Το παρόν ανθολόγιο αποτελεί μια σπάνια περίπτωση έκδοσης θεωρητικού περιεχομένου. Πρόκειται για μια συλλογή θεωρητικών κειμένων όλων των σχολών και των αναζητήσεων της λογοτεχνικής θεωρίας που παρουσιάζονται με τον πλέον ελκυστικό αλλά και χρηστικό τρόπο. Σε κάθε κεφάλαιο προηγείται η πυκνή εισαγωγή του επιμελητή, συμπληρωμένη από ενδεικτική βιβλιογραφία, και κατόπιν ακολουθούν από δύο έως έξι κείμενα διαφορετικών θεωρητικών της κάθε σχολής που καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος της λόγου της εκάστοτε σχολής.

Ο Ρωσικός Φορμαλισμός απέρριψε τις μη συστηματικές και εκλεκτικιστικές προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν στην μελέτη της λογοτεχνίας και επιχείρησε να συγκροτήσει μια «λογοτεχνική επιστήμη». Σύμφωνα με τον Ρομάν Γιάκομπσον, αντικείμενο της αυτής της επιστήμης δεν είναι η λογοτεχνία αλλά η λογοτεχνικότητα, αυτό δηλαδή που κάνει ένα δεδομένο έργο λογοτεχνικό. Γι’ αυτό και οι φορμαλιστές έπαψαν να ενδιαφέρονται για τις αναπαραστατικές και εκφραστικές πλευρές των λογοτεχνικών κειμένων, εστιάζοντας στις διαφορές ανάμεσα στη λογοτεχνική και τη μη λογοτεχνική ή πρακτική γλώσσα. Η γνωστή έννοια του φορμαλισμού είναι εκείνη της «ανοικείωσης» που συνδέθηκε ιδιαίτερα με τον Βίκτορ Σκλόφσκι, ο οποίος υποστήριξε ότι η τέχνη ανανεώνει την ανθρώπινη αντίληψη μέσω της δημιουργίας τεχνασμάτων που υποσκάπτουν και υπονομεύουν τις συνήθεις και αυτοματοποιημένες μορφές αντίληψης.

Αργότερα ο φορμαλισμός έστρεψε τη σκέψη του στις γλωσσικές και μορφολογικές όψεις των ίδιων των λογοτεχνικών κειμένων. Για τον Μιχαήλ Μπαχτίν η γλώσσα είναι «διαλογική» και προϋποθέτει την ύπαρξη ενός παραλήπτη, συνεπώς μελετάται εντός του κοινωνικού και επικοινωνιακού της πλαισίου. Ο Δομισμός της Σχολής της Πράγας αποτέλεσε κατ’ ουσίαν συνέχεια του ρωσικού φορμαλισμού. Το πρώτο αυτό κεφάλαιο περιλαμβάνει κείμενα του βασικού εκπροσώπου του Γιαν Μουκαρόφσκι, του Π.Ν. Μεντβέντεφ και των προαναφερθέντων.

Βασικός στόχος της αμερικανικής Νέας Κριτικής ήταν η διατύπωση μιας εναλλακτικής κριτικής πρότασης απέναντι στον ιμπρεσιονισμό και την ιστορική φιλολογία· οι θεωρητικοί της υπερασπίστηκαν την «εσωτερική» κριτική προσέγγιση και το απρόσωπο ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό έργο ως ανεξάρτητο κείμενο. Η Νέα Κριτική έλκει την καταγωγή της από τα κριτικά κείμενα του Τ.Σ. Έλιοτ, τα θεωρητικά γραπτά του Α.Α. Ρίτσαρντς και την πρακτική του Γουίλλιαμ Έμπσον, ενώ η Κριτική του Φ.Ρ.Λήβις έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην πραξιακή δύναμη της λογοτεχνικής γλώσσας. Εδώ περιλαμβάνονται κείμενά του καθώς και των Κληνθ Μπρουκς, Κένεθ Μπερκ, Τζων Μ. Έλλις, Τζων Κέισι.

Το πρόβλημα που αντιμετώπισε στα πρώτα της στάδια η Ερμηνευτική είναι ότι, ενώ οι λέξεις ενός κειμένου του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα της Βίβλου, παραμένουν σταθερές, το συγκείμενο που τις παρήγαγε έχει πάψει να υφίσταται. Υπό την επίδραση της φιλοσοφικής σκέψης του Χανς – Γκέοργκ Γκάνταμερ η ερμηνευτική θεώρησε ότι η κατανόηση του παρόντος προϋποθέτει μια «συγχώνευση» οριζόντων – του κειμένου ως ενσάρκωσης των εμπειριών του παρελθόντος και των ενδιαφερόντων του ερμηνευτή στο παρόν. Ο Πωλ Ρικαίρ από την άλλη, πραγματεύτηκε την ερμηνευτική «ως περιορισμό των ψευδαισθήσεων και των ψευδών της συνείδησης». Ε.Ντ. Χιρς, Π.Ντ. Τζουλ και Γουίλλιαμ Β. Σπανός συμπληρώνουν τα κείμενα του κεφαλαίου.

Ο βασικός εκπρόσωπος της Γλωσσολογικής Κριτικής Φερντινάντ ντε Σωσσύρ υποστήριξε ότι η γλωσσολογία πρέπει να στραφεί στην σύγχρονη μελέτη της, δηλαδή στην πραγμάτευσή της ως ενός συστήματος μέσα σε ένα χρονικό επίπεδο. Η βάση της γλώσσας είναι ότι οι λέξεις αποτελούν αυθαίρετα σημεία, από την άποψη ότι η σχέση μιας λέξης με αυτό που σημαίνει είναι αυθαίρετη, δηλαδή καθορισμένη σχεδόν απόλυτα από τη σύμβαση. Έτσι δίνεται έμφαση στη γλώσσα ως σημασιοδοτικό σύστημα. Τα κομβικά κείμενα των Ρομάν Γιάκομπσον και Ρότζερ Φάουλερ Γλωσσολογία και Ποιητική και Η λογοτεχνία ως λόγος αντίστοιχα εκφράζουν την συγκεκριμένη οπτική.

Ο Δομισμός δίνει έμφαση στο σύστημα των συμβάσεων που επιτρέπουν την ύπαρξη της λογοτεχνία και συγχρόνως αποδίδει μικρή σημασία σε θεωρήσεις που στρέφονται στον δημιουργό ή στην ιστορία ή σε ερωτήματα σχετικά με την σημασία ή την αναφορικότητα του κειμένου. Η λογοτεχνία θεωρείται πως ενσωματώνει συστηματικά σύνολα κανόνων και κωδίκων που της δίνουν την δυνατότητα να σημαίνει. Η βάση της Σημειωτικής είναι το σημείο, δηλαδή κάθε διάταξη ή δομή προς την οποία υπάρχει μια συμβατική ανταπόκριση, συνεπώς διερευνά τα διάφορα συστήματα σημείων, τα οποία δημιουργούν τις κοινές σημασίες που συγκροτούν κάθε κουλτούρα. Η γλώσσα αποτελεί ένα θεμελιώδες σύστημα σημείων όπως και μη γλωσσικά σημεία, όπως οι χειρονομίες, η ενδυμασία και οι πολυάριθμες κοινωνικές πρακτικές που καθορίζονται από συμβάσεις. Εδώ έχουμε κείμενα των Τσβετάν Τοντόροφ, Ζεράρ Ζενέτ, Ρολάν Μπαρτ, Τζόναθαν Κάλλερ, Γιούρι Μ. Λότμαν, Μορς Πέκαμ.

Aν o δομισμός θεμελιώθηκε στην αρχή ότι η γλώσσα πρέπει να εξετάζεται συγχρονικά, σε ένα και μόνο χρονικό επίπεδο, στον Μεταδομισμό η χρονικότητα αποκτά και πάλι κεντρική σημασία. Ο Ζαν Ντερριντά δίνει έμφαση στον λογοκεντρισμό της δυτικής σκέψης, δηλαδή στην αντίληψη ότι το νόημα υπάρχει ανεξάρτητα από τη γλώσσα και συνεπώς δεν υπόκειται στο γλωσσικό παιχνίδι. Κείμενα των Μισέλ Φουκώ, Ρολάν Μπαρτ, Τζούλια Κρίστεβα και Πωλ ντε Μαν διαφωτίζουν τη σχετική θεωρία. Η Ψυχαναλυτική Κριτική εστιάζει το ενδιαφέρον της στη σχέση του λογοτεχνικού κειμένου με την ψυχολογία του δημιουργού του αλλά και του αναγνώστη. Για τον Νόρμαν Ν. Χόλλαντ η ανάγνωση εκλαμβάνεται ως μια ανακατασκευή της ταυτότητας μέσω μιας συναλλακτικής σχέσης ανάμεσα στον αναγνώστη και το κείμενο. Γραπτά των Χάρολντ Μπλουμ και Σοσάνα Φέλμαν συμπληρώνουν τα σχετικά κείμενα.

Η Μαρξιστική και Νεομαρξιστική Κριτική ξεκίνησε από την παραδοχή ότι η λογοτεχνία πρέπει να κατανοείται σε σχέση με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα όπως αυτή ερμηνεύεται από την μαρξιστική σκοπιά. Ο Γκεόργκι Λούκατς υποστήριξε ότι τα μείζονα λογοτεχνικά έργα δεν αναπαράγουν απλώς τις κυρίαρχες ιδεολογίες της εποχής τους, αλλά ενσωματώνουν στη μορφή τους μια κριτική των ιδεολογιών. Eνδιαφέροντα κείμενα των Κρίστοφερ Κώντγουελ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Τέρρυ Ήγκλετον κ.ά. διαφωτίζουν τις συχνά αντικρουόμενες όψεις της εν λόγω κριτικής.

Η Θεωρία της Πρόσληψης μετατόπισε την έμφαση προς τον αναγνώστη. Ο Βόλφγκανγκ Ίζερ υποστήριξε ότι τα κείμενα δημιουργούν χάσματα ή κενά τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να συμπληρώνει, χρησιμοποιώντας την φαντασία του. Η αισθητική ανταπόκριση προκαλείται μέσω αυτής ακριβώς της αλληλεπίδρασης κειμένου και αναγνώστη. Η Κριτική της Αναγνωστικής Ανταπόκρισης ξεκίνησε από την παραδοχή ότι το αντικείμενο δεν υπάρχει ανεξάρτητα από το υποκείμενο· ο Ντέιβιντ Μπλάιχ συνέδεσε την «υποκειμενιστική» κριτική με την ακραία άποψη ότι το λογοτεχνικό νόημα δεν βρίσκεται στα κείμενα αλλά στους αναγνώστες, ενώ ο Στάνλεϋ Φις τόνισε τον έγχρονο χαρακτήρα της αναγνωστικής διαδικασίας και υποστήριξε ότι το νόημα ενός λογοτεχνικού κειμένου δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτι ξεχωριστό από την αναγνωστική εμπειρία. Περιλαμβάνεται ακόμα κείμενο του Χανς Ρόμπερτ Γιάους.

Στην Φεμινιστική Κριτική η Τζότζεφιν Ντόνοβαν υποστήριξε ότι δεν μπορεί να υπάρξει διαχωρισμός της αισθητικής από την ηθική πτυχή των λογοτεχνικών κειμένων, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει να κρίνουμε δυσμενώς κομβικά λογοτεχνικά έργα. Η Ελέν Σιξού θεωρεί ότι η γλώσσα αποτελεί το πιο κρίσιμο πεδίο και πσιτεύει ότι για να αντισταθούν οι γυναίκες στην εγγενή αντρική κυριαρχία στην κουλτούρα πρέπει να διαμορφώσουν τον δικό τους γλωσσικό χώρο. Κείμενα των Ηλέιν Σοουάλτερ και Ελίζαμπεθ Α. Μηζ συμπληρώνουν το κεφάλαιο. Ο τόμος συμπληρώνεται με τα κεφάλαια Πολιτισμικός Υλισμός και Νέος Ιστορισμός [Ρέιμοντ Γουίλλιαμς, Λιούις Α. Μοντρόουζ, Άλαν Σίνφιλντ], Νέος Πραγματισμός [Στάνλεϋ Φις, Στήβεν Ναπ, Γούλτερ Μπεν Μάικλς], Μεταμοντερνισμός [Φρέντρικ Τζέημσον, Λίντα Χάτσιον] και Μετααποικιακή Κριτική [Έντουαρντ Σαΐντ, Χόμι Κ. Μπάμπα]. Ο K.M. Newton είναι ομότιμος καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Dundee.

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013, μτφ. Αθανάσιος Κατσικερός – Κώστας Σπαθαράκης, πρόλογος στην ελληνική έκδοση Αλέξης Καλοκαιρινός, 531 σελ. Με αναφορά στην προέλευση των αρχικών κειμένων και ευρετήριο προσώπων [Twentieth – Century Literary Theory. A Reader, 1988, 1997].

Αντιγόνες και Αντίγονοι

Ταυτισμένη με την προ – πολιτική και την συγγένεια, πιστωμένη στην υπεράσπιση της οικίας, ενδεδυμένη ως πρότυπο και στερεότυπο του γυναικείου φύλου, φωνή της κοινότητας και κραυγή πολιτικής επανάστασης, η μορφή της Αντιγόνης βρίσκεται διαρκώς στο επίκεντρο μιας συζήτησης στην πολιτική φιλοσοφία και σε πλείστα άλλα πεδία. Ακριβώς λοιπόν οι παραπάνω οπτικές αλλά και το αντίθετό τους, καθώς και πλείστες άλλες αναγνώσεις συμπεριλαμβάνονται σε ετούτη την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογή μελετών. Πρόκειται για αναγνώσεις που βρίσκονται σε διάλογο και αντίλογο με την σύγχρονη σκέψη και τα ποικίλα ρεύματά της.

Νωρίτερα όμως υπήρχε το νεωτερικό παρελθόν και ήδη από τα τέλη του 18^ου και κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα στη Γερμανία, η φιλοσοφία της νεωτερικότητας, η ποιητική του ιδεαλισμού και η ρομαντική φαντασία εμμονικά επιστρέφουν στην Αντιγόνη, η οποία, από τον Χέγκελ, τον Κίργκεγκωρ, τον Χαίλντερλιν, τον Σέλινγκ, τον Σέλεϋ και τον Χέμπελ επανεπινοείται φιλοσοφικά και ποιητικά και αποκτά μια ένα νέο περιεχόμενο τραγικού και υπαρξιακής αποξένωσης του ατόμου στον κόσμο.

Η εγελιανή Φαινoμενολoγία του πνεύματος ταυτίζει την Αντιγόνη με το γυναικείο, το νόμο της ατομικής συνείδησης, το φυσι­κό δίκαιο, το ιδιωτικό και τη συγγένεια, το ηθικό και θρησκευτικό καθήκον στους θεούς και την ηθική οφειλή στους νεκρούς συγγενείς, Στη φωνή της σχεδόν ακούγεται ο ψίθυρος άχρονων και άγραφων νόμων, στους οποίους περιλαμβάνονται και εκείνοι της αγάπης, της επιθυμίας και του πάθους. Ο Κρέων, αντίθετα, εκπροσωπεί το ανδρικό, τους ανθρώπινους νόμους, το θετικό δίκαιο, το κράτος δικαίου, το καθολικό και την πολιτική, τον oρθoλογισμό, την εκκοσμίκευση, τον νόμο της πόλης και τον επίσημο λόγο της. Εδώ οι νόμοι είναι σύγχρονοι και γραπτοί, προστάτες του δήμου και της πόλης. Οι δυο πλευρές είναι ισοδύναμες.

Εδώ λοιπόν φιλόσοφοι [Sarah Kofman, Adriana Caravero, Tina Chanter, Σλάβοϊ Ζίζεκ, Τζούντιθ Μπάτλερ], εργάτες του θεάτρου [Athol Fugard] και θεωρητικοί της λογοτεχνίας [Carol Jacobs, Τζίνα Πολίτη, ‘Όλγα Ταξίδου], του δικαίου και της πολιτικής σκέψης [Bonnie Ηοnig, Γιάννης Σταυρακάκης, Κώστας Δoυζίνας] της ψυχαναλυτικής σκέψης [Joan Copjec] καταθέτουν την δική τους ιδιαίτερη ανάγνωση της Αντιγόνης. Είναι πολιτική η επιθυμία της Αντιγόνης; Ανάγεται σε τραγικο – ηρωικό παράδειγμα; Αποτελεί πρότυπο πρότυπο προοδευτικής, ριζοσπαστικής ηθικοπολιτικής δράσης; Υπάρχει επιβίωση μετά από μια τέτοια αντίσταση; Ποιος δικαιούται ανήκει στην πόλη και υπό ποιες προϋποθέσεις; Πράττει η Αντιγόνη εντός ή εκτός της πόλης; Αντιτίθεται στο νόμο ή επιζητεί να τον αντικαταστήσει; Τι χώρο αφήνει η δημοκρατία στην ετερότητα και την ετερονομία; Πού διασταυρώνεται και που μένουν διαρκώς παράλληλα το ψυχικό και το πολιτικό;

Συντασσόμενος με την Αντιγόνη, ο Λακάν διατύπωσε μια ηθική όπου η πράξη συνδέεται με την επιθυμία, στη βάση μιας αντινομικής διάκρισης μετα­ξύ ηθικότητας [morality] και ηθικής [ethics]. Hφεμινιστική φιλοσοφία διακρίνει τον περιορισμό της γυναικείας ύπαρξης στα προαπαιτούμενα της βιολογικής ζωής. Η Λυς Ιρριγκαρέ εκλαμβάνει την Αντιγόνη ως μορφή υπεράσπισης της σωματικότητας, των σχέσεων αίματος και της μητρικής γενεαλογίας που εξεγείρεται ενάντια στον πατριαρχικό νόμο της ορθολογικότητας. Η Τζούντιθ Μπάτλερ στο βιβλίο της Η διεκδίκηση της Αντιγόνης θεωρεί ότι η γλώσσα της Αντιγόνης δεν είναι αποκαθαρμένη από τον κυρίαρχο λόγο αλλά επιμολυσμένη από αυτόν, ωστόσο και πάλι επιφέρει κρίση σε θεμελιώδεις κανόνες.

Έτσι, μας παρέδωσε στην Άδη, μαύρες, πενθούσες σκιές που αιώνια πλανιόνται στις φυλλοσκεπείς αλέες του κοιμητηρίου, γονατιστά ειδώλια που πλένουν τις μαρμάρινες πλάκες, στολίζουν τους τάφους με άνθη εξιλέωσης….όλα σημεία μετωνυμικά του γόνιμου κορμιού και του αίματός μας, πρόσφορα για να κατευνάσουν τον αχόρταγο σαρκοφάγο, που το ανδρικό φαντασιακό βλέπει να ελλοχεύει εντός μας: μήτρα – μνήμα. […] Ποιος ήταν, ωστόσο, ο ρόλος της γυναίκας σε αυτό το παγκόσμιο αφήγημα; Ο ρόλος της γυναίκας ήταν ακριβώς να αντιπροσωπεύει τη βελονιά της αρχής. Η γυναίκα δεν μπορούσε ποτέ να εισέλθει στο στάδιο του Συμβολαίου επειδή ήταν φύσει ανυπόγραφη. Συνακόλουθα η λειτουργία της και στα δύο άκρα αυτού του αρχέτυπο αφηγήματος ήταν ήδη και από πάντα «η ακάθαρτη δουλειά»…

…γράφει η Τζίνα Πολίτη στο Γράμμα της Αντιγόνης [σ. 42, 45, 46], προερχόμενο από το βιβλίο της Η δοκιμασία της ανάγνωσης. Και ανάμεσα στα μυθιστορηματικά και θεατρικά έργα που ενέπνευσε η διαρκώς ζούσα Αντιγόνη, την Αντιγόνη του Άρη Αλεξάνδρου και την Ισμήνη του Ρίτσου, την Ταφή στη Θήβα του Σέμους Χήνυ και τις απανταχού διασκευές, εντοπίζω δυο απρόσμενες παραστάσεις που θα ήθελα πολύ να δω. Ο Athol Fugard, λευκός Νοτιοαφρικανός θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης, μαζί με μια ομάδα μαύρων ερασιτεχνών ηθοποιών ίδρυσαν το 1963 στη Νότια Αφρική μια θεα­τρική ομάδα και ανέβασαν την Αντιγόνη, εν μέσω του καθεστώτος του ρατσιστικού φυλετικού διαχωρισμού, της ξενοφοβίας και του αντι­κομμουνισμού. Μέλη του θιάσου συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στο Robben Island, τη θρυλική φυλακή πολιτικών κρατουμένων της Νότιας Αφρικής. Ένα από τα μέλη του θιάσου σκηνοθέτησε στη φυλακή τον τελικό διάλογο αναμέ­τρησης ανάμεσα στον Κρέοντα και την Αντιγόνη, που τους υποδύθηκαν δύο άνδρες. Βασιζόμενοι σε αυτή την εκδοχή, ο Φούγκαρντ και δυο ηθοποιοί του θιάσου έγραψαν το 1973 το θεατρικό έργο Το νησί, το οποίο πρωτοπαρουσιάστηκε σε μια στενόχωρη σοφίτα του Κέιπ Τάουν και εγκαινίασε ένα πρωτοποριακό θεατρικό ρεύμα στη Νότια Αφρική.

Και στην άλλη άκρη της γης, στην Αργεντινή, η θεατρική συγγραφέας Griselda Gambaro έγραψε το 1986 την Antigone Furiosa, ένα έργο που γράφτηκε εν μέσω της δίκης των υπευθύνων της στρατιωτικής χούντας στην Αργεντινή, στο οποίο ο Πολυνείκης μετατράπηκε σε σύμβολο των desaparecidos, των εξαφανισθέντων και αγνοουμένων της δικτατορίας του Βιντέλα (φωτ.). Και βέβαια, θυμάμαι το υπέροχο και δυστυχώς άγνωστο τραγούδι των Mekons με την απαγγελία και τους στίχους της ακτιβίστριας ποιήτριας Kathy Acker, από τον δίσκο Pussy, King of Pirates. I’ve had it with living and dying, there’s something else I must find…

[…] Αδελφούλα, παρά τα όσα έχουν υποστηριχθεί, δεν ήσουν εσύ αλλά εγώ που έπρεπε να γίνω για όλες και όλους το παράδειγμα προς μίμηση. Γιατί αυτό που θέλουν να ξεχνούν οι Αντίγονοι είναι το γεγονός ότι η Εξουσία χτίζει την ισχύ της πάνω σε εικόνες ηρώων και τάφων. […] Όσο για μένα, αιώνες τώρα οι Αντίγονοι με σκηνοθετούν, με καρφώνουν πάνω στις σταυρωτές ερμηνείες τους… [Τζ. Πολίτη, σ. 47]

Εκδ. Εκκρεμές, 2014, επιμ. Έλενα Τζελέπη, μτφ. Μιχάλης Λαλιώτης, Απόστολος Λαμπρόπουλος, σελ. 422. Περιλαμβάνει βιογραφικά των συμμετεχόντων και τις πρώτες δημοσιεύσεις.