Εποχή της Αυτοδιαχείρισης και αναδείχτηκε ως ένας από τους βασικούς θεωρητικούς της «δεύτερης Αριστεράς». Το 1978 στράφηκε από την ενεργό πολιτική δράση στην πανεπιστημιακή έρευνα και διδασκαλία, συνεργάστηκε μεταξύ άλλων με τους Κορνήλιο Καστοριάδη και Κλωντ Λεφόρ, αλλά συνεχίζει μέχρι σήμερα να παρεμβαίνει στην πολιτική ζωή, ενώ ίδρυσε και την Δημοκρατία των Ιδεών, ένα πολιτικό φόρουμ που οργανώνει συζητήσεις και εκδίδει σειρά βιβλίων πολιτικών και κοινωνικών παρεμβάσεων.

Εκδ. Πόλις, 2014, μτφ. Αλέξανδρος Κιουπκιολής, σελ. 345  [La Société des égaux, 2001].

Στις εικόνες: Αlex de Toqueville, συγγραφέας του βιβλίου Η δημοκρατία στην Αμερική, ένα σχέδιο της Νέας Αρμονίας του Robert Owen, Jean Jacques Rousseau και δυο από τα αναφερόμενα βιβλία.