Πανδοχείο

 Η μεγαλύτερη νίκη του ηττημένου

«Πολλές φορές ευχήθηκα να είχα πεθάνει, γιατί ποτέ μου δεν φαντάστηκα ότι η θλίψη μπορεί να κάνει τόσο κακό σ’ έναν άνθρωπο. Μοιάζει με μαχαίρι μόνιμα καρφωμένο στο στήθος, κάτι που σε καίει αλλά ταυτόχρονα σου παρατείνει τη ζωή, μια αγωνία που όσο σε βασανίζει τόσο σε απομακρύνει από τον θάνατο. Πιστεύω πως κάτι ανάλογο συμβαίνει και μ’ εκείνους τους άγριους ταύρους που αρνούνται πεισματικά να πεθάνουν μέχρι να τους μπήξει μια πονετική ψυχή τη σπάθα στο σβέρκο». (σ. 124)

Ο Χούστο Γκαρθία Βάγιε έχει συμφιλιωθεί πλήρως με την ιδέα του θανάτου, πόσο μάλλον καθώς η βεβαιότητά του είναι δεδομένη και τόσοι φίλοι του έχουν χαθεί. Αντίθετα βασανίζεται απ’ όλα όσα ακολουθούν την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού στον Ισπανικό Εμφύλιο. Ο πόλεμος και η Ισπανία χάθηκαν, αφήνοντας ένα ολέθριο κενό στην ψυχή. Η πλήρης απώλεια ηθικού είναι διαβρωτική, η αίσθηση πως ούτε η λαϊκή και δικαιική συμπόρευση, ούτε ποιοτική και αριθμητική υπεροχή έφεραν τη νίκη, αβάσταχτη. Η παράδοση των όπλων και η εγκατάλειψη του ισπανικού εδάφους δημιουργούν ταυτόχρονα ενοχή («που δεν τα δώσαμε όλα, που είμαστε ακόμα ζωντανοί») και μη ενοχή («αφού το μόνο που κάναμε ήταν ν’ αμυνθούμε κατά του φασισμού») και σηματοδοτούν την αρχή της πραγματικής ήττας: «Όσο πολεμούσαμε, ήμασταν στρατός. Από δω και πέρα δεν είμαστε τίποτα». Τι μένει λοιπόν για έναν ηττημένο που έχει χάσει τα πάντα;

Ένα βουβό καραβάνι των στρατιωτών με μια βαλίτσα στο ένα χέρι και όπλο στο άλλο, ατέλειωτη πεζοπορία μέχρι τον γαλλικό καταυλισμό (ένα χοιροστάσιο ανθρώπινων υπολειμμάτων στον παγωμένο αέρα), θέρμανση απ’ τον πυρετό του συντρόφου ή τα ούρα τους, πολύωρη ορθοστασία δίπλα στα απλωμένα ρούχα για να μην τα κλέψει κανείς, μια ευθεία γραμμή από τον εξευτελισμό στην παράνοια. «Δεν τολμούσαμε να κοιταχτούμε κατά πρόσωπο, μήπως κι ανακαλύψουμε στον διπλανό μας την εικόνα της δικής μας εξαθλίωσης». Κι ύστερα η αισχρή αφαίμαξη από τους φύλακες των συνόρων, η αντιμετώπιση των προσφύγων ως μιασματικών εισβολέων και χολεριασμένων ληστών, η οικονομική τους εκμετάλλευση ακόμα και στον τραγικό πλου προς την ελευθερία. Μένει μόνο η χαμηλόφωνη διήγηση των βασάνων: «Εδώ κανένας δεν διεκδικεί τα πρωτεία του πόνου, όλοι βρίσκονται στα όριά τους».

Τα τέσσερα στάδια της αδιανόητης οδυσσειακής πορείας (υποχώρηση – πέρασμα συνόρων, καταυλισμός, αναμονή σε Τουλούζη και Παρίσι, αναχώρηση για Μεξικό σ’ ένα συνωστισμένο πλοίο) διαμοιράζονται σε ισάριθμα κεφάλαια ψύχραιμης και ρεαλιστικής αφήγησης όπου το πικρόχολο χιούμορ και η διαπεραστική κριτική εναλλάσσονται με πλήθος συγκλονιστικών σκηνών, τραγικών (το σκληρό πλιάτσικο σε σπίτι αμάχων, η μυστική κήδευση του παιδιού στα κύματα προς αποφυγή του πανικού εν πλω), εικαστικών (η σύναξη των ηττημένων δυνάμεων σ’ ένα σχολείο με τα καμιόνια παρκαρισμένα σύριζα στους τοίχους των σπιτιών να μοιάζουν στο μισοσκόταδο με όρθιους ταύρους που περίμεναν τον θάνατο) αλλά και ευτράπελων (το ομαδικό τραγούδι της Διεθνούς διακόπτεται από ένα μεγάλο κύμα κι όλοι κατεβάζουν τις υψωμένες γροθιές για να πιαστούν από κάπου τρομαγμένοι).

Η συναρπαστική αφήγηση παραδίδεται υπό μορφή ημερολογίου, γραμμένου σε δυο τετράδια που «ανακάλυψε» ο συγγραφέας και τα οποία υπήρξαν για τον Χούστο παραμυθητικά συντροφέματα και αντιφοβικά φάρμακα, υποβοηθήματα επιβίωσης και υποσχετικά κατάθεσης. Γι’ αυτό δεν σταματούσε να γράφει ακόμα κι όταν το μολύβι του γινόταν μικρότερο κι από ένα σπίρτο, δίνοντας πνοή και στους υπέροχους ανθρώπους που δεν θα γνώριζε κάτω από άλλες συνθήκες. Εδώ ξεχωρίζει ο ανθρώπινος ως το τέλος λοχαγός Αλμάδα αλλά κυρίως η αξέχαστη μορφή του Τόμας Λέχνερ, ενός αινιγματικού εθελοντή που πολέμησε για τα ίδια ιδανικά αλλά για διαφορετικούς λόγους, που προσωποποιούσε την δράση και την ολική αυτάρκεια και του οποίου οι εμβολές στο μύθο υπήρξαν καταλυτικές. Ο Λέχνερ γνώριζε την ασημαντότητά του αλλά κοίταζε πάντα μπροστά ακόμα και με δεμένα μάτια, αποδίδοντας δικαιοσύνη με τον δικό του τρόπο. Συγγραφέας όλων των ειδών και δημοσιογράφος, ο Ισπανός Αντρές Τραπιέγιο (1953) διαχειρίστηκε ένα πολύπτυχο τραγικό θέμα με τον πλέον αντιηρωικό τρόπο, φωτίζοντας το κενό μιας αντίστοιχης σύγχρονης ελληνικής αντιμετώπισης.

Ο παραλογισμός του πολέμου βρίσκεται, κυρίως, στις λεπτομέρειες. Ποτέ τα πράγματα δεν είναι αυτά που φαίνονται, ούτε έρχονται από τον συντομότερο δρόμο. Όταν το κρύο φωλιάσει μέσα σου, όπως έγινε μ’ εμένα, είναι δύσκολο να το βγάλεις από κει. Μοιάζει με τον λεκέ της υγρασίας στον τοίχο· έρχεται από μέσα. (σ. 121)

Για τέτοιες στιγμές αξίζει κανείς να απολαμβάνει μια τόσο σπουδαία λογοτεχνία: για να «βλέπει» τα χορτάρια που μένουν ακίνητα και τη φύση που κρατάει την αναπνοή της καθηλωμένη απ’ τις βέβηλες πράξεις, για να συνομιλεί με τις σκέψεις ενός αξέχαστου ήρωα: για τους ιδεαλιστές που επέλεξαν να επιστρέψουν, διατηρώντας τουλάχιστον την επιλογή του τόπου θανάτου, για τον μεγάλο εχθρό στον οποίο μετατρέπεται η σκέψη όταν αφήνεις τα προβλήματα να τριγυρίζουν στο μυαλό σου. Για τις οριακές στιγμές όπου τα πόδια κινούνται σαν τα μηχανικά μέλη ενός ανδρείκελου πιστεύει πως θα περπατάει ως το τελευταίο λεπτό της ζωής του, για τον πόλεμο (όπου μάχεσαι για μία και μόνο ιδέα, αλλά μπορεί να σε σκοτώσουν για ένα σωρό λόγους), τον πόλεμο που μας έχει κάνει όλους γέρους. Μιλάμε σαν γέροι, με αποφθέγματα που δεν είναι παρά φράσεις κοινότοπες και ηλίθιες.

Αυτό είναι το κακό με τους πολέμους: κάποια στιγμή, καταντάς να κάνεις πράγματα εξευτελιστικά, να υποβιβάζεις τον εαυτό σου, να χάνεις τον αυτοσεβασμό σου. Όταν κλέβεις ένα παλιό σώβρακο, απλωμένο σ’ ένα συρματόπλεγμα, το κάνεις επειδή  πιστεύεις ότι δεν αξίζεις τίποτα πια, ότι είσαι ήδη νεκρός· και στους νεκρούς όλα επιτρέπονται (σ. 197). Αλλά ακόμα κι όταν οι κολλημένες στους τοίχους επαναστατικές αφίσες φέρνουν τώρα το αντίθετο αποτέλεσμα (θυμίζουν την ήττα και σμπαραλιάζουν το ηθικό), ακόμα κι όταν του φαίνεται σαν ψέμα που έχασαν τον πόλεμο από άντρες σαν κι εκείνους, εκείνος έγραφε για να μη σκέφτεται και για να μη φοβάται, κι όσο μπορούσε κι έγραφε, ένοιωθε πως δεν έχει χάσει το παιχνίδι.

Ο αφηγητής αυτός δεν έπαψε να αναρωτιέται συνεχώς για την «πίσσα» των αναμνήσεων, που, σύμφωνα με μια άποψη, έπρεπε να καταλύονται ως αστικό και φασιστικό κατάλοιπο, καθώς η ιστορία απαιτούσε να κοιτάζει κανείς μπροστά κι όχι πίσω. Όμως παραδόθηκε ενσυνείδητα στην επώδυνη δοκιμασία της μνήμης, συγκεντρώνοντας κάθε σχετικό γραπτό και δημιουργώντας ένα τεράστιο αρχείο που αντηχεί σαν το κοχύλι που κρατούσε πάντα μαζί του. Και τελικά τούτο το σπαράσσον «ημερολόγιο» δεν μπορεί να μην σε γεμίζει με την ισχυρότερη αισιοδοξία, γιατί ο χαρακτήρας του έζησε για να μιλήσει εκ μέρους όλων εκείνων που βίωσαν όλα εκείνα τα ανείπωτα, χωρίς να μπορέσουν ποτέ να τα γράψουν.

Εκδ. Πόλις, 2009, μτφρ. – σχόλια: Κυριάκος Φιλιππίδης, σελ. 344 (Andrés Trapiello, Días y Νoches, 2000). Σε όλες τις φωτογραφίες οι πρόσφυγες του Ισπανικού Εμφυλίου. Στην τελευταία, η άφιξη προσφύγων στο Le Perthus [1939].