Η αβάσταχτη σκληρότητα του είναι
Η Μαρία Κουγιουμτζή γράφει με μια αστείρευτη έμπνευση ιστορίες σκληρές, γεμάτες από ήρωες που υφίστανται κάθε είδους βάσανο: κατασπαράζονται μέσα σε σχέσεις ανθρωποφαγικές, ρίχνονται γυμνοί μέσα σε μια κοινωνική αρένα, δεν βρίσκουν καταφύγιο ούτε στους κόλπους της οικογένειας, που συχνά αποδεικνύεται αίθουσα βασανιστηρίων για το σώμα και σφαγείο για την ψυχή. Στις ερωτικές τους σχέσεις εξευτελίζονται, στην καθημερινή τους ζωή καταματώνουν το ίδιο σωματικά και ψυχικά. Οι συλλογές των διηγημάτων της βρίθουν από μια ανεξάντλητη τυπολογία πόνων, που όμως κανείς τους δεν μοιάζει με τον άλλο. Όλες αυτές οι διηγήσεις θαρρείς και συγκολλούν το ψηφιδωτό του μεγάλου ιδιωτικού ανθρώπινου πόνου, ίδιο και απαράλλαχτο στον τόπο και στον χρόνο.
Θα περίμενε κανείς όλος αυτός ο ζόφος να αντανακλά στον αναγνώστη και να τον σκεπάζει με την μελαγχολία των αναπότρεπτων ανθρώπινων πραγμάτων. Κι όμως, οι ιστορίες της όχι μόνο δεν σκοτεινιάζουν αλλά, λειτουργώντας μ’ έναν θαυματουργό τρόπο, τολμώ να πω και πως γλυκαίνουν. Όχι μέσω κάποιου σαδισμού ή της γνωστής ικανοποίησης που αισθάνεται ο ασφαλής θεατής – αναγνώστης «απέναντι στον πόνο των άλλων», αλλά κυρίως επειδή μας ανοίγει μια τεράστια βεντάλια ιστοριών που μόνο η θαυμαστή λογοτεχνία μπορεί να καθιστά την ίδια στιγμή απολύτως εξατομικευμένες και κοινές για όλους.
«Ο πατέρας βίαζε τη μικρή Εβραία, που του είχαν εμπιστευθεί, για πέντε μήνες πριν την παραδώσει»… αρχίζει ένα από τα πλέον ενδεικτικά διηγήματα της συλλογής, «Η μικρή Εβραία». Κλεισμένη στη σοφίτα, τον περιμένει γνωρίζοντας πως δεν πρέπει να φωνάξει. Και κάποτε την σπρώχνει στο πλήθος των Εβραίων που όδευαν προς τον σταθμό των τρένων, επειδή δεν άντεχε, είπε, να μην της ορμά. Τώρα η μητέρα πήρε την θέση της αλλά εκείνος φωνάζει το όνομα εκείνης. Με όλα αυτά, μοιάζει ευτύχημα που ο οχτάχρονη αφηγήτρια τού προκαλεί απέχθεια· όταν όμως φτάσει τα δώδεκα, την ακολουθεί ως υπνωτισμένος. Η νέμεση για τον απεχθή πατέρα δεν έρχεται τόσο με την επανορθωτική βία της γυναίκας και της κόρης του όσο με την ίδια της την εμφάνιση, που μοιάζει με εκείνη της άτυχης Εβραίας, αλλά κι ένα τέχνασμά της κόρης που δεν τον αφήνει ποτέ να ησυχάσει.
Στις «Ξέφρενες σιωπές» η δεκατετράχρονη αδελφή της αφηγήτριας εκδηλώνει με τον δικό της τρόπο την απέχθεια προς την μητέρα τους: διαβάζει άκαμπτη και σοβαρή και είναι πάντοτε «αλλού», «σε έναν κόσμο ελεύθερο, που όμως για να τον κατακτήσει έπρεπε να υπομένει την υποταγή στον ορισμένο από άλλους χώρο και χρόνο». Η μητέρα μια «στρίγγλα ηθικής», ο πατέρας εξαφανισμένος στις θάλασσες και παρών μόνο σε εξωτικές κάρτες. Η επαναστατικότητά της βράζει κάτω από το νυσταγμένο βλέμμα της κόρης, που ξεκινάει μια σχέση με τον διευθυντή του εργοστασίου όπου εργάζεται η μητέρα της. Εκείνη τους τιμωρεί με τα καρούλια που ως τώρα έμοιαζαν με οντότητες που τους συμπαραστέκονταν στον έρωτά τους στην βιομηχανική τους κρυψώνα. Αλλά η κόρη αφήνει ως κληροδότημα στην αφηγήτρια μια εντολή να μην προδώσει ποτέ την επιθυμία της, συνεπώς και να μην υποκύψει για να την απολαύσει, γιατί τότε θα την χάσει. Και στο απρόσμενο τελείωμα, ο όποιος έρωτας των δυο αταίριαστων εραστών μεταγγίζεται με ιδιαίτερο τρόπο στην αφηγήτρια.
Στην ιστορία που διαδραματίζεται «Τότε που η μαμά κοιμόταν» μια άλλη μητέρα ταλαιπωρεί την κόρη της καθώς κοιμάται συνέχεια ή, όταν ο μπαμπάς πηγαίνει να πλαγιάσει πλάι της, ουρλιάζει. Το κορίτσι αντιλαμβάνεται ότι δεν φταίει η βροχή, όπως του λένε, και επιχειρεί την παρασύρει σε ένα παιχνίδι βίας που φτάνει στο σημείο να μοιράζονται τον πόνο και την βρωμιά: είναι, ίσως, ο μόνος τρόπος να μείνουν μόνες. Κάπου αλλού, μια άλλη μικρή, η Μιχαλίτσα, προσπαθεί με τον δικό της τρόπο να γνωστοποιήσει στον περίγυρό της αυτά που υφίσταται από τον πατέρα της. Αλλά εκείνοι είτε θεωρούν ότι τα βγάζει από το μυαλό της είτε δεν θέλουν να ακούνε τέτοια λόγια, είναι αμαρτία. Δεν της μένει παρά η αφηγήτρια ή η πιο ακραία αυτοδικία («Όταν ωριμάσουν τα πορτοκάλια»).
Στο «Ερωτικό αδιέξοδο» το πρόσωπο που μας διηγείται την ιστορία βρίσκεται σε ένα ακόμα ιδιόμορφο τρίγωνο, εφόσον παρίσταται, ως συγκάτοικος, στον νεανικό έρωτα της συγκατοίκου με τον φίλο της. Καθώς κοινωνεί τις σκέψεις της σ’ εμάς τους αναγνώστες, θαυμάζει την ερωτικότητα της κοπέλας, ζηλεύει, ειρωνεύεται, το βράδυ ακούει τις κινήσεις των σωμάτων τους, τα βλέπει πλεγμένα και μπαίνει φαντασιωδώς ανάμεσά τους. Το φορτισμένο τρίγωνο διαλύεται με έναν εξίσου αναπάντεχο, κυριολεκτικά αποκαλυπτικό τρόπο.
Πριν από μια ώρα ξάπλωνε σ’ ένα κρεβάτι χωρίς τη φούστα. Μια κοιλιά ιδρωμένη πίεζε τη δική της με λάθος ρυθμό. Τα μπράτσα της σταυρωτά πάνω στο πρόσωπό της με τις μασχάλες στεγνές. Οι θηλές του στήθους της μαλακές, έγερναν στο πλάι κάθε φορά που οι τσιτωμένες ρώγες του άντρα ξιφομαχούσαν πάνω τους. Στο χαμηλό φως του αμπαζούρ, οι κάλτσες της με τους φευγάτους πόντους ντρέπονταν. Χαζές, λέξει, χαζές, και κοκκινίζει. Το κάδρο πάνω απ’ το κεφάλι της – ένας γλυκός Ιησούς – σάλευε απ’ τους κραδασμούς του κρεβατιού. Έτοιμος να πέσει κι Αυτός. Όχι, δεν μπορούσε να βοηθήσει. [σ. 83]
«Ένα ακόμα βράδυ στο δρόμο», όπως τιτλοφορείται το σχετικό διήγημα, περιμένει αυτή την γυναίκα. Το δωμάτιο είναι νοικιασμένο για μια ώρα και δεν υπάρχει χρόνος ούτε για τον πολυπόθητο ύπνο. Νωρίτερα είχε μπει σε μια τράπεζα ν’ αφήσει το σώμα της σε μια πολυθρόνα, μα την έδιωξε γρήγορα ένας ακόμα πιο λυπημένος υπάλληλος. Οι τσέπες της δεν έχουν κλειδιά, η καρδιά της δεν ακούγεται. Η ημέρα θα τελειώσει με την μάχη για μια θέση στην είσοδο μιας πολυκατοικίας. Στην καλύτερη περίπτωση, θα την βρει αγκαλιασμένη με μια άλλη άστεγη, να μοιράζονται την ευτυχία μιας καραμέλας.
Όπως πάντα, οι φράσεις της Μαρίας Κουγιουμτζή σμιλεύουν την σκληρή πέτρα των μύθων της αλλά και την μπολιάζουν με μια κρυφή ποιητικότητα όπου κάθε λέξη διατηρεί ένα ειδικό βάρος. Είναι η πρόζα της όμως που λειτουργεί σαν κάθαρση. Ο αναγνώστης αναδύεται από την ανελέητη σκληρότητα των ιστοριών της με μια αίσθηση ανακούφισης, ίσως επειδή όλες αυτές οι βασανισμένες ηρωίδες κι όλοι αυτοί οι ταλαιπωρημένοι χαρακτήρες της μνημειωμένοι σε κείμενο και αναγεννημένοι σε λέξεις βρίσκουν μια δικαίωση. Μπορεί να έχουν περάσει τα πάνδεινα όμως τώρα κάποιος τους ακούει και τους προσέχει. Κι ίσως κάτι αφαιρείται από το βάρος τους, ίσως πάλι να τους παρηγορεί η σκέψη πως αφήνουν το πικρό απόσταγμα της εμπειρίας τους σαν μια απόκρυφη γνώση.
Εκδ. Καστανιώτη, 2016, σελ. 246.
Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό (δε)κατα, τεύχος 50 (καλοκαίρι 2017)
Στις εικόνες, έργα των: Lu Jian Jun, Suthamma (Ta) Thimkaeo, Oswaldo Guayasamín, Aleksandra Waliszewska, Maureen Scott, Robert Bluj.
H συγγραφέας στο Αίθριο του Πανδοχείου, εδώ.
Πανδοχείο 