Πανδοχείο

Οι διαταραχές, οι ντροπές, οι φρίκες, από τις οποίες θέλουν να μας απαλλάξουν οι θρησκευτικές ή λαϊκές θεραπευτικές, συνιστούν κληροδότημα, που με κανένα τίμημα δεν θα έπρεπε ν’ αφήσουμε να μας το αποστερήσουν. Πρέπει ν’ αντιστεκόμαστε στους θεραπευτές μας, και να διαφυλάσσουμε τις δυστυχίες και τις αμαρτίες μας. Το εξομολογητήριο: βιασμός των συνειδήσεων…Κι αυτός ο άλλος βιασμός: η ψυχολογική ανάλυση! Εκλαϊκευμένο, εκπορνευμένο, το εξομολογητήριο θα εγκατασταθεί οσονούπω στις γωνιές των δρόμων: εκτός από κάποιους δολοφόνους, όλος ο κόσμος φιλοδοξεί να έχει ψυχή δημόσια, ψυχή – αφίσα. (σ. 97). Οι δικαιολογίες που επικαλούνται οι άνθρωποι για να προσδώσουν νόημα στην ύπαρξή τους κατέτρωγε τη σκέψη του Εμίλ Μιχάι Σιοράν (1911-1995) ήδη από το πρώτο του έργο, Στα κορυφές της απελπισίας (Aux cimes du désespoir, 1934).

Γεννημένος στο Ρασινάρι των Ρουμανικών Καρπαθίων (υπό αυστροουγγρική κατοχή) ο Σιοράν άρχισε πολύ νέος να διαβάζει Νίτσε, Σοπενχάουερ, Ντοστογιέφκσι, Λίχντεμπεργκ, Σπένγκλερ, Ταγκόρ, Φλωμπέρ, Μπαλζάκ, κι αργότερα Χέγκελ, Καντ, Κίργκεγκωρ, άρα νωρίς να εισέρχεται στις αβύσσους της σκέψης και του λόγου. Στα είκοσί του περιπλανιόταν σαν φάντασμα στους δρόμους από τις κρίσεις αϋπνίας που κρατούσαν βδομάδες, κι όταν κάποτε σωριάστηκε μπροστά στη μητέρα του αναφωνώντας Δεν μπορώ άλλο, έλαβε την απάντηση Αν το’ ξερα θα’ χα κάνει έκτρωση. Η φράση λειτούργησε απελευθερωτικά: είμαστε καρποί του τυχαίου και δεν υπάρχει τίποτα απολύτως να καταλάβουμε.

Επηρεασμένος από τον μεταφυσικό μαζοχισμό του Όσκαρ Κοκόσκα και συχνά γοητευμένος από ακραίες ιδεολογικές θέσεις, αισθανόταν εκτός τόπου μέσα στη χώρα του και εκπατρίστηκε οριστικά και αμετάκλητα στο Παρισινό Καρτιέ Λατέν. Εκεί έζησε μια ζωή μόνιμης απραξίας και γραφής στα γαλλικά (από το 1947, μετά την απαγόρευση των βιβλίων του από το νέο κομμουνιστικό κράτος της Ρουμανίας). Γευμάτιζε  για χρόνια στη Φοιτητική Εστία και αρνιόταν κάθε είδους δημόσια εμφάνιση ή τιμητική διάκριση, με εξαίρεση την ιδιότητα του επίτιμου μέλους της Ένωσης Ρουμάνων Συγγραφέων μετά την πτώση του Τσαουσέσκου.

Αντί των μεγάλων φιλοσοφικών συστημάτων προτίμησε τον αφορισμό, όπως οι στοχαστές του 18^ου αιώνα, αναφερόμενος συχνά στον ρώσο στοχαστή Λέον Σεστόφ (που τοποθέτησε την απελπισία στην καρδιά κάθε αληθινού φιλοσοφικού στοχασμού) και στους Κυνικούς, στον Αντισθένη και στον Διογένη της Σινώπης. Η αντιφιλοσοφία του ήταν ακριβώς η απόρριψη της Φιλοσοφίας, της Ιδεολογίας, ακόμα και της Δράσης και η κατάφαση της άρνησης και της ματαιότητας. Κάθε βεβαιότητα αποτελεί αυταπάτη, ένα παραμύθι που βολεύει τον καθένα για να ισορροπήσει τα ανισόρροπα.

Η «οριακή κατάσταση» της εξορίας, αυτό το «σχολείο ιλίγγου»  απασχόλησε μόνιμα την σκέψη του: Λανθασμένα σχηματίζουμε για τον εξόριστο την εικόνα κάποιου που καταθέτει τα όπλα, αποσύρεται και περνάει στην αφάνεια, υπομένοντας καρτερικά τις αθλιότητές του, το γεγονός ότι αποτελεί φύρα. […] Διακρίνω, μάλιστα, μια σχέση ανάμεσα στη δυστυχία και τη μεγαλομανία. Εκείνος έχει χάσει τα πάντα, διατηρεί ως τελευταία προσφυγή την ελπίδα της δόξας, ή του λογοτεχνικού σκανδάλου. […] Θα δοκιμάσει σε άλλο ιδίωμα; Δεν θα του είναι εύκολο ν’ απαρνηθεί τις λέξεις όπου σέρνεται το παρελθόν του. Όποιος αρνείται τη γλώσσα του, για να υιοθετήσει μιαν άλλη, αλλάζει ταυτότητα, ακόμα και απογοητεύσεις. Ηρωικά προδότης, έρχεται σε ρήξη με τις αναμνήσεις του, και μέχρι ενός σημείου, με τον εαυτό του. («Πλεονεκτήματα της εξορίας»).

Στην «Επιστολή για κάποια αδιέξοδα» μονολογεί για τους ατέλειωτους χαμένους και κατεστραμμένους από το ταλέντο τους, καταλήγοντας στον λογοτέχνη, έναν αδιάκριτο που «υποτιμά τις αθλιότητές του, τις κοινολογεί, τις αναμασά: η αναισχυντία – επίδειξη οπισθοβουλιών – είναι ο κανόνας του· προσφέρεται». Η συγγραφή βιβλίων για τον Σιοράν δεν είναι άσχετη από το προπατορικό αμάρτημα: είναι η απώλεια μιας αθωότητας, η επανάληψη της πτώσης μας. Η δημοσίευση των ελλειμμάτων μας για να διασκεδάσουμε τους άλλους, μοιάζει βαρβαρότητα, βεβήλωση, σπίλος. Όμως την ίδια στιγμή παραδέχεται: Ψίχα ενστίκτου, ωστόσο, μ’ εξαναγκάζουν να γραπωθώ από τις λέξεις. Η σιωπή είναι αβάσταχτη: πόση δύναμη χρειάζεται για να κατοικοεδρεύσεις στην ακριβολογία του Ανείπωτου! Πιο εύκολο είναι ν’ απαρνηθείς τον άρτο, παρά τον λόγο. Δυστυχώς, ο λόγος ολισθαίνει στη λογοδιάρροια, στη λογοτεχνία.

Άλλοτε μοιάζει να αναπολεί απολεσθείσες αισθήσεις άλλων εποχών. Τους βοσκούς των Καρπαθίων και τους ζητιάνους της Ισπανίας, που δεν ένιωθαν την ανάγκη να επινοήσουν τη ζωή τους: υπήρχαν, πράγμα που ούτε κατά διάνοια δεν συμβαίνει στον πολιτισμένο. Τους αλλοτινούς καλλιτέχνες, που έφτιαχναν το έργο τους χωρίς να το πολυσκέφτονται και χωρίς να περιβάλλονται από θεωρίες και παρατηρήσεις περί της μεθόδου. Πλάι στο σημερινό «δημιουργό» εκείνοι του παρελθόντος μοιάζουν άρρωστοι από υγεία: δεν είχαν γίνει αναιμικοί από τη φιλοσοφία, όπως οι σημερινοί. Δεν είναι πια το έργο που υπολογίζεται αλλά το σχόλιο που προηγείται του έργου ή το διαδέχεται. Το «ψυχολογικό αισθητήριο» μας έχει μεταμορφώσει σε θεατές των εαυτών μας («Πέραν του μυθιστορήματος»). Μήπως εδώ προϋπάρχει «μεταμοντέρνα» σκέψη;

Κι αν κάποτε ο Κουρασμένος Σκεπτικιστής μπορεί να ξεκουράζεται στις λέξεις, την επόμενη στιγμή εκείνες τον προδίδουν. Ποιος θα συντάξει ένα λεξικό των φωνημάτων κατά εποχές, μιαν απογραφή των φιλοσοφικών ρευμάτων; Το εγχείρημα θα μας έδειχνε ότι ένα σύστημα πάσχει από την ορολογία του, φθείρεται από τη μορφή του. Τον τάδε στοχαστή που θα μπορούσε ακόμα να μας ενδιαφέρει, αρνιόμαστε να τον διαβάσουμε, επειδή είναι αδύνατον να υποφέρουμε τη λεκτική συσκευασία με την οποία επενδύονται οι ιδέες του. …Οι διδαχές πεθαίνουν απ’ αυτό που τους είχε εξασφαλίσει την επιτυχία: το ύφος. Για ν’ αναβιώσουν πρέπει να τις ξανασκεφτούμε με τη δική μας διάλεκτο.

Ούτε η ίδια η ψυχή δεν μένει αλώβητη! Η σημερινή της κατάσταση είναι θλιβερή, το τέλος της δεδομένο, ενώ είχε αρχίσει καλά: όλες οι αρχαίες διδασκαλίες, σφραγισμένες από τον μυστικισμό, στηρίζονταν σ’ αυτήν. Αλλά σήμερα ποιος νοιάζεται γι’ αυτήν εκτός από τα τραγούδια που την αναφέρουν και τις μελωδίες που την υποφέρουν; Ο λόγος δεν την ανέχεται πια: έχοντας περιβληθεί πάμπολλες σημασίες και χρήσεις, έχει μαραθεί, υπομονευθεί, εξευτελιστεί. Ο κύριός της, ο ψυχολόγος, την αποτελείωσε («Λύσσα και εγκαρτέρηση»).

Η συλλογή συμπληρώνεται με κείμενα για τον καταρρέοντα δυτικό κόσμο («Περί ενός ασθμαίνοντος πολιτισμού»), την βολικότητα του πεπρωμένου («Μικρή θεωρία της μοίρας»), την εβραϊκή ιδιαιτερότητα («Ένας λαός μοναχικών»), την αδυναμία της έκφρασης του μυστικισμού («Το εμπόριο των μυστικών») κ.ά. Ακόμα κι όταν οι ρήσεις του Σιοράν μοιάζουν ανερμάτιστες, ακόμα κι αν συχνά σου μεταδίδεται η εντύπωση πως μπορεί να λέει οτιδήποτε θέλει μόνο και μόνο για να αρνηθεί ή να κατεδαφίσει, όσο κι αν κάποτε μοιάζει να χτίζει οποιοδήποτε συλλογισμό χωρίς την παραμικρή ανάγκη απόδειξης (στοιχείο άλλωστε κάθε αφορισμού), ακόμα και τότε ο λόγος του παραμένει γοητευτικός κι ακαταμάχητος, ελκυστής της σκέψης μας μέσα στον απολαυστικό λεκτικό του λαβύρινθο και σε φράσεις που μοιάζουν τρομακτικά αληθινές.

Ο συγγραφέας, αυτή είναι η λειτουργία του, λέει πάντοτε περισσότερα απ’ όσα έχει να πει: διαστέλλει τη σκέψη του και τη συγκαλύπτει με λέξεις. Από ένα έργο απομένουν μονάχα δυο ή τρεις στιγμές: αστραπές σε κυκεώνα. Κάθε λέξη είναι μια παραπανίσια λέξη. (σ. 100)

Ο άνθρωπος των γραμμάτων μειώνεται με κάθε λέξη που γράφει. (σ. 67)

Εκδ. Scripta, 2007, [Σειρά Πολιτισμική Θεωρία – Κριτική], μτφ. Δημήτρης Δημητριάδης, 236 σελ., με εξασέλιδο επίμετρο του μεταφραστή (La tentation d’ exister, 1956).

Στην τελευταία φωτογραφία: το σπίτι όπου γεννήθηκε (Ρασινάρι).