Περί αισχρολογίας, σάτιρας, ερωτικής λογοτεχνίας και άλλων πολλών

Όταν ανατρέχω στην προηγούμενη δουλειά μου, διαπιστώνω ότι έχω γράψει συχνά για «συμπεριφορά σε ακραίες καταστάσεις»… Ίσως πριν από το Βυζί να με είχε απασχολήσει η ακραία συμπεριφορά σε συνηθισμένες καταστάσεις. Ούτως ή άλλως, με ενδιέφεραν οι άνδρες και οι γυναίκες οι οποίοι, καθώς έχει κοπεί ό,τι τους έδενε με το αγκυροβόλι τους, παρασύρονται από τα κύματα μακριά από τις γενέθλιες ακτές, στο ανοιχτό πέλαγος, έρμαια της παλίρροιας που φουσκώνει από τη δυσαρέσκεια και την εύλογη οργή τους. [….] Η Λούσι Νέλσον στο Όταν ήταν φρόνιμη, ο Γκέημπ Ουάλλακ και ο Πωλ Χερτς στο Κι ό,τι θέλει ας γίνει, ο Άλεξ Πόρτνοϊ στο Σύνδρομο Πόρτνοϊ – όλοι ζουν πέρα από τα όρια των ψυχολογικών και ηθικών δυνατοτήτων τους. Το θέμα δεν είναι αν θα βουλιάξουν ή θα κολυμπήσουν – αλλά ότι πρέπει να επανεφεύρουν το κρόουλ. [84 – 85]

Αυτή ήταν μια από τις πολλές όψεις του συγγραφικού έργου του Ροθ· κι έπρεπε να δει όλα αυτά τα κείμενά του συγκεντρωμένα σε έναν τόμο για να αντιληφθεί ότι αν κάτι τον απασχολούσε συνεχώς κατά την συγγραφή του ήταν η σχέση ανάμεσα στον γραπτό και τον άγραφο κόσμο. Αυτή η δανεισμένη από τον Πωλ Γκούντμαν διάκριση είναι η μόνη που μπορεί να εκφράσει την συνεχή παλινδρόμηση του συγγραφέα ανάμεσα σε εκείνα που μπορούν και στα άλλα, τα απερίγραπτα. Και είναι πραγματικά συναρπαστικό να διαβάζει κανείς τον Ροθ να γράφει για τον Ροθ, για τα βιβλία του, για όλα όσα ήθελε να γράψει και τα κατάφερε με τον τρόπο του και για όσα προέκυψαν άγραφα και ανέκφραστα.

Εδώ συνυπάρχουν η κεντρομόλος και η φυγόκεντρος δύναμη του ροθικού σύμπαντος. Στο πρώτο μέρος παίρνει τον λόγο ως αναγνώστης και αναγνωσμένος και ανοίγει τα αρχεία των έργων του. Βγάζει από τα συρτάρια σχέδια, ομιλίες, δοκίμια, συνεντεύξεις, απόπειρες απογραφής τους δουλειάς του. Το δεύτερο μέρος συναπαρτίζεται από επιλεγμένα άρθρα και δοκίμιά του πάνω σε μια σειρά θεμάτων, λογοτεχνικών και μη. Το εξώφυλλο είναι το πλέον κατάλληλο, καθώς απεικονίζει την τελευταία δακτυλογραφημένη σελίδα του βιβλίου του Πατρική κληρονομιά, με χειρόγραφες διορθώσεις του συγγραφέα, με κόκκινο και μαύρο μελάνι.

Σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συζήτηση γίνεται για το Σύνδρομο Πόρτνοϊ, ο συγγραφέας με αφορμή τις αντιδράσεις για την άσεμνη γλώσσα του βιβλίου, μας θυμίζει ότι η αισχρολογία ως χρησιμοποιήσιμο και χρήσιμο λεξιλόγιο και η σεξουαλικότητα ως θέμα απασχολούσαν την λογοτεχνία ήδη από τον καιρό του Τζόυς, του Χένρι Μίλερ και του Ντ. Χ. Λώρενς. Τα μέσα βέβαια πάντοτε μυρίζονται σκανδαλάκι και εστιάζουν σε αυτό το στοιχείο. Για τον ίδιο όμως η χρήση της δεν επηρεάζεται από τα ήθη του κοινού· είναι άλλο να γράφεις για να διαβαστείς και άλλο να γράφεις για ένα «κοινό». Όταν δουλεύει δεν έχει στο νου του κάποια ομάδα ανθρώπων με την οποία θέλει να επικοινωνήσει· αυτό που επιθυμεί είναι τα έργο να κοινωνήσει τον εαυτό του όσο πιο ολοκληρωμένα γίνεται· να διαβαστεί με τους δικούς του όρους. Αυτοί είναι οι αναγνώστες που τον ενδιαφέρουν: εκείνοι των οποίων οι ευαισθησίες παραδίδονται ολοκληρωτικά στον συγγραφέα, με αντάλλαγμα την σοβαρότητά του.

Ο Πόρτνοϊ μιλάει έτσι εξαιτίας μιας ακατανίκητης εμμονής: είναι άσεμνος, επειδή θέλει να σωθεί. Είναι ένας αλλόκοτος, ίσως και τρελός τρόπος αναζήτησης της προσωπικής του σωτηρίας· ωστόσο, στον πυρήνα του μυθιστορήματος, βρίσκεται η διερεύνηση αυτού του πάθους και της σύγκρουσης με τη συνείδησή του την οποία αυτό το πάθος επισπεύδει. Σε σχέση με τον περίφημο εβραϊσμό του ο Ροθ απορρίπτει τις απόψεις ότι είναι αντισημίτης και πάσχει από «αυτοαπέχθεια». Θεωρεί μάλιστα καλοτυχία το γεγονός ότι γεννήθηκε Εβραίος, καθώς πρόκειται για μια περίπλοκη, ενδιαφέρουσα, ηθικά απαιτητική και πολύ ιδιαίτερη εμπειρία. Μοιράζεται κι αυτός λοιπόν το ιστορικό πεπρωμένο των Εβραίων με όλες του τις συνέπειες. Ποιος θα ζητούσε περισσότερα;

Στην επιμονή του συνομιλητή ότι έχει επηρεαστεί από τις παραστάσεις του Λένι Μπρους στα νάιτ κλαμπ ή άλλους της stand up comedy, ο Ροθ απαντάει ότι την μεγαλύτερη επίδραση πάνω του είχε ένας sit down κωμικός που επινόησε το αστείο νούμερο Η μεταμόρφωση· ο Κάφκα. Παραδέχεται βέβαια αργότερα ότι διάβασε και την συλλογή με τα δημοφιλέστερα νούμερα του Bruce. Στο περίφημο Σύνδρομο Πόρτνοϊ  αφιερώνει και άλλα κείμενα, ένα εκ των οποίων τιτλοφορείται με την συνήθη ερώτηση: Πώς σου ήρθε να γράψεις αυτό το βιβλίο, τέλος πάντων;

 

Αλλαγή θέματος με το βιβλίο του Η συμμορία μας, που αποτελούσε μια υπερβολική μίμηση, μια παρωδία του τρόπου με τον οποίο σκέφτεται και μιλάει ο Νίξον. Ο Μένκεν [Η.Ι. Mencken, Αμερικανός δοκιμιογράφος, εκδότης περιοδικών, σατιρικός και κριτικός αποτιμητής της αμερικανικής ζωής και κουλτούρας, ένας από τους σημαντικούς στυλίστες των αρχών του 20ού αιώνα], που θαυμάζει ιδιαίτερα ο Ροθ, θεωρούσε αναπόφευκτο για την αμερικανική δημοκρατία να παράγει κλόουν και τσαρλατάνους ηγέτες οι οποίοi, πέρα από τις άλλες ανεπάρκειές τους, είχαν κάκιστη σχέση με την αγγλική γλώσσα. Θεωρούσε όσα έλεγαν και τον τρόπο που τα έλεγαν ψυχαγωγία. Χρειάστηκε ένας Όργουελ και ένας Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς και βίαιες ολοκληρωτικές δικτατορίες στη Γερμανία και τη Ρωσία για να μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η φαινομενικά κωμική ρητορική μπορούσε να αποδειχθεί εργαλείο πολιτικής τυραννίας.

Εδώ ο Ροθ είναι ανένδοτος: η πολιτική σάτιρα δεν έχει διάρκεια και δεν προτίθεται να είναι ευπρεπής. Άλλωστε η σάτιρα ακριβώς στην ευπρέπεια επιτίθεται και σε ό,τι κρύβεται πίσω της. Το να ζητήσεις από έναν σατιρικό να σεβαστεί την καλαισθησία και την λεπτότητα είναι σα να ζητάς από έναν ερωτικό ποιητή να είναι λιγότερο προσωπικός. Υπάρχει λεπτότητα στο Σατυρικόν ή στη Σεμνή πρόταση; Μάλιστα αν δει κανείς πόσο γελοιοποιούνταν και χλευάζονταν οι Αμερικανοί πρόεδροι στις καθημερινές εφημερίδες του 19^ου αιώνα, αναμφίβολα θα συμπεράνει ότι εκδότες και αναγνώστες ήταν εκείνο τον καιρό πολύ πιο θαρραλέοι και δεν εκφοβίζονταν από τον μικροαστικό καθωσπρεπισμό. Ο Ροθ φτάνει στο σημείο να πει, αρκεί μια λέξη για να γελάσουμε: Νίξον. Ο ανεκδιήγητος Πρόεδρος ενέπνευσε για ένα ακόμα κείμενο που δημοσιεύεται εδώ, Ο Πρόεδρος απευθύνεται στο Έθνος, μια παρωδία γραμμένη στο αποκορύφωμα της ακροαματικής διαδικασίας για το σκάνδαλο Γουώτεργκεϊτ στη Γερουσία [1973].

Τα κείμενα δημοσιεύτηκαν σε πολλά λογοτεχνικά και άλλα περιοδικά και εφημερίδες, που εμφανώς αποκαλύπτουν την μέγιστη εμπλοκή του συγγραφέα με ιδέες και συζητήσεις πάνω στην λογοτεχνία και τα θέματά της: The American Poetry Review, The New York Times Book Review, The Atlantic Monthly, Paris Review, Partisan Review, The Literary Guild, American Review, The Ontario Review, Le Nouvel Observateur, London Sunday Times, Commentary, American Judaism, The New York Times, Look, The Village Voice, Esquire. Και, όπως είναι ευνόητο, η ποικιλία τους είναι μεγάλη: Ο Ροθ παίρνει συνέντευξη από τον …εαυτό του για το Μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα, δέχεται ερωτήσεις από μια κυρία για το Η ζωή μου ως άντρα, κάνει μαζί με την συγγραφέα Joyce Carol Oates ένα απολογισμό των οκτώ μέχρι τότε βιβλίων του, αφιερώνει μια συνέντευξή του στην περίφημη περσόνα του Ζούκερμαν….

… κι ακόμα, συντάσσει ένα εκτενές εξαιρετικά ενδιαφέρον δοκίμιο Γράφοντας για Εβραίους και Απεικονίζοντας Εβραίους, εκτείνει την θεματολογία του από το μπέιζμπολ μέχρι την Καμπότζη (που επισκέφτηκε ο ίδιος το 1970 δύο μήνες πριν ο Νίξον διατάξει την επιδρομή των στρατευμάτων του και προκαλέσει τον πόλεμο), αναλύει με τον απολαυστικό κριτικό του λόγο τρία αγαπημένα του ερωτικά μυθιστορήματα των Άλαν Λέτσλακ, Μίλαν Κούντερα και Φρεντερίκα Γουάγκμαν, αφιερώνει μια προσωπική ματιά στον Κάφκα και δεν παύει να θυμάται συγγραφείς, βιβλία και φράσεις που κράτησε όλα αυτά τα χρόνια. Όπως τα λόγια ενός ήρωα του Γουίλιαμ Στάιρον: Είναι η εποχή των αχρείων · αν δεν προσέξουμε θα μας τραβήξουν κι εμάς προς τα κάτω…

Εκδ. Πόλις, 2014, μετάφραση – σημειώσεις: Κατερίνα Σχινά, με πολυσέλιδες σημειώσεις της μετάφρασης, 419 σελ. [Reading my life and others]

Δημοσίευση και σε: Mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, αρ. 200, υπό τον τίτλο Roth around the clock.

Γελώντας με τον χείριστο εαυτό μας

Ο παράδεισος είναι γεμάτος από ηλίθιους που πιστεύουνε ότι υπάρχει.

Δεν πέρασε χρόνος από την αδιανόητη δολοφονία του Wolinski στο Charlie Hebdo, οπότε και ξαναδιαβάσαμε και παρουσιάσαμε ένα παλαιότερο πλην αειθαλές βιβλίο του. Τώρα με την επανέκδοση των Σκέψεων, έχουμε πάλι την ευκαιρία να τα ξαναπούμε μαζί του, να γελάσουμε, να χαμογελάσουμε και κυρίως να κοιταχτούμε λίγο στον καθρέφτη για να βρούμε επιτέλους και μερικές αληθινές μας όψεις. Ευτυχώς ο ευφυής ευθυμογράφος δεν μας κατηγορεί στα μούτρα – ίσα ίσα, μπαίνει στη μέση και μπροστά: γράφει σε πρώτο πρόσωπο, άρα κακός γίνεται ο ίδιος.

Πάλι καλά, ας φανεί αυτός ως σεξομανής και φαλλοκράτης, ρατσιστής και φασίστας, ειρωνικός και κυνικός. Εμείς δεν έχουμε ποτέ τέτοιες ιδιότητες, ούτε στις πιο κρυφές μας σκέψεις. Συνεπώς μπορούμε ελεύθερα να πάρουμε τοις μετρητοίς τους τίτλους των περιεχομένων: εδώ περιλαμβάνονται σκέψεις βαθυστόχαστες, ιλιγγιώδεις, σκοτεινές, φαλλοκρατικές, εθνικιστικές, πολιτικές, ρατσιστικές, αναμασημένες, οριστικές, και σκέψεις για την ανεργία, την δημοσιογραφία, τα κόμικς, την ανισότητα, και σκέψεις ενός «γερομαλάκα».

Σ’ αυτόν τον ταπεινό κόσμο υπάρχουν πάντα κάποιου που βρίσκουν λύσεις για τα προβλήματα των ανθρώπων. Οι άνθρωποι λατρεύουν τα προβλήματά τους, θέλουν να ζουν ειρηνικά με τα προβλήματά τους. Κυρίως δεν θέλουν να τα λύσουν επειδή γνωρίζουν ότι αυτό θα τους έθετε πάρα πολλά προβλήματα.

H ευθυμογραφία του συνομιλεί ευθέως με τα καρέ του – αρκούσε ένα τετράγωνο, ένα σκίτσο, μια έκφραση και μια φράση, κι έφτιαχνε ένα ολόκληρο σύμπαν. Πέρασε άλλωστε από τα καλύτερα κοσμοδρόμια του ξεκαρδίσματος: πρώτα το Hara-Kiri και από τα τέλη της δεκαετίας 1960 το Charlie Hebdo. Κι ύστερα άλωσε τις εφημερίδες, ώστε να χαμογελάνε οι πολλοί κι αμέσως μετά να τους κόβεται το χαμόγελο. Κάποτε έφτασε και σ’ εμάς, στο Βαβέλ και το Παραπέντε, κάποτε και στα Κολούμπρα και Μαμούθ.

Όταν είναι κανείς σίγουρος ότι έχει δίκιο, δεν είναι να συζητά με όσους έχουν άδικο.

Αμέτρητες «σκέψεις» του μοιάζουν με αφορισμούς, γκράφιτι, αυτοσχέδια στοχάσματα, ανέκδοτα, ραδιούργες ατάκες, απομυθοποιητικές βινιέτες, παρεΐστικες μπηχτές. Αφοριστικός και αφοπλιστικός, παραδοξολόγος και ισοπεδωτικός, ο Βολίνσκι προτίμησε ακόμα και τα πολιτικώς μη ορθά γιατί είδε και απόειδε πού μας έφτασε η πολιτική ορθότητα. Κάπου στη μέση του βιβλίου βέβαια σοβαρεύει καθώς μοιράζεται τους στοχασμούς του για τα κόμικς. Εκεί ανοίγει την καρδιά του αλλά και κατακεραυνώνει καταστάσεις.

Αν όλος ο κόσμος ήταν σαν κι εμένα, δεν θα ήμουν αναγκασμένος να μισώ τους άλλους γράφει στο κεφαλαιάκι των ρατσιστικών σκέψεων κι εκεί κι αν προβοκάρει ανελέητα τα ορθά και καθιερωμένα. Πιστεύει ότι όσο υπάρχουν ειρηνιστές θα υπάρχουν και στρατιωτικοί. Ομολογεί ότι δεν έχει κανέναν πρόβλημα με τις τροπικές χώρες, υπό τον όρο ότι θα βρίσκεται σε ξενοδοχείο με κλιματισμό και με τους ιθαγενείς να φορούν άσπρο σακάκι και να φτιάχνουν κοκτέιλ. Και «ανάμεσα σε δυο μαλάκες» παίρνει πάντοτε το μέρος του κομμουνιστή.

Έξυπνο είναι εκείνο που κάθε ηλίθιος μπορεί να καταλάβει.

Η αγαπημένη του Γαλλία έχει πάντα την τιμητική της. Την ημέρα που θα κατεβούν στους δρόμους οι άνθρωποι που δεν έχουν κανένα λόγο να διαδηλώνουν, θα υπάρξει επιτέλους τάξη στη χώρα. Τα πανεπιστήμια είναι πολύ μέτρια· καθώς όμως οι φοιτητές θα γίνουν μετριότητες, τα πανεπιστήμιά μας είναι άριστα για τον ρόλο τους.

Αργότερα ομολογεί ότι έκανε μια έρευνα: «υπάρχουν εκατομμύρια μαλάκες στη χώρα του. Ένα εβδομαδιαίο περιοδικό Ο Μαλάκας, θα είχε τεράστια επιτυχία αν δημοσίευε μόνο μαλακίες και τίποτε άλλο». Όσο για τα παλαιότερα, Πριν από τον Μάη του ’68 οι άνθρωποι δεν είχαν ανάγκη να πουν ότι δεν θέλουν να πουν τίποτα. Κάτι θα ξέρει, έζησε το «όνειρο» από μέσα.

Θα ’θελα να ήμουν γυναίκα και να αγαπούσα έναν άντρα σαν κι εμένα.

Ο Βολίνσκι είναι την ίδια στιγμή λάτρης της γυναίκας και απροκάλυπτος αντιφεμινιστής, γνωρίζοντας πως και οι δύο ασυμβίβαστες όψεις γίνονται συμβατές και ταιριαστές στο σύμπαν του γέλιου. Άλλωστε του προκαλεί ίλιγγο ο απεριόριστος αριθμός στάσεων που μπορεί να πάρει το γυναικείο σώμα. Ο ίδιος ο έρωτας απομυθοποιείται: μια νύχτα έρωτα κρατά ένα τέταρτο της ώρας. Κατά τα άλλα είναι, ομολογεί, τόσο ηδονοβλεψίας που στο σπίτι του έχει σ’ όλες τις πόρτες κλειδαρότρυπα.

Καλύτερα να είσαι αποτυχημένος ως έξυπνος παρά επιτυχημένος ως μαλάκας.

Ξεφυλλίζοντας τις σκέψεις του Βολίνσκι έχεις κάποτε την αίσθηση ότι τα γέλια κάποτε μετατρέπονται σε μειδίαμα – τότε είναι που σου περνάει κάποια ραβασάκια στο χέρι, σαν φίλος που επιθυμεί να μείνει κάτι από όλα αυτά τα ξεκαρδίσματα. Σου θυμίζει ότι το να γερνάς σημαίνει να ξέρεις να χάνεις. Και πως αν θέλει κανείς να κάνει την ανθρωπότητα ευτυχισμένη, πρέπει να αρχίσει από τη δική του ευτυχία.

Όσοι προσπάθησαν να κάνουν τον άνθρωπο να πιστέψει ότι μοναδικός του σκοπός είναι να είναι καλός, να αγαπά τους άλλους, να θυσιάζεται γι’ αυτούς είναι απατεώνες. Επινόησαν τον Θεό, έχτισαν πυραμίδες, εκκλησίες και τζαμιά, για εξαθλιωμένους φουκαράδες. Έφτιαξαν αθάνατα αριστουργήματα, «θησαυρούς τους ανθρωπότητας», ενώ μοναδικός θησαυρός της ανθρωπότητας είναι μερικές στιγμές ευτυχίας, ένα πιάτο ρύζι γι’ αυτόν που πεινά, μια κουτάλα χαβιάρι γι’ αυτόν που δεν ξέρει τι θα πει πείνα, ένα χαμόγελο, ένα χαρέμι, η συγχορδία μιας κιθάρας, η υπόσχεση ότι σήμερα δεν θα με βασανίσουν, ένα δροσερό χέρι στο μέτωπο που ψήνεται από τον πυρετό, το διάβασμα του Charlie Mensuel πάνω σ’ ένα ντιβάνι μασουλώντας σοκολάτα. [σ. 178]

Εκδ. Ροές, 2015, σειρά MicroMEGA, μετάφραση: Γ.Ξ., πρόλογος: Στάθης Σ., σελ. 80 [Georges Wolinski, Les pensées, 1981].

Πρώτη δημοσίευση: mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο αρ. 194, υπό τον τίτλο Badly Drawn Boys και την ανάλογη έμπνευση.