Πανδοχείο

Είναι το σώμα μας γνώριμο ή ξένο; φυσικά δοσμένο ή συναρτώμενο με πολιτισμικά και κοινωνικά δεδομένα; άρρηκτα δεμένο με το νου ή με πνευματικό περιεχόμενο; μας ανήκει ή ελέγχεται και ρυθμίζεται από διάφορους παράγοντες; Στα κείμενα του τόμου το σώμα προσεγγίζεται όχι ως στατικό, ενιαίο και δεδομένο αλλά μεταβαλλόμενο και ενδεχομενικό· ως πηγή βιωμένων εμπειριών και συναισθημάτων, ως τόπος επιθυμιών και διαμεσολάβησης των κοινωνικών προσδοκιών. Η εκτενής εισαγωγή της επιμελήτριας αποτελεί στην ουσία ένα δοκίμιο πάνω στο σώμα κατά την ύστερη νεωτερικότητα και στον επαναπροσδιορισμό του κατά τον εικοστό αιώνα, και σκιαγραφεί συν τοις άλλοις τις βασικότερες θέσεις των συγγραφέων στα δεκάδες κείμενα του τόμου, που εμπλουτίζονται με σημειώσεις και βιβλιογραφία.

Από τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και της χριστιανικής θεολογίας μέχρι τις θέσεις του Ντεκάρτ και τις επιταγές του προτεσταντισμού το σώμα εμφανίζεται ως απειλητικό και επικίνδυνο αλλά και ως απειλούμενο. Η σάρκα του υποδηλώνει την ζωώδη διάσταση της ανθρώπινης φύσης και θεωρείται σταθερό εμπόδιο στην πορεία για πνευματική ανύψωση και ολοκλήρωση. Στο θεωρητικό σχήμα του Ντεκάρτ το σώμα εμφανίζεται ως αντικείμενο ικανό να προσαρμοστεί και να χειραγωγηθεί σαν να ήταν μηχανή. Η προτεσταντική αντίληψη ενθάρρυνε τον έλεγχο του συναισθήματος και της επιθυμίας, συνεπώς και της σεξουαλικότητας. Οι διπολικές συλλήψεις ορίζουν πια τον κόσμο: άνδρας – γυναίκα, κοινωνία / πολιτισμός – φύση, πνεύμα – πάθη. Ακριβώς η πνευματική ενασχόληση και ο έλεγχος των παθών ταυτίζονται με τον πολιτισμένο, τον λευκό και τον άνδρα, ενώ το σώμα και οι επιθυμίες του με τον απολίτιστο, τον άγριο και την γυναίκα.

Η αμφισβήτηση του προγράμματος του διαφωτισμού για την διάκριση σώματος και νου έρχεται από τον E. Durkheim, τον Φ. Νίτσε, την φροϊδική ψυχανάλυση, τον N. Elias, τον Merleau – Ponty, τoν M. Φουκώ, τον P. Bourdieu και τις φεμινιστικές θεωρίες. Οι θεωρητικές επανατοποθετήσεις ανατρέπουν τις βεβαιότητες γύρω από την έννοια του εαυτού και της ταυτότητας. Στις νεωτερικές συνθήκες το σώμα επανακαθορίζεται, υπόκειται σε ποικίλες αναγνώσεις και ερμηνείες, σχετικοποιείται. Η διαφορετικότητα αναγνωρίζεται, το κάθε σώμα βιώνεται με διαφορετικό τρόπο από τον κάτοχό του. Ταυτόχρονα εξυμνείται το νέο, γυμνασμένο και σεξουαλικά επιθυμητό σώμα.

Στο έργο του Μ. Φουκώ η σημασία της σεξουαλικότητας και κυρίως η ανάγκη να ρυθμιστεί και να επιτηρηθεί καθιστά το σώμα τον κατεξοχήν πολιτικό στόχο, εμπλέκοντάς το σε σχέσεις εξουσίας – κυριαρχίας. Σύμφωνα με την Mary Douglas σε κάθε πολιτισμό το σώμα δεν υπόκειται μόνο σε κανόνες καθαρότητας αλλά και το ίδιο θεωρείται πηγή ρυπαρότητας και εστία μόλυνσης. Η φουκωική και φεμινιστική θεωρία αναλύουν την διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο «φυσιολογικό» και το «μη φυσιολογικό» σώμα.

Κατά την φαινομενολογία της αντίληψης του Maurice Merleau – Ponty το σώμα δεν αποτελεί αντικείμενο αλλά συνθήκη και πλαίσιο μέσω του οποίου βιώνουμε, συλλέγουμε γνώσεις και εμπειρίες, τοποθετούμαστε στον κόσμο· αποτελεί πλέον υποκείμενο. Η σωματοποίηση ανατρέπει το δίπολο νους – σώμα καθώς συνδέει την υλικότητα του σώματος τόσο με το πεδίο των βιωμένων εμπειριών όσο και με τις συνέπειες της κοινωνικής σφαίρας πάνω του και προσεγγίζει τη σχέση του σώματος και του νου ως διαδικασία / αποτέλεσμα συνεχούς αλληλεπίδρασης.

Η φεμινιστική θεωρία ανέδειξε το σώμα ως προβληματικό κείμενο, δηλαδή ως σαρκικό λόγο μέσα στον οποίο οι σχέσεις εξουσίας μπορούν να ερμηνευτούν και να συντηρηθούν. Η Τζούντιθ Μπάτλερ αντλεί από την φουκωική έννοια του πειθαρχημένου σώματος και εισάγει τον όρο επιτελεστικότητα [performativity] για να εξηγήσει πώς η ανάπτυξη του σώματος μέσω χειρονομιών και ενεργημάτων, ειδικά σε σχέση με την έμφυλη σεξουαλικότητα, συντελείται με μια διαδικασία επανάληψης που περιορίζεται μεν από κοινωνικές και πολιτιστικές κανονικότητες αλλά και παραμένει ανοιχτή σε νέες εναλλακτικές σημασιοδοτήσεις.

To σώμα αναδεικνύεται σε βασικό συστατικό της ταυτότητας και της αίσθησης του εαυτού. Η αντίληψη του ως ενοποιημένου υποκειμένου ακυρώνεται, η ταυτότητά του καθίσταται ρευστή, ασταθής. Το σώμα γίνεται αντικείμενο ανασχηματισμού με την ενεργητική παρέμβαση του κατόχου για να καλυφθούν οι θεωρούμενες «ατέλειές» του· γίνεται πρώτη ύλη προς επεξεργασία. Η δυνατότητα διαρκούς αναδιαμόρφωσης το καθιστά ένα σχεδίασμα [body project] κι έτσι διάφορες πρακτικές το καθιστούν μέσο για την ικανοποίηση επιθυμιών και αναγκών, σύμφωνα και με τα καταναλωτικά πρότυπα: δίαιτα, μόδα, μακιγιάζ, ψηλά τακούνια, τατουάζ, πίρσινγκ, πλαστική χειρουργική, εγχείρηση αλλαγής φύλου. Φαινομενικά όλοι μπορούν να αποκτήσουν το σώμα που επιθυμούν.

Από την άλλη το σώμα συνιστά περισσότερο από κάθε άλλη φορά τόπο πολιτικής διαμάχης και αντικείμενο πολιτικής διεκδίκησης. Ένα σώμα μπορεί να προκαλεί την υποψία, τον έλεγχο, την επιθυμία· αξιολογείται ως φυσιολογικό ή παρεκκλίνον, περιθωριοποιείται ή εξοντώνεται σύμφωνα με τα κοινωνικά κριτήρια της τάξης, το φύλου, της εθνικότητας.

Το κείμενο του Marcel Mauss πάνω στις τεχνικές του σώματος αφορά ακριβώς την ρήση του ως αποτέλεσμα διδασκαλίας, εκπαίδευσης και εξάσκησης. Το φυσικό σώμα είναι παντού και πάντοτε κοινωνικό σώμα. Όσα εκλαμβάνουμε ως αυτονόητα και φυσικά – η στάση, το βάδισμα, το τρέξιμο, οι χειρονομίες, οι κινήσεις – συνιστούν κοινωνικά δομημένες επίκτητες τεχνικές, που εμπεριέχουν αδιόρατες μορφές κοινωνικού ελέγχου, με θετά όρια ανάμεσα στο αποδεκτό και το μη αποδεκτό. Ο Erving Goffman βλέπει ακριβώς την διατήρηση της ηθικής τάξης στην υιοθέτηση των συγκεκριμένων στάσεων και βλεμμάτων. Υπάρχει μια αναμφισβήτητη διάσταση υποταγής των αισθήσεων στα υπάρχοντα ηθικά πρότυπα, που αφορά την κυριαρχία της όρασης και τον αδυσώπητο έλεγχο που ασκεί το ανθρώπινο βλέμμα, καθώς αναπόφευκτα ενεργοποιεί διαδικασίες παρατήρησης, καταγραφής, αξιολόγησης και κατηγοριοποίησης της εξωτερικής επιφάνειας του άλλου.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός σώματος αντιστεκόμενου στον έξω κόσμο αποτελεί το γκροτέσκο σώμα, όπως προσεγγίζεται από τον Μ. Μπαχτίν. Το μη συμμορφούμενο σώμα τοποθετείται στα συμφραζόμενα του καρναβαλιού και αποκτά ανατρεπτικό πολιτικό χαρακτήρα, καθώς ο καρναβαλιστής αντιτίθεται στην κυρίαρχη κουλτούρα: καλλιεργεί το γέλιο, σατιρίζει τις σοβαρές τελετουργίες, απελευθερώνει από τις κυρίαρχες αλήθειες και απολαμβάνει την υλικότητα των λειτουργιών του, ακόμα και των πιο «ποταπών».

Ο τόμος περιλαμβάνει και δυο αναδημοσιεύσεις από παλαιότερα έργα· η ολιγοσέλιδη συμβολή του Giorgio Agamben από το μείζον έργο του Homo Sacer αφορά την «πολιτικοποίηση του θανάτου». Με αφορμή τις ιδιαίτερες περιπτώσεις κώματος, ο συγγραφέας προβληματίζεται σχετικά με την παρέμβαση του κράτους πάνω στον «ψευδοζωντανό» στον θάλαμο μηχανικής υποστήριξης. Έτσι οι οργανισμοί ανήκουν στην δημόσια εξουσία, τα σώματα εθνικοποιούνται, η γυμνή ζωή πολιτικοποιείται. Και οι σύγχρονες δημοκρατίες λένε δημόσια αυτό που οι ναζί βιοπολιτικοί δεν τόλμησαν να πουν. Αναδημοσιεύονται ακόμα ένα κείμενο του Michel Foucault από το βιβλίο Επιτήρηση και τιμωρία – Η γέννηση της φυλακής και ένα του Charles Baudelaire από το Εγκώμιον του μακιγιάζ.

Ο πόνος για την ομορφιά στην περίπτωση της απάνθρωπης περίδεσης των ποδιών της Κίνας [Wang Ping], η αμφισημία της ταυτότητας στα σημαδεμένα σώματα, ιδίως στις περιπτώσεις τατουάζ και πίρσινγκ [Paul Sweetman], η κοσμητική χειρουργική και η εφαρμογή νέων τεχνολογιών στο σώμα [Anne Balsamo], το παγκόσμιο εμπόριο ανθρώπινων οργάνων [Nancy Scheper – Hughes], η εξόντωση «της ζωής που δεν αξίζει να τη ζει κανείς» [Robert N. Proctor] αποτελούν μερικά μόνο από τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα θέματα που πραγματεύονται τα πυκνά δοκίμια του τόμου. Εκτός από όλους τους προαναφερθέντες περιλαμβάνονται και κείμενα των Londa Schiebinger, Georg Simmel, Loïc Wacquant, Lynda Byrke, Rosi Braidotti, Louis Roussel, Marla C. Berns, Elaine Scarry κ.ά.

Εκδ. Νήσος, 2004, [Σειρά: Υλικά, αρ. 11], επιμέλεια, εισαγωγή: Δήμητρα Μακρυνιώτη, μτφ.: Κώστας Αθανασίου, Κική Καψαμπέλη, Μαριάννα Κονδύλη, Θόδωρος Παρασκευόπουλος, 420 σελ.

Στις εικόνες: Marcel Mauss, Maurice Merleau – Ponty, Judith Butler.