Ο θάνατος ως συνέχεια και δικαίωση της ζωής

Έχω ένα κουτί μυστικά προσωπικά αισθήματα
μελετώ της γέννησης την ταυτότητα με το θάνατο
προσπαθώ την πολιτεία στο διάστημα να διακρίνω του χρόνου (…)
Φωτογραφίες, 7 (στ. 1-3)

Ο κατεξοχήν θησαυριστής του ανεξάντλητου αρχειακού υλικού αισθημάτων, εικόνων και εντυπώσεων Νικόλαος Γαβριήλ Πεντζίκης μας κοινωνεί απρόσμενα τούτο το σπάνιο σύνολο κτερισμάτων από το έργο του, με τη μορφή «επετειακής έκδοσης για τα εκατό χρόνια από τη γέννηση και τα δεκαπέντε έτη από την εκδημία του», διαμεσολαβούντος αγγελιοφόρου – επιμελητή του υιού Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκη.

Το «Χειρόγραφο 1943» περιέχει το Ποίημα της 14^ης Ιουλίου 1943, σημειώσεις για την «πρώτη ύλη» της σύνθεσης, ολόκληρη την σειρά ποιημάτων Φωτογραφίες (γνωστή μέχρι σήμερα μόνο από τη δημοσίευση δύο εξ αυτών ή από μνείες σε άλλα έργα) και λεπτομερή κατάλογο αναγνωσμάτων. Η έκδοση περιλαμβάνει το πανομοιότυπο του χειρογράφου (γραμμένου σε σελίδες εμπορικού κατάστιχου), επίμετρο του επιμελητή, εργοβιογραφικό χρονολόγιο αλλά και δώδεκα ανέκδοτα και δημοσιευμένα «συναφή και παρεμφερή κείμενα», ως μια πρώτη απόπειρα θεματικής παρουσίασης και ανθολόγησης κειμένων του συγγραφέα. Οι 119 στίχοι του Ποιήματος αναπτύσσονται γύρω από τέσσερα ιστορικά γεγονότα χρονικής έκτασης τριών και πλέον αιώνων: τη δολοφονία του Κοντσίνο Κοντσίνι από τον Λουδοβίκο ΙΓ΄το 1617 («δικαιολογημένη» πράξη λαϊκής δικαιοσύνης), τη Σφαγή του Κατύν (μαζική εκτέλεση Πολωνών πολιτών από τις σοβιετικές αρχές το 1940) και δυο ομαδικές εκτελέσεις ομήρων από τους Γερμανούς στη Θεσσαλονίκη το 1943.

Εντασσόμενη στην ογκώδη κατοχική συγγραφική παραγωγή του, η Γραφή Κατοχής μοιάζει να περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία του πεντζίκειου λόγου: την αποθέωση της εικονοπλαστικής γραφής, την πληθώρα κειμενικών ή άλλων αναλόγων, την συρραφή αλλεπάλληλων μνημονικών και αισθητικών εντυπώσεων. Όμως, αν ο Πεντζίκης ως κατεξοχήν μοντερνιστής αφηγητής επικεντρωνόταν στην απόπειρα εξερεύνησης ενός αποσυνθεμένου εσωτερικού κόσμου, στο Ποίημα της 14^ης Ιουλίου 1943 κυριαρχεί, παράλληλα, μια απεγνωσμένη καταγραφή ενός διαμελισμένου εξωτερικού κόσμου, γεμάτου εκτελέσεις, σφαγές, νεκρούς. Η δεδομένη αδυναμία της μοντερνιστικής γραφής να οργανώσει και να εξαντλήσει το θέμα της εδώ εμφανίζεται αντεστραμμένη: κάθε στίχος από μόνος του αποτελεί μια συμπυκνωμένη ιστορία. Εκείνος που κάποτε είπε είναι αμάρτημα να μην είσαι παρών σ’ αυτό που συμβαίνει μέσα σου, στην προκείμενη συγκυρία μοιάζει υποχρεωμένος να καταγράψει, μέσω μιας γνώριμής του «ποιητικής της μνήμης»  όσα διαδραματίζονται γύρω του – πολύ δε περισσότερο εφόσον: δεν αρνιέται τα ατομικά αισθήματα ο ποιητής / προσπαθεί σ’  έννοιες καθολικές να τα ευρύνει (στ. 17-18 του Ποιήματος).

Όμως είναι και η δημοσίευση των πρώτων υλών των συνθέσεών του, αυτής της βαθύτατης δεξαμενής έμπνευσης και σταχυολόγησης, που με δεδομένη την αρχειοθετική του βουλιμία, αποτελούν από μόνες τους συναρπαστικό αναγνωσματάριο που μας προσφέρεται ως μια «εσωτερική» πλευρά του έργου, ταυτοχρόνως κειμενική και εξωκειμενική. Έτσι η διαδικασία της γραφής, που αποτέλεσε για τον μοντερνιστή Πεντζίκη κεντρικό θεματικό πυρήνα, μας παραδίδεται τώρα μέσω μιας άμεσης αποθησαυρισμένης πηγής του εργαστηρίου του συγγραφέα και ως ένα υπερπολύτιμο εφόδιο για την προσπέλαση και βίωση του κειμένου. Σε αυτό το μνημονικό κόρπους θέση έχει οτιδήποτε ενεργοποίησε τις αισθήσεις του συγγραφέα από την περίοδο του πολέμου που «άλλαξε τη διάθεση του χρόνου στο βίο» του (όπως επακριβώς πεζολογούσε στον Κοχλία): πληροφορίες, αφηγήσεις, συζητήσεις, εικόνες περιοδικών, ένα «θύμωμα» με τον Γιώργο Κιτσόπουλο και τον Γιάννη Σβορώνο (συνεκδότες του προαναφερθέντος περιοδικού), μια εντύπωση της άκρης της πόλης, οι όψεις των περαστικών, οι εντυπώσεις από τον κόσμο που παρακολουθεί τις κηδείες, οι βυζαντινές τοιχογραφίες, έργα των Ουναμούνο, Φρανς, Λόρκα, Ξενόπουλου, Μαίτερλιγκ, Ντ’ Ανούντσιο, Ταφραλή και Ψελλού.

Αν το Ψιλή ή περισπωμένη αποτελούσε, σύμφωνα με παλαιότερο κείμενο της Μάρης Θεοδοσοπούλου «βιβλιάριον εθνικής ανατάσεως», το Ποίημα της 14ης Ιουλίου 1943 έχει στοιχεία, τολμώ να πω, «σημειωματάριου εθνικής οδύνης», όπου ο κατεξοχήν συναξαριστής του παραμυθητικού λόγου επιχειρεί να προσεγγίσει την τραγική ουσία της ιστορικής συγκυρίας προτού καταλήξει: η παράσταση τελειώνει όμως η ζωή δε σταματά (στ. 99 του Ποιήματος). Για άλλη μια φορά στο ανεξάντλητο σώμα του πεντζίκειου λόγου, τα οστά του οποίου εδώ τυγχάνουν καθαγιασμένης ανακομιδής και λιτάνευσης, η ζωή δεδικαίωται και μέσω του θανάτου.

Εκδ. Άγρα, επιμέλεια – σχόλια – επίμετρο Γαβριήλ Νικολάου Πεντζίκης, σελ. 175

Η πιο σύγχρονη μορφή ραψωδού είναι ο ράπερ, ο τραγουδιστής – αφηγητής της ραπ. Η ραπ είναι αυθόρμητο προϊόν της λαϊκής αφρο-αμερικανικής προφορικής παράδοσης και ο ράπερ είναι ένας σύγχρονος συνεχιστής της παράδοσης του Ομήρου και των «γκριό» των παραδοσιακών επικών αοιδών που υπάρχει μέχρι σήμερα στην Αφρική. Υπάρχει κι ένα άλλο είδος σύγχρονων αφηγητών, που περιδιαβαίνουν χωριά και πόλεις και διηγούνται ιστορίες και παραμύθια σαν μια ιδιαίτερη παράσταση, σε καφενεία και οποιοδήποτε άλλο χώρο μπορεί να φανταστεί κανείς. Ο αφηγητής γνωρίζει καλά πώς να διηγείται, πώς να θέλγει την προσοχή των άλλων στην ιστορία του, δημιουργώντας με λέξεις, κινήσεις και ενίοτε τη συνοδεία ενός μουσικού οργάνου  (κιθάρας ή άρπας κ.λπ.) μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στο ημίφως

Αυτή την αρχέγονη δραστηριότητα «αναβιώνει» και αναδημιουργεί ο Στέλιος Πελασγός, ως σύγχρονος παραμυθάς ή καλύτερα ιστορητής (εύστοχος όρος που προτάθηκε από τον συγγραφέα και σκηνοθέτη Απόστολο Δοξιάδη) που πατάει το ίδιο χορταριασμένο μονοπάτι με την πανάρχαια τέχνη της προφορικής λογοτεχνίας και αφήγησης, από τον Όμηρο και τον Αίσωπο. Έχοντας μελετήσει το είδος όσο λίγοι κι έχοντας γνωρίσει και τους σύγχρονους παραμυθάδες στην Γαλλία στα τέλη των 80ς ταξιδεύει ανά την Ελλάδα και την Ευρώπη δίνοντας παραστάσεις αφήγησης και διδάσκοντας σε εργαστήρια για την τέχνη του. Αναζητώντας «τις μικρές ανθρώπινες κοινότητες, την σιωπή και το σκοτάδι που κλωσούν τα παραμύθια» εγκατέλειψε την Αθήνα το 1990 και σήμερα ζει σ’ ένα άκαυτο δάσος σε μια ρεματιά του Πηλίου. Κινεί το Διεθνές Φεστιβάλ Αφήγησης και τεχνών του Λόγου στην Κοζάνη, τον πολιτιστικό σύλλογο για την αναβίωση της τέχνης του παραμυθά «Κόκκινη Κλωστή» και εργαστήρια αφήγησης σε … ΚΑΠΗ και σε Παιδικές Βιβλιοθήκες

Ο Πελασγός δεν φοβάται καθόλου μόνος του σε αυτό το θεόρατο δάσος που μπήκε να περιπλανηθεί, στο κέντρο του τετράστρατου: της λογοτεχνίας, του σωματικού θεάτρου, της παιδαγωγικής και της ψυχοθεραπείας.  Στις παραστάσεις του προσπαθεί να ανασυνθέσει την ψυχική επαφή της κοινότητας των αποσπερίδων στα χωριά κι εμπνέεται συνεχώς από το χιούμορ και τη θυμοσοφία των καφενείων. Εδώ μοιράζεται όλα όσα γνωρίζει: για την άγραφη μορφή της λαϊκής λογοτεχνίας, τα συνορέματα με το δημοτικό τραγούδι, πώς τα κείμενα παραμένουν σταθερά μα η λογοτεχνία ρευστή, ρευστότατη, σε τι μοιάζει και σε τι διαφέρει όλο αυτό από μια θεατρική παράσταση, πόση σημασία έχουν η παραγλωσσική και η σωματική έκφραση; Παραμυθιακοί τύποι και παραμυθώδη μοτίβα, ένας άνθρωπος που γίνεται αφήγημα (ο παραμυθάς), το κοινό που συμμετέχει. Πως διεγείρονται και απλώνονται στο περίγυρο η κιναισθητική, η ενδοπροσωπική, η διαπροσωπική, η γλωσσική νοημοσύνη του παραμυθά; Πως θα βουτήξει κανείς σ’ αυτή τη μαθητεία και σ’ εκείνη τη μίμηση; Υπάρχουν ακόμη κείμενα για εφαρμογές παιδαγωγικές, ψυχοθεραπευτικές και για  άτομα με ειδικές ανάγκες και πρακτικές συμβουλές προς επίδοξους παραμυθάδες.

Ο παραδοσιακός λαϊκός πολιτισμός δεν προσφέρεται για ανάγνωση, απαιτεί σχέση βιωματική. Παρά το αχανές παρελθόν μεγαλόφωνων αναγνώσεων, ο γραφοκεντρισμός επικράτησε του φωνοκεντρισμού και η «κατωτερότητα» του προφορικού λόγου θεωρήθηκε δεδομένη. Σαφώς scripta manent αλλά κάποτε υπήρχε και το «ο λόγος μου συμβόλαιο».

Εκδ. Μεταίχμιο, 2008, 308 σελ., με φωτογραφίες και βιβλιογραφία. Καταφύγιο: http://www.storytelling.gr/.

Πρώτη δημοσίευση: εδώ.