Η αυτοδιάθεση μιας γυναίκας: η ισχυρότερη παρόρμηση της ύπαρξης

Η Σοπέν αποτελεί μια σπάνια περίπτωση συγγραφέως: έγραψε σε μια εποχή όπου η ίδια η συγγραφή έμοιαζε απαγορευμένη για τις γυναίκες, σμίλευσε το δικό της ιδιαίτερο ύφος και, το κυριότερο, τόλμησε ιστορίες που αποκαλύπτουν σκέψεις και πράξεις γυναικών που ελάχιστοι και ελάχιστες θα διανοούνταν να παραδεχτούν.

Από περιέργεια ξεκίνησα με Ένα ζευγάρι μεταξωτές κάλτσες. Η κοντούλα κυρία Σόμμερς διαπιστώνει πως της περισσεύουν λίγα παραπάνω χρήματα από τον οικογενειακό προϋπολογισμό και βρίσκεται σε ένα κατάστημα ενθουσιασμένη μπροστά στις προσφερόμενες επιλογές. Δεν υπάρχει τίποτα παρά ένα περίλαμπρο παρόν: Δεν της περίσσευε ούτε μια στιγμή να την αφιερώσει στο παρελθόν. Οι ανάγκες του παρόντος απορροφούσαν όλη την ικμάδα της. Ακόμα κι η οποιαδήποτε αίσθηση ενοχής εξαφανίζεται: έχει εγκαταλείψει τον εαυτό της σε κάποια μηχανική παρόρμηση που κατεύθυνε τις πράξεις της και την απελευθέρωνε από οποιαδήποτε ευθύνη. Κάλτσες, μποτίνια, γάντια … η κυρία Σόμμερς απολαμβάνει τόσο την δοκιμή όσο και την αγορά τους· στην συνέχεια προσφέρει στον εαυτό της ένα γεύμα σε εστιατόριο και την παρακολούθηση μιας θεατρικής παράστασης. Το όνειρο τελειώνει μόλις αδειάζει το θέατρο και καθώς επιστρέφει με το τραμ εύχεται «να μην σταματήσει ποτέ, παρά να πηγαίνει, να πηγαίνει ολοένα, παίρνοντάς την μαζί του για πάντα».

Αναρωτιέμαι πόσες αναγνώσεις μπορεί να έχει αυτή η απόδραση. Η επιθυμία φυγής από τα οικογενειακά και μητρικά καθήκοντά της και στην ουσία από τον ίδιο τον ρόλο της είναι εμφανής. Είναι μια φυγή που αναζητά τόσο το σώμα της, με όλες αυτές τις πρόσκαιρες χαρές όσο και το πνεύμα της, με την παράσταση. Από την άλλη, κάποια ειρωνική φωνή μοιάζει να προεικονίζει τις επιτρεπόμενες «αποδράσεις» του γυναικείου φύλου, ασφαλείς εντός του ρόλου του και με εγγυημένη επιστροφή.

Σε μια περίοδο απέραντης μοναξιάς, το 1888, η συγγραφέας διάβασε Μωπασσάν και έμεινε έκθαμβη. Εδώ υπήρχε ζωή, όχι μυθοπλασία, έγραψε αργότερα στις Εκμυστηρεύσεις της. Η ίδια αυτή ζωή που μοιάζει να ντύνεται ως μυθοπλασία και πηγάζει από τις δικές της ιστορίες είναι ακριβώς το ίδιο στοιχείο που μας καθιστά μάρτυρες κάθε φορά μιας μικρής αποκάλυψης μέσα στα καθημερινά και τα τετριμμένα. Η πρόζα της είναι σύντομη, άρα «οικονομημένη» με τον δικό της τρόπο. Σημασία δεν έχει η πλοκή, αλλά ο ίδιος ο χειριστής της, που δεν είναι άλλος από τον εκάστοτε χαρακτήρα. Κι είναι αυτός που σαν σκανδαλιά ανατρέπει την πλοκή και της κλέβει την παράσταση την τελευταία στιγμή. Συχνά μάλιστα πρόκειται για διπλή κλοπή, καθώς αναποδογυρίζει την ήδη αιφνίδια τροπή.

Η πρώτη αίσθηση από τα κείμενα είναι μια τρυφερή περιγραφή απλών στιγμών, μια αναφορά των σιωπηλών σκέψεων της ηρωίδας. Διάβασε άραγε τον Τσέχωφ το ίδιο με τον Μωπασσάν; Αναρωτιέμαι, γιατί ως δεύτερη εντύπωση άκουγα έναν ανεπαίσθητο θόρυβο ξυσίματος κάτω από τις επιφάνειες, εκεί που κρύβονται οι υπαινιγμοί. Αυτό που μας επιβεβαιώνει το επίμετρο είναι εμφανές: η συγγραφέας υπήρξε μια ασυνήθιστη γυναίκα που μπορεί μεν να ακολούθησε την «αναπότρεπτη» πορεία των γυναικών της τάξης της και της εποχής της (μόρφωση, γάμος, παιδιά) αλλά κοίταξε προς την άλλη πλευρά, προς τα μη αποδεκτά και αναμενόμενα για τα ήθη και το φύλο της. Η αυτονομία που κατέκτησε (ή απαίτησε) με τον γάμο της την ώθησε σε περιπλανήσεις στην κοσμοπολίτικη Νέα Ορλεάνη και στο Νάκιτος, όπου συναναστράφηκε με Νέγρους και Κρεολούς. Αλλά σε αντίθεση με τους συγγραφείς του αμερικανικού Νότου, δεν ενδιαφέρθηκε για το παρελθόν ή τα εξωτικά στοιχεία.

Την ίδια εποχή αναδύονταν το φεμινιστικό, το φυλετικό και το εργατικό κίνημα αλλά εκείνη εστίασε στην ψυχολογία των ανθρώπων παρά στο κοινωνικό πρόβλημα ή στην ιδεολογική αντιπαράθεση – ούτε όμως και σε κάποιο ηθογραφικό πλαίσιο. Της αρκούσε η αναπαράσταση της πραγματικότητας όπως ήταν, όπως την έβλεπε η ίδια. Αλλά είναι ακριβώς αυτή η ματιά της μέσα στις ζωές των γυναικών που ανιχνεύει την δική τους επιθυμία για ελευθερία και αυτοδιάθεση. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη της απόπειρα στην μικρή φόρμα, πριν καν γίνει είκοσι χρονών, είχε τον τίτλο Χειραφέτηση: ένας μύθος για τη ζωή. Τώρα ως συγγραφέας εστίασε στην πνευματική πλευρά της γυναικείας συνειδητοποίησης, χωρίς ίχνος μισανδρίας ή σύγκρισης των φύλων με αξιολογικούς όρους. Την ίδια στιγμή καραδοκεί μια δεύτερη όψη, μια διαφορετική πλευρά της ιστορίας.

Η ιστορία μιας ώρας περικλείει ακριβώς σε μια ώρα και λίγες υπέροχες σελίδες όλη αυτή την διπλή φύση: την φυλάκιση των γυναικών και την φαντασίωση της φυγής. Οι οικείοι της νεότατης κυρίας Μάλλαρντ ετοιμάζονται να της ανακοινώσουν προσεκτικά την είδηση για τον θάνατο του συζύγου της σε σιδηροδρομικό ατύχημα. Η σύζυγος αναλύεται σε λυγμούς και επιθυμεί την απομόνωση στο δωμάτιό της. Αλλά έξω από τα παράθυρο σκιρτά η ανοιξιάτικη ζωή· και σύντομα η έλλογη σκέψη δίνει την θέση της σε μια ιδιαίτερη ταραχή που προκαλεί μια και μόνο λέξη: «ελεύθερη».

Δεν θα υπήρχε κανένας να ζει γι’ αυτήν στα χρόνια που έρχονταν· θα ζούσε εκείνη για τον εαυτό της. Δε θα υπήρχε καμία ισχυρή βούληση να κάμπτει τη δική της με την τυφλή εκείνη επιμονή με την οποία άντρες και γυναίκες θεωρούν πως έχουν το δικαίωμα να επιβάλλουν τη δική τους θέληση στο πλάσμα που τους συντροφεύει. Η πρόθεση, είτε ευγενής είτε βάναυση, δεν καθιστούσε λιγότερο εγκληματική μια τέτοια πράξη, όπως το στοχαζόταν τώρα σε τούτη τη σύντομη στιγμή της έκλαμψης. [σ. 13]

Ακόμα κι αν τον είχε αγαπήσει, «τι αξία έχει η αγάπη μπροστά σ’ αυτή την κατάκτηση της αυτοδιάθεσης που αίφνης την αναγνώριζε ως την ισχυρότερη παρόρμηση της ύπαρξης»; Το ελιξίριο της ζωής μπαίνει από εκείνο το παράθυρο, η φαντασία της καλπάζει αχαλίνωτη, ένας πυρετός θριάμβου την κατακλύζει. Θα μπορούσε το διήγημα να σταματά εδώ, σοκάροντας με βεβαιότητα όλους τους αναγνώστες της εποχής. Κι όμως, ένα αδιανόητο περιστατικό ανατρέπει την ήδη πρότερη αναπάντεχη τροπή.

Ένα δεύτερο ευφυέστατο διήγημα, «Το φιλί» δικαιώνει τόσο την ιδανικότερη ερωτική απιστία όσο και την ίδια την γυναικεία ευφυΐα. Ένας νέος κάθεται στην σκιά, απέναντι από μια νέα που αγαπά σφοδρά. Η νέα δεν είναι ιδιαίτερα γοητευμένη αλλά σκοπεύει να τον παντρευτεί για να απολαύσει τον πλούτο που θα της προσφέρει. Αλλά ένας άλλος νέος μπαίνει απρόσκλητος στο δωμάτιο και την φιλά, χωρίς να διακρίνει την σκιερή παρουσία του μνηστήρα. Ο γάμος κινδυνεύει άμεσα αλλά η γυναίκα «σαν τον σκακιστή χειρίστηκε έξυπνα τα πιόνια της» και με ορισμένες ιδιαίτερες εξηγήσεις όχι απλώς λύνει την παρεξήγηση αλλά εξασφαλίζει τον δεύτερο νεαρό ως μόνιμο οικογενειακό φίλο και εξασφαλίζει το δικαίωμα να την φιλάει όποτε θέλει. Κι όμως, ενώ η τροπή μοιάζει επιθυμητή για δυο από τους τρεις, το τέλος είναι και πάλι απρόσμενο!

Φανταστείτε λοιπόν στις υπόλοιπες ιστορίες πόσα έχουν ακόμα να συμβούν σε «Μια ευυπόληπτη γυναίκα» ή σε «Μια επονείδιστη σχέση», πώς έρχεται Το «διαζύγιο της μαντάμ Σελεστέν», και πως εννοεί η συγγραφέας το «Μετάνιωμα» και την «Καταιγίδα». Η έκδοση περιλαμβάνει εισαγωγικό σημείωμα, σημειώσεις και επίμετρο της μεταφράστριας, καθώς και εργοβιογραφία της συγγραφέως, τα τέσσερα εξώφυλλα των πρώτων εκδόσεων, πηγές και βιβλιογραφία. Εκτός από τα κείμενα το σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα μας αποκαλύπτει πως η Σοπέν [1850 – 1904] υπήρξε πράγματι μια πρωτοπόρος γυναίκα συγγραφέας· άλλωστε το μυθιστόρημά της Η αφύπνιση, η ηρωίδα του οποίου ανάμεσα στην επιθυμία της για ελευθερία και στην ευθύνη της απέναντι στα παιδιά της επιλέγει την αυτοκτονία, είχε διχάσει τους κριτικούς, που την εγκωμίασαν για το απαράμιλλο ύφος της αλλά την κατηγόρησαν για ανηθικότητα. Σήμερα βέβαια το βιβλίο χαρακτηρίζεται ως Κρεολή Μποβαρύ και τα διηγήματά της θεωρούνται σπουδαία.

Εκδ. Ροές, μετάφραση – επίμετρο: Δέσποινα Σαραφίδου, σελ. 141.

Στις εικόνες: η συγγραφέας σε δυο ηλικίες και εικονογραφήσεις από τα αναφερόμενα έργα της.

Οι ένοχοι που πάντα την γλιτώνουν

Αναρωτιέμαι από πού πρέπει κανείς να ξεκινήσει για να μυηθεί στον συναρπαστικό κόσμο της Χάισμιθ. Θα μπορούσε να δοκιμάσει μια φιλία με τον πρωτοφανή, αδιανόητο μέχρι τότε Τομ Ρίπλεϋ, που μας έμαθε όχι απλώς να αποδεχόμαστε το ατιμώρητο του παραβάτη αλλά και να συμπάσχουμε μαζί του, αν όχι να τον συμπαθούμε. Ταλαντούχος, κάτω απ’ το χώμα, σε βαθιά νερά ή όπως αλλιώς και να έπαιζε, για να συμπυκνώσω τις τέσσερις ιδιότητες που τιτλοφορούν τα ισάριθμα βιβλία που εκδόθηκαν στα ελληνικά από τις ίδιες εκδόσεις, ο Ρίπλεϋ είναι σίγουρα το πρόπλασμα για τους χαρακτήρες και αυτής της συλλογής.

Θα μπορούσε βέβαια ο υποψήφιος χαϊσμιθικός ακόλουθος να ξεκινήσει από παλαιότερες έξοχες ιστορίες εκδίκησης, όπως Το εγχειρίδιο κτηνώδους φόνου για ζωόφιλους ή οι Ιστορίες για μισογύνηδες. Και παρά το ανορθόδοξο για ανάλογες μυήσεις θα πρότεινα ακόμα και την συναρπαστική της βιογραφία (βλ. εδώ). Αν πάλι, χωρίς να αποκλείονται και τα υπόλοιπα αστυνομικά της μυθιστορήματα, στα οποία έδωσε εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο στο είδος, επιθυμεί κανείς για δει πώς χειρίζεται η υποχθόνια πένα της μια απόλυτα σύγχρονη κοινωνική και πολιτική θεματολογία δεν έχει παρά να ξεκινήσει μ’ αυτή την συλλογή: τραγικά επίκαιρη (ενώ μετρά ήδη τριάντα χρόνια), σκληρά πολιτική και απολύτως αληθινή – ούτε αληθοφανής, ούτε πειστική, μα αληθινή, διαρκώς επιβεβαιωμένη από όσους ενημερώνονται για όσα συμβαίνουν στον κόσμο.

Το μυστηριώδες νεκροταφείο που βρίσκεται στα περίχωρα μιας μικρής αυστριακής πόλης φιλοξενεί τα λείψανα απόρων γίνεται διάσημο εξαιτίας παράξενων εξαμβλωμάτων που ξεπροβάλλουν απόκοσμα από την επιφάνεια του εδάφους, φτάνοντας μέχρι και τα δύο μέτρα. Το νεκροταφείο βρίσκεται δίπλα στο Κρατικό Νοσοκομείο αρ. 36, ένα ούτως ή άλλως θλιβερό μέρος, στον τελευταίο όροφο του οποίου γίνονται πειράματα σε ασθενείς με καταληκτικό καρκίνο. Καθώς οι γιατροί επιθυμούν να μάθουν περισσότερα για τους δείκτες και τις αιτίες της εξάπλωσης της ασθένειας, τα πειράματα δεν διεξάγονται πάντα σε ζωντανούς ανθρώπους αλλά σε όργανα ή μάζα ιστού που τροφοδοτούνται από μια μικρή αντλία με αίμα.

Βλέπετε, η συγγραφέας δεν αγωνιά να κρατήσει το μυστήριο για αργότερα: από μόνη της η εφιαλτική πραγματικότητα έρχεται και θρονιάζεται μόλις στην τρίτη σελίδα του διηγήματος. Άλλωστε η άλλη όψη του μυστηρίου είναι ο ίδιος ο εφιάλτης. Η αποκομιδή των τελικά ανεπιθύμητων υπολειμμάτων γίνεται στο υπόγειο φούρνο του νοσοκομείου ενώ τα σώματα μεταφέρονται μέσω ενός μεγάλου παλιού ανελκυστήρα στο γειτονικό νεκροταφείο. Ο νεαρός φοιτητής Οκτάβιαν ανακαλύπτει έκπληκτος τους όγκους και πηγαίνει στο μέρος την σύντροφό του Μαριάνε η οποία παρατηρεί πως μεγαλώνουν ακόμα κι εκείνη την στιγμή· μαζί αποφασίζουν να δράσουν.

Ο θάνατος των ασθενών δεν σήμαινε και το τέλος του καρκίνου. Η σιωπή των Αρχών, ο πανικός των ασθενών, ο θάνατος του επιστάτη του νεκροταφείου, η μεταφορά των εκβλαστημάτων σε άλλο χώρο, η ανησυχία των περίοικων, τα εφιαλτικά σκίτσα των καλλιτεχνών, το μοίρασμα άρα η συρρίκνωση των ευθυνών, η τουριστική αξιοποίηση του νεκροταφείου, συναπαρτίζουν όλα μια ακριβή παράλογη όψη της σημερινής πραγματικότητας.

Το θέμα της παρένθετης μητρότητας αποτελεί το αντικείμενο της διαμάχης δυο κόσμων στο διήγημα «Νοίκιασε μια Μήτρα» εναντίον Κραταιάς Δεξιάς. Η Αλίσια Νιούτον και ο σύντροφός της γιατρός κρίνουν απολύτως φυσιολογική την σύγχρονη εξέλιξη ενώ οι συντηρητικές εκκλησίες του Μηντσβιλ που είναι περισσότερες από τα σχολεία συμβαδίζουν με την τηλεοπτική και ραδιοφωνική προπαγάνδα της Κραταιάς Δεξιάς. Ο Αιδεσιμότατος Μπέρντσχωλ διαθέτει δικούς τους σταθμούς και εκδοτικοί οίκο ενώ τυπώνει φονταμενταλιστικά περιοδικά. Ο μεσίτης πατέρας της πρέπει να τα έχει καλά με όλους, το ίδιο και η μητέρα της που δραστηριοποιείται στις τοπικές φιλανθρωπικές οργανώσεις.

Όταν εκείνη λαμβάνει ένα γράμμα από μια παλιά της φίλη που της γράφει πως απολύθηκε από την δουλειά της όταν ανακάλυψαν πως υπήρξε κάποτε παρένθετη μητέρα. Στο ίδιο γράμμα απορεί «γιατί δεν επιτίθεται η Κραταιά Δεξιά στην πορνεία που διαδίδει το AIDS αντί να τα βάζει με τις υγιέστερες νεαρές γυναίκες της χώρας». Της γνωστοποιεί ότι οι κρατούντες προσπαθούν να τους μειώσουν την αμοιβή ενώ τις στιγματίζουν σαν «φιλοχρήματες τσούλες» ή σαν «πληρωμένες σκλάβες πλουσίων γυναικών που βαριούνται να κυοφορήσουν τα παιδιά τους». Κάπως έτσι δημιουργείται η ένωση «Νοίκιασε μια μήτρα» που αποτελεί την έσχατη αφορμή για την σύγκρουση δυο κόσμων· από την μία εκείνοι που τονίζουν ότι τα γυναικεία σώματα δεν είναι εργοστάσια που παράγουν παιδιά και ότι η επέμβαση στον τρόπο του Θεού στην σύλληψη αποτελεί ιεροσυλία και από την άλλη ένας μεγάλος αριθμός ευτυχισμένων οικογενειών και μια αυτονόητη, ορθολογική και επιστημονική λύση ενός προαιώνιου προβλήματος. Το κείμενο μοιάζει περισσότερο με συμπυκνωμένη μορφή της διαμάχης που ήδη προκαλεί τριγμούς σε όλες τις κοινωνίες

Στο κείμενο Γλυκιά ελευθερία! Και ένα πικ – νικ στο γρασίδι του Λευκού Οίκου είναι η σειρά των αστέγων να τεθούν στη μέση δυο παρατάξεων. Είναι πλέον τόσοι πολλοί, όπως αναφέρει ένας τυχαίος, και όλοι επιμένουν να έρχονται στη Νέα Υόρκη! Πράγματι, οι άστεγοι συρρέουν προς τις μεγάλες πόλεις για να είναι ανώνυμοι, να κοιμούνται σε εισόδους κτιρίων και να βρίσκουν στο πεζοδρόμιο μια σχάρα με ζεστό αέρα, ακόμα και κάποια υπνωτήρια. Από πού ξεφυτρώνουν; Πολλοί έχουν αποδράσει από ψυχιατρικά ιδρύματα ή απλώς βγήκαν για φάρμακα και χάθηκαν· άλλοι είναι απόκληροι κανονικών οικογενειών.

Όταν κάποια τυπικά κρατικά και ημικρατικά ιδρύματα της χώρας αδυνατούν να τους κρατήσουν, η πολιτεία δίνει μια ντιρεκτίβα για την απόλυση όσων τροφίμων δεν θεωρούνταν βίαιοι. Ελευθερώνονται μάλιστα σταδιακά, ώστε μην δημιουργηθεί η εντύπωση πως είναι ξαφνικά ανεπιθύμητοι και ένας ένας, ώστε να μην γίνει έντονα αντιληπτό. Οι φυλακές ακολουθούν το ίδιο παράδειγμα: οι γερασμένοι βιαστές, οι παραστρατημένοι ληστές της μιας φοράς, οι δολοφόνοι με χαμηλό δείκτη ευφυΐας που όμως καλλιέργησαν κάποιες δεξιότητες, όλοι αφήνονται ελεύθεροι. Τα περιστατικά που ακολουθούν είναι σπαρταριστά μέσα στην τραγικότητά τους: άλλοι επιστρέφουν και απαιτούν την παλιά τους δουλειά τους, άλλοι υποτροπιάζουν,

Τα εμπορικά κέντρα και τα πάρκινγκ γεμίζουν από κοιμισμένους σε διάφορες στάσεις  και από παρέες που παίζουν χαρτιά υπό το φως των φακών. Όταν ο Πρόεδρος των ΗΠΑ αναγνωρίζει την επιθυμία μερικών ανθρώπων να κοιμούνται έξω οργισμένοι κάτοικοι σκέφτονται να του δώσουν ένα μάθημα: να τους στείλουν όλους στο γρασίδι του Λευκού Οίκου. Αμέσως πολλοί οργανισμοί λεωφορείων προθυμοποιούνται να τους μεταφέρουν δωρεάν. Οι πράσινες εκτάσεις πέριξ του προεδρικού μεγάρου φιλοξενούν πλέον άλλη μια θεαματική σύγκρουση ιδεών, θεσμών και φυσικά κεφαλιών.

Η Επιχείρηση Βάλσαμο ή Μη-μου-άπτου συνίσταται στην ιδέα να ταφούν πυρηνικά απόβλητα μέσα σε μολύβδινα κοντέινερ κάτω από ένα ποδοσφαιρικό στάδιο σε ένα πανεπιστήμιο μιας μεσοδυτικής πολιτείας. Η ίδια η κατασκευή του σταδίου βέβαια θα ρίξει στάχτη στα μάτια της τοπικής κοινωνίας μέχρι την αποκάλυψη μιας ρωγμής στους τσιμεντένιους θαλάμους. Το απολαυστικό Ναμπουτί: Θερμή υποδοχή σε μια επιτροπή του ΟΗΕ μοιάζει πειστικότερο από κάθε σχετικό πολιτικό άρθρο αποκαλύπτοντας τον τρόπο που η στυγνή δικτατορία μιας αφρικανικής χώρας αντιμετωπίζει την μεταποικιακή δυτική αποστολή. Το Πρόβλημα στους Σμαραγδένιους Πύργους είναι η εμφάνιση αμέτρητων κατσαρίδων σε υπερμοντέρνα καλοπληρωμένα διαμερίσματα σε πύργους ογδονταοκτώ ορόφων.

Και στις δέκα συνολικά ιστορίες η εξουσία με οποιαδήποτε μορφή εμφανίζεται ως αναίσθητη, βίαιη και συντριπτική για οποιονδήποτε ανθρώπινο παράγοντα. Όσοι βρίσκονται απέναντί της είτε εκμηδενίζονται είτε δεν έχουν άλλη επιλογή παρά να να την αντιμετωπίσουν με τον ίδιο τρόπο. Η συγγραφέας δεν βιάζεται να ολοκληρώσει τις ιστορίες της. Τις απλώνει σε έκταση, τις αφήνει να αναδείξουν όλες τις πτυχές τους. Όσοι περιμένουν κορυφώσεις και ανατροπές στο τέλος, θα απογοητευτούν. Δεν υπάρχει φυσικά ούτε λύτρωση των ανθρώπων ούτε λύση των προβλημάτων. Οι τραγικές κορυφώσεις και οι συνακόλουθες πτώσεις υπάρχουν μέσα στην ίδια την ιστορία και η τελευταία λέξη βρίσκει τους πάντες πολύ μακριά από εκεί που τους βρήκε η πρώτη.

Εκδ. Άγρα, μτφ. Ανδρέας Αποστολίδης, σελ. 357 [Tales of Natural and Unnatural Catatrophes, 1987].

Δημοσίευση και σε Mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, 212, υπό τον τίτλο No sleep till Highsmith, παρμένο φυσικά το αξέχαστο live των Motorhead με εκείνο τον τίτλο.