Μπορεί να έρθει μια μέρα που η υπόλοιπη ζωική δημιουργία θα αποκτήσει δικαιώματα που δεν θα μπορούν να της αφαιρεθούν παρά από ένα τυραννικό χέρι. Οι Γάλλοι έχουν ήδη ανακαλύψει ότι η μελανότητα του δέρματος δεν αποτελεί λόγο για να αφεθεί ένας άνθρωπος χωρίς αποκατάσταση στις ορέξεις ενός βασανιστή. Μπορεί να έρθει μια μέρα που θα αναγνωριστεί ότι ο αριθμός των ποδιών, η τριχοφυΐα του δέρματος ή η κατάληξη του ιερού οστού αποτελούν εξίσου επαρκείς λόγους για να αφήσουμε ένα ον που αισθάνεται να έχει την ίδια μοίρα. Υπάρχει κάποια άλλο στοιχείο για το οποίο θα πρέπει να σύρουμε μια ανυπέρβλητη γραμμή; Μήπως αυτό είναι η ιδιότητα του λόγου ή, ίσως, της ομιλίας; Ένα ανεπτυγμένο άλογο ή ένας σκύλος είναι ασύγκριτα πιο έλλογα και πιο συζητήσιμα ζώα από ένα βρέφος μίας ημέρας ή ενός μηνός. Αλλά, ακόμα κι αν δεν είναι έτσι, τι αλλάζει; Το ερώτημα δεν είναι Μπορούν να συλλογίζονται;. Ούτε Μπορούν να μιλούν; αλλά Μπορούν να υποφέρουν;
…έγραφε στα τέλη του 18ου αι. ο ιδρυτής του «ωφελιμισμού» Jeremy Bentham [Ιntroduction to the Principles of Morals and Legislation]. Πλησιάζει τελικά αυτή η μέρα ή βρισκόμαστε μακριά της; Τόσο ο ρατσισμός όσο και ο σπισισμός, που αφορά την διάκριση μεταξύ δύο ειδών, η οποία αποφέρει την εκμετάλλευση του ενός είδους από το άλλο αποτελούν μόνιμες πληγές της σύγχρονης συγκυρίας· μιας συγκυρίας κατά την οποία η ενασχόληση με τα μη ανθρώπινα ζώα φαντάζει σε πολλούς ως πολυτέλεια. Και πόσο έχουμε απομακρυνθεί από το συμπέρασμα του Hans Magnus Enzensberger [1975], πως η οικολογία αποτελεί υπόθεση της μεσαίας τάξης; Ίσως το μόνο αναμφισβήτητο είναι ότι σήμερα τα μη ανθρώπινα ζώα ζουν σε πολύ πιο άθλιες συνθήκες απ’ ότι ζούσαν πριν από διακόσια χρόνια.
Η ηθική για τα ζώα [Animal Ethics] ανήκει στην περιβαλλοντική φιλοσοφία και ασχολείται με την ηθική σχέση του ανθρώπου με τα μη ανθρώπινα ζώα (στο εξής, για λόγους συντομίας, όπως και στο βιβλίο: ζώα), τα οποία αντιμετωπίζει και ως άτομα και όχι απλώς ως είδη, κάτι που σαφώς τη διαχωρίζει από την καθιερωμένη περιβαλλοντική ηθική. Τέσσερις από τους πιο καταξιωμένους φιλοσόφους που ασχολούνται με το πεδίο της ηθικής για τα ζώα καταθέτουν τα κείμενά τους στο βιβλίο, συχνά με αντίθετες αλλά σε κάθε περίπτωση εξαιρετικά ενδιαφέρουσες απόψεις, ενώ η εισαγωγή του Σταύρου Καραγεωργάκη μας εισάγει στη σκέψη τους αλλά και μας προσφέρει ένα γενικότερο διάγραμμα της προβληματικής τους.
Στο πρώτο κείμενο [Ζώα] η Lori Gruen παρουσιάζει με κριτικό τρόπο τις τρεις σημαντικότερες τάσεις της σύγχρονης ηθικής για τα ζώα: τον ωφελιμισμό του Peter Singer (του οποίου το εξαιρετικό βιβλίο Η απελευθέρωση των ζώων κυκλοφόρησε από τις ίδιες εκδόσεις το 2010 σε μετάφραση του Σταύρου Καραγεωργάκη και εξαντλήθηκε δυο φορές), τη θεωρία των δικαιωμάτων Tom Regan και την προσέγγιση από τη σκοπιά των ηθικών συναισθημάτων από την οικοφεμινίστρια Josephine Donovan. Η συγγραφέας υποστηρίζει τη θεωρία της συμπάθειας προς τα ζώα και τονίζει την αξία του συναισθήματος για τη διαδικασία λήψης ηθικών αποφάσεων.
Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες κρατούνται τα ζώα προς σφαγή και κατανάλωση και οι τρόποι με τους οποίους χρησιμοποιούνται από τις διάφορες βιομηχανίες εκτροφής, πειραμάτων, εμπορίας κλπ. δεν δείχνουν μόνο την περιφρόνηση του γεγονότος ότι τα ζώα είναι ζωντανά όντα που αισθάνονται αλλά και διαιωνίζουν την αρχαϊκή αντίληψη ότι τα ζώα μάς ανήκουν και μπορούμε να τα χρησιμοποιούμε με όποιο τρόπο μας βολεύει. Σήμερα όμως, χάρη στις ενέργειες του κινήματος, σε εκδόσεις και σε πλήθος ερευνών (στις οποίες όλοι στρέφουμε το κεφάλι μας ή αλλάζουμε γρήγορα τη σελίδα για να μη μας χαλάσει το κέφι) το βάρος της απόδειξης έχει πλέον μετατοπιστεί προς εκείνους που υποστηρίζουν ότι τα ζώα δεν έχουν καμία αξία.
Εδώ παρουσιάζονται οι λίγες απόψεις που επιχείρησαν ακριβώς να υποστηρίξουν ότι τα ζώα δεν είναι ηθικά υποκείμενα επειδή δεν έχουν αξιακές επιλογές (σύμφωνα όμως με τα σχετικά επιχειρήματα, το ίδιο είναι και τα νήπια, τα μικρά παιδιά, όσοι βρίσκονται σε κώμα ή έχουν Αλτσχάιμερ) ή δεν μπορούν να έχουν σκέψεις κλπ.· αντικρούονται τα επιχειρήματά τους αλλά και παρουσιάζονται οι μεταστροφές, κάποτε ολοκληρωτικές, που είχαν οι ίδιοι. Σε κάθε περίπτωση αυτό που είναι αναμφισβήτητο είναι πως τα ζώα είναι ικανά να υποφέρουν, συνεπώς δικαιούνται κάθε ηθικής εκτίμησης.
Ένας τρόπος για να ξεπεράσουμε το λαθεμένο δυϊσμό μεταξύ του ορθού λόγου και του συναισθήματος είναι να εγκαταλείψουμε το βασίλειο της αφαίρεσης και να έρθουμε πιο κοντά στις συνέπειες των καθημερινών μας πράξεων. Ένα μεγάλο μέρος του προβλήματος αναφορικά με τη στάση που έχουν πολλοί απέναντι στα ζώα πηγάζει από την απόσταση που κρατούν απ’ αυτά. Η ευθύνη για τις πράξεις μας έχουν μετατεθεί σε άλλους. Ποια είναι αυτά τα ζώα που υποφέρουν και θανατώνονται προκειμένου να μπορώ να τρώω ψητό της κατσαρόλας; Δεν είμαι εγώ αυτή που τους στερώ την κίνηση και την άνεση. Δεν παίρνω εγώ τα μικρά. Δεν πρέπει να κοιτώ εγώ στα μάτια όταν κόβεται ο λαιμός τους Οι περισσότεροι άνθρωποι κρύβονται από τις συνέπειες των πράξεών. Οι βιομηχανικές φάρμες και τα εργαστήρια δεν είναι μέρη που επισκέπτονται πολλοί. Η συμπάθεια που αυθόρμητα μπορεί να νοιώσουν οι άνθρωποι απέναντι σε ένα ον που υποφέρει, συνοδευόμενες από έλλογες ηθικές αρχές, πιθανώς θα έκανε τους περισσότερους να εναντιωθούν σ’ αυτούς τους θεσμούς. […]. Μπορεί ποτέ να μην είμαστε σε θέση να βιώσουμε πλήρως τον αντίκτυπο των ηθικών μας επιλογών, μπορούμε παρόλα αυτά να προσπαθήσουμε, όσο αυτό είναι δυνατό, να βιώσουμε συναισθηματικά τη γνώση αυτού του γεγονότος. [σ. 31 – 32]
Δέκα χρόνια μετά το προαναφερθέν βιβλίο του, ο Peter Singer γράφει για Το κίνημα της απελευθέρωσης των ζώων και προβαίνει σε μια αποτίμηση του αντίκτυπου που είχε εκείνο έργο στο κίνημα για την απελευθέρωση των ζώων. Ο συγγραφέας προβληματίζεται για την βιαιότητα πολλών ενεργειών του κινήματος και καλεί τις σχετικές ομάδες να εγκαταλείψουν τη βία τόσο για λόγους αποτελεσματικότητας όσο και για λόγους ηθικής. Εδώ τίθεται ένα από τα κρίσιμα ζητήματα της συζήτησης, καθώς ακόμα και σήμερα ο ίδιος κατηγορείται μαζί με τον Tom Reagan ότι με τα ίδια τους τα κείμενα ακριβώς παρέχουν το ιδεολογικό οπλοστάσιο σε «βίαιες» ακτιβιστικές οργανώσεις. Ο συγγραφέας παρουσιάζει το βασικό πλαίσιο της ηθικής του θεωρίας για την αντιμετώπιση των άλλων ζώων και διατυπώνει προτάσεις για την ίση εκτίμηση των συμφερόντων των ζώων που έχουν τη δυνατότητα να πονούν.
Είναι αξιοσημείωτο πάντως το γεγονός ότι μόνο στην ινδουιστική σκέψη βρίσκουμε ενδιαφέρον για την οδύνη των ζώων, ενώ η βουδιστική ιδέα της συμπόνιας είναι καθολική για όλα τα πλάσματα του κόσμου. Κάποιοι κανόνες στην Παλαιά Διαθήκη διατυπώνουν κάποιο ενδιαφέρον για την ευημερία των ζώων, αλλά δεν υπάρχει τίποτα σχετικό ούτε στην Καινή Διαθήκη ούτε στα πρώτα 1800 χρόνια του χριστιανισμού. Σκέφτομαι πως τελικά οι απεικονίσεις του Ιησού με τα προβατάκια ήταν απλώς βουκολική τέχνη. Από τον Παύλο μέχρι τον Θωμά Ακινάτη, τα ζώα είναι ανάξια ενδιαφέροντος. Μόλις το 1820 ψηφίστηκε στη Βρετανία νόμος εναντίον της κακομεταχείρισης των ζώων, που όμως δεν αμφισβητούσε το δικαίωμα να τα χρησιμοποιούμε όπως θέλουμε.
Μέσα σ’ ένα κόσμο που ήταν ξέχειλος από διακρίσεις, ο Jeremy Bentham είχε διατυπώσει στο δικό του ωφελιμιστικό σύστημα ηθικής τον κανόνα: Ο καθένας μετράει για έναν και κανένας για περισσότερο από έναν. Ο Singer καταθέτει τις σκέψεις του για την υπόθεση της ισότητας των ζώων, τις διαστάσεις του ειδισμού [σπισισμού], την ίση εκτίμηση των συμφερόντων, τα ζώα ως τροφή, ως πειραματικά αντικείμενα και ως ερευνητικά εργαλεία. Και το ερώτημα παραμένει: κατά πόσο είναι ηθικά αποδεκτά ο αναίτιος πόνος και θάνατος άλλων ζωών ή το μαρτύριο που βιώνουν δισεκατομμύρια ζώα;
Η υπόθεση των δικαιωμάτων των ζώων δια χειρός Tom Regan μας θυμίζει πως ο ίδιος ήταν ο πρώτος και συνεχίζει να είναι από τους λίγους φιλόσοφους που μίλησαν για απόδοση δικαιωμάτων στα ζώα. Έτσι όλα τα όντα έχουν εγγενή αξία και μάλιστα ίση με όλα τα άλλα και κατά συνέπεια πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο σεβασμό. Βασικές απαιτήσεις του αποτελούν η άμεση παύση του πειραματισμού σε μη ανθρώπινα ζώα, η απαγόρευση του κυνηγιού και η οριστική εγκατάλειψη της εμπορικής κτηνοτροφίας. Στο βιβλίο του The Case for Animal Rights ο συγγραφέας υποστήριξε πως μόνο τα όντα με εγγενή αξία έχουν δικαιώματα· και αυτή την αξία διαθέτουν όλα τα υποκείμενα μιας ζωής [subjects of a life], ανεξαρτήτως του πόσο καλά ή πόσο χρήσιμα είναι. Κάθε υποκείμενο ζωής, ανεξαρτήτως χρώματος, εθνικότητας, φύλου και είδους έχει ηθικά δικαιώματα.
Το κείμενο της Josephine Donovan, Προσήλωση στον πόνο: Η συμπάθεια ως βάση για την ηθική μεταχείριση των ζώων, ανήκει σε μια εντελώς διαφορετική σχολή από τις προαναφερθείσες εφόσον υπερθεματίζει μια συναισθηματοκρατική ηθική για τα άλλα ζώα, στηριγμένη στην ενσυναίσθηση και την συμπάθεια. Η συγγραφέας κατηγορεί την ανδροκρατούμενη φιλοσοφία ότι επένδυσε υπερβολικά στον ορθό λόγο (αλλά και τους παραπάνω φιλοσόφους για τον καρτεσιανό τους αντικειμενισμό) και μας καλεί να αντιμετωπίσουμε τα μη ανθρώπινα ζώα όχι μόνο με την λογική αλλά κυρίως με το συναίσθημα. Ο λόγος της συνδέεται με τον λόγο πολλών οικοφεμινιστριών (Carol Gilligan κλπ.) προς μια ηθική της φροντίδας.
Σε κάθε περίπτωση τα τέσσερα κείμενα μας θυμίζουν ότι το ζήτημα των ζώων δεν είναι μόνο ηθικό αλλά και πολιτικό, αν υποθέσουμε ότι είναι δυνατόν να είναι ξέχωρη η ηθική από την πολιτική. Δεν θα πρέπει να αρκεστούμε σε προσωπικές λύσεις, ακολουθώντας έναν ιδιωτικό ενάρετο βίο που θα μας εξασφαλίζει την δική μας γαλήνη, υιοθετώντας τη χορτοφαγική διατροφή, αλλά θα πρέπει, όπως γράφει ο Σ. Καραγεωργάκης, να συμβάλλουμε στην αλλαγή της πολιτικής στάσης που έχουμε απέναντι στα ζώα ως κοινωνία. Οι επιμέρους κινήσεις πρέπει να αποκτήσουν τα χαρακτηριστικά ενός κινήματος, όπως συνέβη με άλλες πρωτοβουλίες οικολογικών ομάδων που οδήγησαν στην απαγόρευση της χρήσης ζώων σε τσίρκο και κάθε είδους θεάματα, κάνοντας την Ελλάδα την δεύτερη χώρα στον κόσμο που θεσπίζει έναν τέτοιο νόμο.
Εκδ. Αντιγόνη, 2012, επιμ. Σταύρος Καραγεωργάκης, μετάφραση: Κώστας Αλεξίου, Φανή Αραμπαντζίδου, Σταύρος Καραγεωργάκης, Κωστής Κουράκης, 121 σελ. Περιλαμβάνονται σημειώματα για τους συγγραφείς, οι τίτλοι και η προέλευση των πρωτότυπων κειμένων [1985, 1991 και 1996] , επιλεγμένη βιβλιογραφία, γλωσσάρι με επιλογή των σημαντικότερων τεχνικών όρων με τις εναλλακτικές αποδόσεις στα ελληνικά, ευρετήριο ονομάτων και γενικό ευρετήριο. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου περιλαμβάνεται ειδικότερη βιβλιογραφία.
Πανδοχείο 