Stand – up philosophy

Υποθέτω κανείς υποψήφιος αναγνώστης δεν περιμένει να γίνει ευχάριστος στην παρέα του έχοντας αποστηθίσει την παρούσα συλλογή του Ζίζεκ, εφόσον εδώ δεν έχουμε ούτε αστεία, ούτε «ανέκδοτα» με την καθιερωμένη σημασία. Ο συγγραφέας συρράφει πνευματώδεις ιστορίες περιεχομένου σαφώς ανεκδοτολογικού αλλά με την «άλλη» σημασία. Στην ουσία πρόκειται για έξυπνα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν ή ακυρώνουν φιλοσοφίες, που ρίχνουν την στοχαστική παράδοση στην αρένα της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας αλλά και στις ιδιωτικές σχέσεις του υπερμοντέρνου ανθρώπου. Πού κολλάει ο Χέγκελ στην πεζή, τεχνοκρατική καθημερινότητά μας;

Παραδείγματα, υποδείγματα ή αποδείγματα, τα ανέκδοτα του Ζίζεκ δεν βρίσκονται ατάκτως ερριμένα στις σελίδες. Καθώς το ένα δικαιώνει ή καταβαραθρώνει κάποια φιλοσοφική γραμμή, δίνει την σκυτάλη στο επόμενο να συνεχίσει ή να αντικρούσει. Όλα αυτά τα μικροκείμενα, με έκταση από μισή ως τρεις σελίδες, προέρχονται από χειρόγραφα που δεν έχουν εκδοθεί αλλά και από ήδη εκδοθέντα έργα του, δυο από τα οποία έχουμε επισταμένα αναγνώσει εδώ στο Πανδοχείο [Βία / Έξι λοξοί στοχασμοί και Η μαριονέτα και ο νάνος].

Ως συνήθως ο Ζίζεκ βέβαια συνδέει τους πάντες με τα πάντα, όπως για παράδειγμα τον Σοβιετικό Κομμουνισμό, τον Παναΐτ Ιστράτι και το … ΔΝΤ. Όταν ο Ρουμάνος συγγραφέας έφτασε στην ΕΣΣΔ στα μέσα της δεκαετίας του ’30 και των μεγάλων εκκαθαρίσεων, ένας Σοβιετικός, προσπαθώντας να τον πείσει για την αναγκαιότητα της βίας ενάντια στους εχθρούς, απολογήθηκε με την γνωστή παροιμία «Δεν γίνεται ομελέτα χωρίς να σπάσεις αυγά», εκείνος ρώτησε «Και πού είναι η ομελέτα σας;». Ο Ζίζεκ θεωρεί πως μια παρόμοια απάντηση δικαιούται να εκτοξεύσουν οι Έλληνες στο Ταμείο.

Μεγάλη μερίδα στον κατάλογο έχουν τα κράτη του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού και εκείνα που λέγονταν πράγματι ως ανέκδοτα στόμα με στόμα, εναντίον των ηγετών και της ίδιας της ζωής στους παραδείσους πίσω από το παραπέτασμα. Και να σκεφτεί κανείς ότι οι άνθρωποι πραγματικά γελούσαν μ’ εκείνα τα γλυκόπικρα κατασκευάσματα… Ιδανικές περιπτώσεις για τον συγγραφέα, που τις ανάγει ως τραγελαφικές εφαρμογές κάποιας φιλοσοφικής ιδέας ή αντι – ιδέας· ας πούμε υποδεικνύει το τέρας της απόλυτης γνώσης και της ευρύτερης εγελιανής κοινοτοπίας σε μια γνωστή ιστορία από την Πολωνία του Γιαρουζέλσκι: ένας στρατιώτης πυροβολεί στις δέκα παρά δέκα χωρίς προειδοποίηση κάποιον που βρίσκεται στον δρόμο μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας που αρχίζει στις δέκα το βράδυ. Στην ερώτηση συστρατιώτη γιατί το έκανε απαντά: Τον ήξερα τον τύπο – έμενε μακριά από εδώ και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να φτάσει σε δέκα λεπτά.

Ο αντίθρησκος φιλόσοφος (έχει αφιερώσει βιβλία του σε διάφορες θέσεις και αντιθέσεις του ως προς τους θεσμούς των ιερών και των οσίων) θεωρεί ότι υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστέψουμε ότι το χριστιανικό δόγμα της αμώμου συλλήψεως βασίζεται στην λανθασμένη μετάφραση της εβραϊκής λέξης alma (που σημαίνει απλώς «νεαρή γυναίκα») ως «παρθένα». Έτσι φαίνεται πως ο δυτικός πολιτισμός υπέφερε για δύο χιλιετίες από καθαγιασμένες σεξουαλικές νευρώσεις απλώς επειδή οι συγγραφείς του Κατά Ματθαίον και Κατά Λουκάν Ευαγγελίων δεν γνώριζαν εβραϊκά, αντιγράφει ο Ζίζεκ από το βιβλίο του Σαμ Χάρις, Το τέλος της πίστης. Μια επίσης λανθασμένη μετάφραση δημιούργησε και τις εβδομήντα «παρθένες» που περιμένουν τους μάρτυρες στον μουσουλμανικό Παράδεισο: το Κοράνι, που βασίζεται στα πρώιμα χριστιανικά κείμενα που ήταν γραμμένα στην αραμαϊκή, μετέγραψε την λέξη hur, που σημαίνει λευκές σταφίδες, σε huris. Φανταστείτε, λέει ο Ζίζεκ, την έκφραση του προσώπου ενός αυτόχειρα τζιχαντιστή όταν διαπιστώσει ότι τα εβδομήντα ουρί ήταν τελικά μια χούφτα σταφίδες.

Οι αναγωγές φτάνουν μέχρι και τις παραδοσιακές αρχές της μυθολογίας. Αφού ο Ορφέας γύρισε να ρίξει μια τελευταία ματιά στην Ευρυδίκη και έτσι την έχασε, η θεότητα τον παρηγορεί – την έχασε πραγματικά ως σαρκική οντότητα αλλά εις το εξής θα μπορεί να διακρίνει τα χαρακτηριστικά της στην λαμπρότητα της πρωινής δροσιάς, στα αστέρια, παντού… Κι έτσι βιάζεται να αποδεχτεί το ναρκισσιστικό όφελος αυτής της αντιστροφής: αρχίζει να σαγηνεύεται από την προοπτική της ποιητικής εξύμνησης της Ευρυδίκης. Δεν είναι πια ερωτευμένος με αυτή αλλά με την εικόνα του εαυτού του να επιδεικνύει τον έρωτά του για εκείνη.

Ιδού μια νέα διασκεδαστική ερμηνεία στην αιώνια ερώτηση γιατί γύρισε να κοιτάξει πίσω του: είναι η σύνδεση ανάμεσα στο ένστικτο του θανάτου και στον εξαγνισμό μέσω της δημιουργίας. Μιλάμε για μια πλήρως υπολογιστική πράξη! Ο Ορφέας χάνει από πρόθεση την Ευρυδίκη με σκοπό να την ξανακερδίσει ως αντικείμενο μιας μεγαλειώδους ποιητικής έμπνευσης. Αλλά και η Ευρυδίκη δεν μπορεί να ενεργεί σκόπιμα; Γιατί να μην προκάλεσε εσκεμμένα το γύρισμα του κεφαλιού του; Μήπως σκέφτηκε κάτι σαν «Γνωρίζω ότι με αγαπάει, αλλά ενδεχομένως έχει το πεπρωμένο ενός μεγάλου ποιητή, συνεπώς ας θυσιαστώ ώστε να γίνει εκείνο που του αξίζει»;

Υπάρχει τέλος κι εκείνη η αύρα μιας κωμικής αντιστροφής στο Café Photo του Σάο Πάολο, που διαφημίζεται ως «το ιδανικό μέρος για να συναντήσετε την καλύτερη συντροφιά για το βράδυ σας». Οι πόρνες είναι κυρίως φοιτήτριες ανθρωπιστικών σπουδών και είναι εκείνες που επιλέγουν τους πελάτες τους. Οι άντρες κάθονται σ’ ένα τραπέζι με το ποτό τους και περιμένουν να προσκληθούν καταρχήν για μια συζήτηση σε κάποιο πολιτιστικό ζήτημα. Αν κριθούν αρκούντως πνευματώδεις, οι γυναίκες τους ρωτούν αν επιθυμούν να κοιμηθούν μαζί τους και ορίζουν την τιμή. Η φεμινιστική πορνεία ξεπληρώνεται με μια ταξική διάκριση, καγχάζει ο Ζιζ: οι συμβαλλόμενοι προέρχονται τουλάχιστον από την ανώτερη μεσαία τάξη.

Ο Χριστός και ο Γκαγκάριν, ο Χέγκελ και ο Κίρκεγκορ, ο Κλίντον και ο Μπους, ο Φρόυντ και ο Σαντάμ, το σεξ και η πολιτική, οι πάντες και τα πάντα επιστρατεύονται στις ζωντανές παραστάσεις και στα γραπτά κείμενα του Ζίζεκ. Είναι εμφανές ότι όλες αυτές οι μικροϊστορίες ζωντανεύουν τις ζωντανές διαλέξεις του, ώστε να αποκτούν στοιχεία φιλοσοφικών – κωμικών παραστάσεων. Άλλωστε όλα χωράνε στο καθολικό χωνευτήρι του λόγου του. Μόνο επίλογο του … Momus δεν περιμέναμε. Ο άλλοτε αγαπημένος μας ποπ σταρ, τώρα πια μόνιμος κάτοικος Οσάκα και όχι ιδιαίτερα εμπνευσμένος τραγουδιστής – τραγουδοπλάστης, κλείνει αιφνιδίως την συλλογή με εφτασέλιδο επίλογο. Ίσως επειδή το δικό του πρώτο μυθιστόρημα ήταν το Βιβλίο των ανέκδοτων, με μια άκρως δυσλειτουργική οικογένεια της οποίας τα μέλη είναι οι χαρακτήρες που γίνονται ήρωες σε μια σειρά από βρόμικα / πρόστυχα ανέκδοτα.

Εκδ. Μεταίχμιο, 2014, μτφ. Ιωάννα Μιχελάκου, επιμ. Όντεν Μόρτενσεν, επίλογος: Momus, σελ. 197 [Slavoj Zizek, Zizek’s Jokes, 2014]

Στις εικόνες: Panait Istrati με τον Νίκο Καζαντζάκη, Wojciech Jaruzelski, 71 παρθένες [ή λευκές σταφίδες], Hugh Adam Crawford –  Orpheus: The Wooing of Eurydice.

Δημοσίευση και σε mic.gr / βιβλιοπανδοχείο, αρ. 205.

Περί αισχρολογίας, σάτιρας, ερωτικής λογοτεχνίας και άλλων πολλών

Όταν ανατρέχω στην προηγούμενη δουλειά μου, διαπιστώνω ότι έχω γράψει συχνά για «συμπεριφορά σε ακραίες καταστάσεις»… Ίσως πριν από το Βυζί να με είχε απασχολήσει η ακραία συμπεριφορά σε συνηθισμένες καταστάσεις. Ούτως ή άλλως, με ενδιέφεραν οι άνδρες και οι γυναίκες οι οποίοι, καθώς έχει κοπεί ό,τι τους έδενε με το αγκυροβόλι τους, παρασύρονται από τα κύματα μακριά από τις γενέθλιες ακτές, στο ανοιχτό πέλαγος, έρμαια της παλίρροιας που φουσκώνει από τη δυσαρέσκεια και την εύλογη οργή τους. [….] Η Λούσι Νέλσον στο Όταν ήταν φρόνιμη, ο Γκέημπ Ουάλλακ και ο Πωλ Χερτς στο Κι ό,τι θέλει ας γίνει, ο Άλεξ Πόρτνοϊ στο Σύνδρομο Πόρτνοϊ – όλοι ζουν πέρα από τα όρια των ψυχολογικών και ηθικών δυνατοτήτων τους. Το θέμα δεν είναι αν θα βουλιάξουν ή θα κολυμπήσουν – αλλά ότι πρέπει να επανεφεύρουν το κρόουλ. [84 – 85]

Αυτή ήταν μια από τις πολλές όψεις του συγγραφικού έργου του Ροθ· κι έπρεπε να δει όλα αυτά τα κείμενά του συγκεντρωμένα σε έναν τόμο για να αντιληφθεί ότι αν κάτι τον απασχολούσε συνεχώς κατά την συγγραφή του ήταν η σχέση ανάμεσα στον γραπτό και τον άγραφο κόσμο. Αυτή η δανεισμένη από τον Πωλ Γκούντμαν διάκριση είναι η μόνη που μπορεί να εκφράσει την συνεχή παλινδρόμηση του συγγραφέα ανάμεσα σε εκείνα που μπορούν και στα άλλα, τα απερίγραπτα. Και είναι πραγματικά συναρπαστικό να διαβάζει κανείς τον Ροθ να γράφει για τον Ροθ, για τα βιβλία του, για όλα όσα ήθελε να γράψει και τα κατάφερε με τον τρόπο του και για όσα προέκυψαν άγραφα και ανέκφραστα.

Εδώ συνυπάρχουν η κεντρομόλος και η φυγόκεντρος δύναμη του ροθικού σύμπαντος. Στο πρώτο μέρος παίρνει τον λόγο ως αναγνώστης και αναγνωσμένος και ανοίγει τα αρχεία των έργων του. Βγάζει από τα συρτάρια σχέδια, ομιλίες, δοκίμια, συνεντεύξεις, απόπειρες απογραφής τους δουλειάς του. Το δεύτερο μέρος συναπαρτίζεται από επιλεγμένα άρθρα και δοκίμιά του πάνω σε μια σειρά θεμάτων, λογοτεχνικών και μη. Το εξώφυλλο είναι το πλέον κατάλληλο, καθώς απεικονίζει την τελευταία δακτυλογραφημένη σελίδα του βιβλίου του Πατρική κληρονομιά, με χειρόγραφες διορθώσεις του συγγραφέα, με κόκκινο και μαύρο μελάνι.

Σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συζήτηση γίνεται για το Σύνδρομο Πόρτνοϊ, ο συγγραφέας με αφορμή τις αντιδράσεις για την άσεμνη γλώσσα του βιβλίου, μας θυμίζει ότι η αισχρολογία ως χρησιμοποιήσιμο και χρήσιμο λεξιλόγιο και η σεξουαλικότητα ως θέμα απασχολούσαν την λογοτεχνία ήδη από τον καιρό του Τζόυς, του Χένρι Μίλερ και του Ντ. Χ. Λώρενς. Τα μέσα βέβαια πάντοτε μυρίζονται σκανδαλάκι και εστιάζουν σε αυτό το στοιχείο. Για τον ίδιο όμως η χρήση της δεν επηρεάζεται από τα ήθη του κοινού· είναι άλλο να γράφεις για να διαβαστείς και άλλο να γράφεις για ένα «κοινό». Όταν δουλεύει δεν έχει στο νου του κάποια ομάδα ανθρώπων με την οποία θέλει να επικοινωνήσει· αυτό που επιθυμεί είναι τα έργο να κοινωνήσει τον εαυτό του όσο πιο ολοκληρωμένα γίνεται· να διαβαστεί με τους δικούς του όρους. Αυτοί είναι οι αναγνώστες που τον ενδιαφέρουν: εκείνοι των οποίων οι ευαισθησίες παραδίδονται ολοκληρωτικά στον συγγραφέα, με αντάλλαγμα την σοβαρότητά του.

Ο Πόρτνοϊ μιλάει έτσι εξαιτίας μιας ακατανίκητης εμμονής: είναι άσεμνος, επειδή θέλει να σωθεί. Είναι ένας αλλόκοτος, ίσως και τρελός τρόπος αναζήτησης της προσωπικής του σωτηρίας· ωστόσο, στον πυρήνα του μυθιστορήματος, βρίσκεται η διερεύνηση αυτού του πάθους και της σύγκρουσης με τη συνείδησή του την οποία αυτό το πάθος επισπεύδει. Σε σχέση με τον περίφημο εβραϊσμό του ο Ροθ απορρίπτει τις απόψεις ότι είναι αντισημίτης και πάσχει από «αυτοαπέχθεια». Θεωρεί μάλιστα καλοτυχία το γεγονός ότι γεννήθηκε Εβραίος, καθώς πρόκειται για μια περίπλοκη, ενδιαφέρουσα, ηθικά απαιτητική και πολύ ιδιαίτερη εμπειρία. Μοιράζεται κι αυτός λοιπόν το ιστορικό πεπρωμένο των Εβραίων με όλες του τις συνέπειες. Ποιος θα ζητούσε περισσότερα;

Στην επιμονή του συνομιλητή ότι έχει επηρεαστεί από τις παραστάσεις του Λένι Μπρους στα νάιτ κλαμπ ή άλλους της stand up comedy, ο Ροθ απαντάει ότι την μεγαλύτερη επίδραση πάνω του είχε ένας sit down κωμικός που επινόησε το αστείο νούμερο Η μεταμόρφωση· ο Κάφκα. Παραδέχεται βέβαια αργότερα ότι διάβασε και την συλλογή με τα δημοφιλέστερα νούμερα του Bruce. Στο περίφημο Σύνδρομο Πόρτνοϊ  αφιερώνει και άλλα κείμενα, ένα εκ των οποίων τιτλοφορείται με την συνήθη ερώτηση: Πώς σου ήρθε να γράψεις αυτό το βιβλίο, τέλος πάντων;

 

Αλλαγή θέματος με το βιβλίο του Η συμμορία μας, που αποτελούσε μια υπερβολική μίμηση, μια παρωδία του τρόπου με τον οποίο σκέφτεται και μιλάει ο Νίξον. Ο Μένκεν [Η.Ι. Mencken, Αμερικανός δοκιμιογράφος, εκδότης περιοδικών, σατιρικός και κριτικός αποτιμητής της αμερικανικής ζωής και κουλτούρας, ένας από τους σημαντικούς στυλίστες των αρχών του 20ού αιώνα], που θαυμάζει ιδιαίτερα ο Ροθ, θεωρούσε αναπόφευκτο για την αμερικανική δημοκρατία να παράγει κλόουν και τσαρλατάνους ηγέτες οι οποίοi, πέρα από τις άλλες ανεπάρκειές τους, είχαν κάκιστη σχέση με την αγγλική γλώσσα. Θεωρούσε όσα έλεγαν και τον τρόπο που τα έλεγαν ψυχαγωγία. Χρειάστηκε ένας Όργουελ και ένας Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς και βίαιες ολοκληρωτικές δικτατορίες στη Γερμανία και τη Ρωσία για να μας κάνουν να συνειδητοποιήσουμε ότι αυτή η φαινομενικά κωμική ρητορική μπορούσε να αποδειχθεί εργαλείο πολιτικής τυραννίας.

Εδώ ο Ροθ είναι ανένδοτος: η πολιτική σάτιρα δεν έχει διάρκεια και δεν προτίθεται να είναι ευπρεπής. Άλλωστε η σάτιρα ακριβώς στην ευπρέπεια επιτίθεται και σε ό,τι κρύβεται πίσω της. Το να ζητήσεις από έναν σατιρικό να σεβαστεί την καλαισθησία και την λεπτότητα είναι σα να ζητάς από έναν ερωτικό ποιητή να είναι λιγότερο προσωπικός. Υπάρχει λεπτότητα στο Σατυρικόν ή στη Σεμνή πρόταση; Μάλιστα αν δει κανείς πόσο γελοιοποιούνταν και χλευάζονταν οι Αμερικανοί πρόεδροι στις καθημερινές εφημερίδες του 19^ου αιώνα, αναμφίβολα θα συμπεράνει ότι εκδότες και αναγνώστες ήταν εκείνο τον καιρό πολύ πιο θαρραλέοι και δεν εκφοβίζονταν από τον μικροαστικό καθωσπρεπισμό. Ο Ροθ φτάνει στο σημείο να πει, αρκεί μια λέξη για να γελάσουμε: Νίξον. Ο ανεκδιήγητος Πρόεδρος ενέπνευσε για ένα ακόμα κείμενο που δημοσιεύεται εδώ, Ο Πρόεδρος απευθύνεται στο Έθνος, μια παρωδία γραμμένη στο αποκορύφωμα της ακροαματικής διαδικασίας για το σκάνδαλο Γουώτεργκεϊτ στη Γερουσία [1973].

Τα κείμενα δημοσιεύτηκαν σε πολλά λογοτεχνικά και άλλα περιοδικά και εφημερίδες, που εμφανώς αποκαλύπτουν την μέγιστη εμπλοκή του συγγραφέα με ιδέες και συζητήσεις πάνω στην λογοτεχνία και τα θέματά της: The American Poetry Review, The New York Times Book Review, The Atlantic Monthly, Paris Review, Partisan Review, The Literary Guild, American Review, The Ontario Review, Le Nouvel Observateur, London Sunday Times, Commentary, American Judaism, The New York Times, Look, The Village Voice, Esquire. Και, όπως είναι ευνόητο, η ποικιλία τους είναι μεγάλη: Ο Ροθ παίρνει συνέντευξη από τον …εαυτό του για το Μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα, δέχεται ερωτήσεις από μια κυρία για το Η ζωή μου ως άντρα, κάνει μαζί με την συγγραφέα Joyce Carol Oates ένα απολογισμό των οκτώ μέχρι τότε βιβλίων του, αφιερώνει μια συνέντευξή του στην περίφημη περσόνα του Ζούκερμαν….

… κι ακόμα, συντάσσει ένα εκτενές εξαιρετικά ενδιαφέρον δοκίμιο Γράφοντας για Εβραίους και Απεικονίζοντας Εβραίους, εκτείνει την θεματολογία του από το μπέιζμπολ μέχρι την Καμπότζη (που επισκέφτηκε ο ίδιος το 1970 δύο μήνες πριν ο Νίξον διατάξει την επιδρομή των στρατευμάτων του και προκαλέσει τον πόλεμο), αναλύει με τον απολαυστικό κριτικό του λόγο τρία αγαπημένα του ερωτικά μυθιστορήματα των Άλαν Λέτσλακ, Μίλαν Κούντερα και Φρεντερίκα Γουάγκμαν, αφιερώνει μια προσωπική ματιά στον Κάφκα και δεν παύει να θυμάται συγγραφείς, βιβλία και φράσεις που κράτησε όλα αυτά τα χρόνια. Όπως τα λόγια ενός ήρωα του Γουίλιαμ Στάιρον: Είναι η εποχή των αχρείων · αν δεν προσέξουμε θα μας τραβήξουν κι εμάς προς τα κάτω…

Εκδ. Πόλις, 2014, μετάφραση – σημειώσεις: Κατερίνα Σχινά, με πολυσέλιδες σημειώσεις της μετάφρασης, 419 σελ. [Reading my life and others]

Δημοσίευση και σε: Mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, αρ. 200, υπό τον τίτλο Roth around the clock.