Η μαθητεία στον γραπτό κόσμο
Κάθε άνθρωπος έχει τον φυσικό του χώρο· ούτε η περηφάνια ούτε η αξία καθορίζουν το υψόμετρο: Αυτό το αποφασίζει η παιδική ηλικία. Ο δικός μου φυσικός χώρος είναι ένας έκτος όροφος στο Παρίσι με θέα τις στέγες. […] Για να ξαναβρώ τη χαρά μου επανέκαμπτα στο συμβολικό μου έκτο όροφο, ανάσαινα και πάλι τον ασφυκτικό αέρα των Γραμμάτων, το σύμπαν απλωνόταν στα πόδια μου και κάθε πράγμα ικέτευε ταπεινά ένα όνομα· δίνοντας το όνομα ήταν σαν να το δημιουργούσα και ταυτόχρονα να το αποκτούσα. Δίχως αυτή την κεφαλαιώδη ψευδαίσθηση, δεν θα είχα γράψει ποτέ. [σ. 73]
Όλα αρχίζουν από τον παππού Σαρλ Σβάιτσερ που κάποια στιγμή αφοσιώθηκε στην δημιουργία σημαντικών περιστάσεων από ασήμαντα γεγονότα, ενώ οι αντιστάσεις της γιαγιάς Λουίζ δεν ξεπερνούσαν τα όρια της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Έμαθαν στην μικρότερη κόρη τους Αν Μαρί να πλήττει, να στέκεται ευθυτενής και να ράβει. «Είχε χαρίσματα και θεώρησαν ευπρεπές να της τα αφήσουν ακαλλιέργητα· είχε ακτινοβολία και φρόντισαν να της την κρύψουν. Αυτοί οι περήφανοι αστοί έκριναν πως η ομορφιά είναι πάνω από τα μέτρα τους και κάτω από την κοινωνική τους τάξη· επιτρεπόταν μόνο στις μαρκησίες και τις πόρνες». Μόνο πενήντα χρόνια αργότερα, ξεφυλλίζοντας ένα οικογενειακό λεύκωμα, η Αν – Μαρί αντιλήφθηκε ότι είχε υπάρξει ωραία. Είναι μια από τις δεκάδες φορές που η γλυκόπικρη ειρωνεία του Σαρτρ αγγίζει μια προσωπική οικογενειακή ιστορία που συνάμα αποτελεί και μια συλλογική κατάσταση.
Η ζωή μας είναι μια διαδοχή τελετών και εμείς καταναλώνουμε τον χρόνο μας εξαντλούμενοι σε αβρότητες. [σ. 40]
Ευτυχώς εκείνο το κορίτσι πρόλαβε και παντρεύτηκε έναν χτυπημένο από τους πυρετούς της Κοχινκίνας αξιωματικό. Ο γάμος του συμβιβασμού έβρισκε το αληθινό του πρόσωπο στην ασθένεια και το πένθος. Δίχως χρήματα και δουλειά ο Αν – Μαρί επέστρεψε στο πατρικό της, με τον μικρό απογαλακτισμένο. Ο αλαζονικός θάνατος του πατέρα του είχε δυσαρεστήσει την οικογένεια και η μητέρα του μάντευε την αποδοκιμασία, κι έτσι για να κερδίσει την συγνώμη τους αναλώθηκε απλόχερα. Αλλά για τον μικρό Ζαν Πωλ εκείνος ο θάνατος ήταν το μεγάλο γεγονός που άλλαξε την ζωή του: του έδωσε την ελευθερία του, απαλλάσσοντάς τον από τον «σάπιο» δεσμό της πατρότητας. Σε ποιον θα μπορούσε να υπακούσει; Του έδειχναν μια νεαρή γυναίκα και του έλεγαν πως είναι η μητέρα του, ενώ εκείνος νόμιζε πως είναι μια μεγάλη αδελφή, που άλλωστε ήταν η περισσότερο υποταγμένη απ’ όλους.
Και ο παππούς μπορούσε να τον χαίρεται δίχως να τον κατέχει: ο μικρός υπήρξε η «μαγεία» του, καθώς ευχόταν να τελειώσει τις μέρες του σαν μαγεμένος γέροντας. Ζούσε σύντομες στιγμές αιωνιότητας, στιγμές που γινόταν ο ανδριάντας του εαυτού του. Και ο μικρός, ευτυχής υποκριτής του φρόνιμου παιδιού, δεν βρίσκεται ούτε από κάτω, ούτε από πάνω, αλλά αλλού. Άλλωστε αν ο Σαρλ Σβάιτσερ δεν ήταν παππούς αλλά πατέρας θα είχε κάψει όλα τα περιοδικά: ως παππούς επέλεξε την συντριμμένη από θλίψη επιείκεια. Κι ο Ζαν Πωλ δεν απαιτούσε περισσότερα και συνέχισε ειρηνικά τη διπλή του ζωή, που δεν διακόπηκε ποτέ: συνέχισε σε όλη του την ζωή να διαβάζει με μεγαλύτερη ευχαρίστηση τη «Série Noire» παρά τον Wittgenstein.
Οι λέξεις κατέγραφαν τα πράγματα, μετατρέποντας τις πράξεις σε ιεροτελεστίες και τα γεγονότα σε τελετές. [σ. 57]
Εκεί, λοιπόν, στο γραφείο του παππού του, αρχίζει η ζωή του, ανάμεσα στα βιβλία· εκεί και θα την τελειώσει. Τα βλέπει σαν όρθιες πέτρες, σαν αλέες από μενίρ στα ράφια της βιβλιοθήκης. Αισθάνεται περιτριγυρισμένος από ογκώδη, αρχαία μνημεία, που ήταν παρόντα στην γέννησή του. Η μητέρα του έγινε η πρώτη αναγνώστρια των ιστοριών, το κορίτσι των πρωινών του. Δεν είχε αυτιά παρά μονάχα για την φωνή της, την «ταραγμένη από την υποταγή»· αγαπούσε τις μισοτελειωμένες φράσεις της, τις πάντα αργοπορημένες λέξεις της, την ξαφνική βεβαιότητά της που κατέρρεε απότομα και μετατρεπόταν σε πανωλεθρία, προτού ξανασυντεθεί μετά από μια σιωπή. Η ιστορία ήταν πρόσχημα: ήταν η σύνδεση των παραμιλητών της. Τότε γνωρίζει την μαγεία των λέξεων:
Κατάλαβα αμέσως: μιλούσε το βιβλίο. Από το βιβλίο ξεπηδούσαν φράσεις που μου προκαλούσαν φόβο· ήταν αληθινές σαρανταποδαρούσες, που έβριθαν από συλλαβές και γράμματα, τέντωναν τους διφθόγγους, έκαναν τα διπλά σύμφωνα να πάλλονται· φράσεις τραγουδιστές, ένρινες, κομμένες από παύσεις και αναστεναγμούς, πλούσιες σε άγνωστες λέξεις, γοητεύονταν από εκείνες τις ίδιες και από τους μαιάνδρους τους χωρίς να νοιάζονται για μένα: μερικές φορές εξαφανίζονταν πριν μπορέσω να τις καταλάβω, άλλες φορές τις είχε καταλάβει εκ των προτέρων και κείνες συνέχιζαν να κυλάνε μεγαλοπρεπώς προς το τέλος τους…. [σ. 56]
Ήταν θέμα χρόνου να ζηλέψει την αναγνωστική ιδιότητα της μητέρας του και να σπεύσει να πάρει τον ρόλο της. Έκλεψε ένα βιβλίο με τίτλο Περιπλανήσεις ενός Κινέζου στην Κίνα κι άρχισε να προφέρει όλες τις συλλαβές. Τα βράδια σκαρφάλωνε στο πτυσσόμενο κρεβάτι του με το βιβλίο του Hector Malot Χωρίς οικογένεια. Ήταν τρελός από χαρά: ένοιωθε δικές του αυτές τις αποξηραμένες φωνές που ήταν κλεισμένες στα μικρά τους φυτολόγια. Το νόημα εκείνων των σκληρών και μαύρων λέξεων το έμαθε δέκα ή δεκαπέντε χρόνια αργότερα, ενώ ακόμα και την εποχή της συγγραφής του βιβλίου διατηρούσαν την αδιαφάνειά τους: ήταν η τροφή της μνήμης τους. Τα βιβλία του γίνονται τα κατοικίδιά του, ο στάβλος του, η εξοχή του, η βιβλιοθήκη του το σύμπαν παγιδευμένο, γεμάτο με ατέλειωτο πλούτο, με ποικιλία, με το ίδιο το απρόβλεπτο. Άρχισε να ταξιδεύει στις σελίδες του Fontenelle, του Αριστοφάνη, Rabelais, στην εγκυκλοπαίδεια Grand Larousse
Άνθρωπο και ζώα ήταν εκεί, αυτοπροσώπως: οι γκραβούρες ήταν τα σώματά τους, το κείμενό ήταν η ψυχή τους, η ιδιαίτερη μυρωδιά τους εκτός των τειχών, θα συναντούσε κανείς αόριστα προσχέδια που πλησίαζαν πάνω – κάτω τα αρχέτυπα δίχως να αγγίζουν την τελειότητά τους […] Ανεπίγνωστα πλατωνιστής, πήγαινα από τη γνώση στο αντικείμενο της γνώσης· έβρισκα περισσότερη πραγματικότητα στην ιδέα απ’ ότι στο κείμενο. […] Στα βιβλία συνάντησα το σύμπαν: αφομοιωμένο, ταξινομημένο, καταχωρισμένο, κατανοητό, και επιπλέον επικίνδυνο· δεν διαχώριζα την αταξία των αναγνωστικών εμπειριών μου από την αβέβαιη πορεία των πραγματικών γεγονότων. [σ. 62]
Επί μια ολόκληρη δεκαετία ο Σαρτρ απασχολείτο με την αυτοβιογραφική σύνθεση των Λέξεων, ενός βιβλίου που είναι πλέον κλασικό στο είδος του. Μετά τις Λέξεις του απονεμήθηκε το Νόμπελ, το οποίο και απέρριψε. Χωρισμένο σε δύο μέρη [Διαβάζω – Γράφω], είναι γεμάτο από μνήμες παιδικότητας και μνήμες ανάγνωσης, από τους άγουρους στοχασμούς ενός ανθρώπου που αργότερα θα γινόταν φιλόσοφος, από τις πρώιμες ηδονές ενός συγγραφέα που είχε την τύχη να ανατραφεί μέσα στα βιβλία και να απολαύσει την ζωή του γύρω και μέσα από αυτά.
Αυτό το βιβλίο της απόλυτης μαθητείας είναι γραμμένο με ιδιαίτερη ποιητικότητα, ευστροφία, ειρωνεία, συναισθηματική φόρτιση αλλά και την απαραίτητη κριτική απόσταση. Ένα τόσο δύσκολο εγχείρημα μετατράπηκε τελικά στο ωραιότερο δυνατό πεζογράφημα, όπως του τονίζει ένας φίλος τους σε μια ταινία που περιλαμβάνει την συζήτηση με φίλους του το 1972, μέρος της οποίας περιλαμβάνεται στο επίμετρο. Κι ας απαντά ο συγγραφέας ότι ήθελε απλώς να είναι «ένας αποχαιρετισμός στη λογοτεχνία και την ωραία λογοτεχνική γραφή», και οι αναγνώστες να βρεθούν παρασυρμένοι σε ένα είδος αμφισβήτησης της λογοτεχνίας από την ίδια την λογοτεχνία.
Μου άρεσε που αυτά τα αναπάντητα ερωτήματα παρέμεναν αναπάντητα· αμήχανος, κατάκοπος, γευόμουν τη διφορούμενη ηδονή να καταλαβαίνω δίχως να καταλαβαίνω: ήταν η συμπύκνωση του κόσμου… [σ. 68]
Εκδ. Άγρα, μτφ. Ειρήνη Τσολακέλλη, 2003 (ανατύπωση: 2008), σελ. 333 [Les mots, 1964]. Περιλαμβάνεται επίμετρο με συνεντεύξεις και χρονολόγιο του συγγραφέα.
Πανδοχείο 