Ο ανύπαρκτος παράδεισος

Η ημερομηνία 19 Αυγούστου 1989 μοιάζει μια απλή χρονολογική ένδειξη· όταν όμως αφορά την Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας έχει διαφορετική σημασία: μένουν τρεις μήνες μέχρι την πτώση του τείχους. Για τον Αδάμ είναι άλλη μια μέρα κατά την οποία γονατίζει περιχαρής μπροστά στα πόδια μιας κυρίας, για να προβάρει τα ρούχα που της έραψε. Εκείνη έχει βγάλει την μπλούζα της και κάνει αέρα με το Magazin, ένα περιοδικό που συνήθως υπήρχε στα κομμωτήρια, περιείχε και γυμνά, ήταν σπάνιο και συχνά ο κόσμος το έκλεβε. Αλλά ο κατά συρροή ερωτύλος ράφτης προδίδεται…

… και η σύντροφός του Έβελυν αποφασίζει με συνοπτικές διαδικασίες να εγκαταλείψει την κοινή εστία και να φύγει με τους φίλους της Σιμόνε και Μίχαελ για την Ουγγαρία, που έχει πλέον ανοίξει τα σύνορά της. Ο ίδιος παίρνει το παλιό του Βάρτμπουργκ και τους ακολουθεί, παρέα με την χελώνα τους Έλφι. Ένα τέτοιο ταξίδι θα ήταν απλώς κωμικό αν δεν αφορούσε μια μεγάλη ανατολικοευρωπαϊκή διαδρομή, με τους καθιερωμένους ελέγχους των αυτοκινητοδρόμων στα διάφορα φυλάκια με τους φρουρούς που είναι «σαν τα ζώα, μυρίζονται τον φόβο σου από μακριά». Η κατάσταση περιπλέκεται όταν ο Αδάμ παίρνει μαζί του την Κάτια, που έχει ήδη το δικό της ιστορικό αποδράσεων.

Ο Σούλτσε είναι ένας παράξενος συγγραφέας. Ενδιαφέρεται περισσότερο στην απόδοση της ατμόσφαιρας παρά στην πλέξη μιας σφιχτής πλοκής. Προτιμάει τις λεπτομέρειες από το γενικό κάδρο και εστιάζει περισσότερο στην αποσιώπηση και λιγότερο σε απροκάλυπτες εκφράσεις· το ίδιο κάνουν άλλωστε και οι χαρακτήρες τους. Τα καθημερινά τους λόγια απλώς εκφέρονται σε μια απέλπιδα προσπάθεια να καλύψουν την αναποφασιστικότητα, την σύγχυση ή τον φόβο τους. Με τον ίδιο τρόπο απέδιδε σε παλαιότερα κείμενά του την ανία που κατέκλυζε τον μέσο ανατολικογερμανό πολίτη. Ενδεικτική είναι η συνομιλία του Αδάμ με την Κάτια που μοιράζονται μια υπόγεια ερωτική έλξη αλλά και αμοιβαία καχυποψία. Θα μπορούσες να είσαι χαφιές, του λέει εκείνη· ένας χαφιές δεν κυκλοφορεί με τέτοιο σαράβαλο, της απαντάει αυτός. Ειδικά ένας χαφιές κυκλοφορεί με τέτοιο σαράβαλο, για καμουφλάζ, του αντιτείνει. Αφού εσύ με πλησίασες, με το κόλπο του κοριτσιού που έχει ανάγκη από προστασία, της θυμίζει με την σειρά του. Για να καταλήξουν: θα μπορούσαμε να είμαστε και οι δυο της Στάζι και να ελέγχουμε ο ένας την αξιοπιστία του άλλου.

Προφανώς ο συγγραφέας επιθυμεί να στρωματογραφήσει την ιστορία του: αν στην κρούστα της βρίσκεται η διαχείριση της απιστίας, από την ταπείνωση ως την εξιλέωση, από κάτω λιμνάζει η δημόσια ιστορία αμέτρητων «πρωτόπλαστων». Γύρω από την αδιέξοδη προσωπική ζωή του ζεύγους χάσκει το βάρος μιας θλιβερής κρατικής καθημερινότητας· μια «μη ζωή» από την οποία ονειρεύεται να ξεφύγει η Έβελιν. Τα περίφημα ουγγρικά θέρετρα στη λίμνη Μπάλατον, απώτερος προορισμός της άτακτης φυγής της, μοιάζουν παράδεισος, ή έστω μια ενδιάμεση στάση. Όταν όμως το Τείχος παύει να υπάρχει και τα σύνορα ανοίγουν τίθεται το ζήτημα της επιλογής. Είναι η Δύση που βλέπουν μπροστά τους ο πολυαναμενόμενος παράδεισος ή η χώρα που άφησαν μπορεί να γίνει ένας καινούργιος; Ή, μήπως εκείνη τώρα μοιάζει σαν μια περισσότερο βιώσιμη λύση; Ή, ακόμα χειρότερα, χώρα της επαγγελίας ούτε υπήρξε ούτε υπάρχει;

Ένα δεύτερο στοιχείο της γραφή του Σούλτσε είναι η αποσπασματικότητα με την έννοια μιας σειράς ελλειπτικών εικόνων που μοιάζουν με αυτόνομα κινηματογραφικά πλάνα. Κάθε σελίδα του μοιάζει με αργό καρέ που επιχειρεί να αιχμαλωτίσει μια άβουλη καθημερινότητα Και όπως κάθε σύγχρονος κεντροευρωπαϊκός κινηματογραφιστής, εμμένει στις λεπτομέρειες, κάποτε με εξαντλητικό τρόπο. Αντί για τις σκέψεις των πρωταγωνιστών, παρακολουθούμε τις σκόρπιες τους κουβέντες αλλά και τι τρώνε, πώς τσαλακώνουν το περιτύλιγμα, πού το αφήνουν.

Όλα αυτά τα στοιχεία δίνουν στην πρόζα του μια χροιά διηγήματος κάνουν περισσότερο διηγηματογράφο. Τα μυθιστορήματά του μοιάζουν με συρραφή πλάνων και στιγμών. Ακόμα και οι Απλές ιστορίες και οι 33 στιγμές ευτυχίας, διαβάζονται ως διηγήματα, έστω και κατά κάποιο τρόπο σπονδυλωτά, παρά ως μυθιστορήματα. Θαρρείς και είναι ένας σκηνοθέτης που αναγκάστηκε να γράψει το μυθιστόρημα που επιθυμεί να γυρίσει σε ταινία – και εδώ σίγουρα θα πρόκειται για ταινία δρόμου. Με τα βιβλία του ο Σούλτσε έχει αναλάβει να συγγράψει μια ολόκληρη μετάβαση: εκείνη των ανατολικογερμανών πολιτών σε ανερμάτιστους και ανεπιθύμητους φιλοξενούμενους ενός νέου κράτους».

Φαίνεται πως το κομβικό, οριακό μυθιστόρημα για την Ανατολική Γερμανία ανάμεσα στα παλαιότερα και τα σύγχρονα Τείχη της δεν έχει ακόμα γραφτεί. Ίσως αυτό να αποτελεί το φευγαλέο χαρακτηριστικό ενός τέτοιου μυθιστορήματος: είναι αδύνατον να γραφτεί. Ή, απλώς, θα περιλαμβάνει όλα τα επιμέρους μυθιστορήματα που επιχείρησαν να αιχμαλωτίσουν κάτι από εκείνη την αδιανόητη πραγματικότητα.

Εκδ. Καστανιώτη, 2013, μτφ. από τα Γερμανικά Γιώτα Λαγουδάκου, 293 σελ. [Ingo Schulze – Adam und Evelyn, 2008].

Υπό δημοσίευση: περιοδικό (δε)κατα, τεύχος 40 (χειμώνας 2014).

Ο ποθητότερος συνομιλητής

…μόλις δοθεί μια ευκαιρία, τα τοπία της παιδικότητάς μας γίνονται, στα χέρια παραγωγού με υψηλή την αίσθηση της οικονομίας, ετοιμοπαράδοτα σκηνικά για τα όνειρα της ωριμότητάς μας…[σ. 163]

Στα προλεγόμενα της αμερικανικής έκδοσης του 1967 ο συγγραφέας μας δίνει τις ακριβείς χωροχρονικές συντεταγμένες των προσωπικών του ενθυμήσεων: Αγία Πετρούπολη – Σαιν Ναζαίρ, 1903 – 1940, με λίγες εξαιρέσεις σε κατοπινούς χρόνους και τόπους. Δίπλα στο έτος 1903 τώρα γράφεται μια φράση: η γένεση της αισθητήριας ζωής. Η περίλαμπρη στρατιωτική στολή του πατέρα του, έστω και φορεμένη χάριν αστεϊσμού, ταυτίστηκε με την πρώτη του αναλαμπή ολοκληρωμένης συνείδησης. Αλλά τι υπήρχε πριν από αυτήν, στην προγενέθλια άβυσσο; Ο χρονοφοβικός νεαρός ακόμα θυμάται τον πανικό του όταν είδε οικογενειακές ταινίες γυρισμένες λίγες βδομάδες πριν την γέννησή του: εκεί βρισκόταν ένας κόσμος απαράλλαχτος αλλά χωρίς εκείνον. Στην αρχή δεν είχε σαφή αντίληψη του γεγονότος ότι ο χρόνος, τόσο απέραντος εκ πρώτης όψεως, ήταν φυλακή.

Ο Ναμπόκοφ επιχειρεί την απόλυτη διείσδυση στο αρχέγονο σπήλαιο του παρελθόντος του για να θυμηθεί ένα μεγάλο ντιβάνι, μια μαρμάρινη προτομή της Άρτεμης, ένα κρυστάλλινο αυτό ξεχασμένο από κάποιο Πάσχα και το αιώνιο παιχνίδι, που κάθε πρωί σήκωνε τα σκεπάσματα ψηλά κι έμπαινε από κάτω για να παίξει «χιλιάδες αξεδιάλυτα παιχνίδια». Κι ύστερα ο μεγάλος σιδηροδρομικός σταθμός, τα ξύλινα βαγόνια, η πρώτη του κουκέτα. Παραδέχεται πως έχει υπέρμετρη αδυναμία στις πάμπρωτές του εντυπώσεις αλλά τους χρωστάει ευγνωμοσύνη: τον οδήγησαν στην Εδέμ του βλέμματος και της αφής. Τολμάει μάλιστα και μια απρόσμενη γενίκευση: εκείνη η δυνατότητα αποθησαύρισης τέτοιων εντυπώσεων για τα Ρωσσόπουλα της γενιάς του πιθανώς αποτελούσε ένα παιχνίδι της μοίρας, για να αντισταθμιστεί ο καταποντισμός που έμελλε να απαλείψει ολοκληρωτικά εκείνο τον κόσμο.

Βιογράφος της απώτερης ζωής του, απαρνείται την αυστηρή γραμμικότητα για να αφηγηθεί τα πρώιμα αυτά χρόνια με βάση «θεματικούς σχηματισμούς», που κατά τη γνώμη του αποτελούν τον «αληθινό προορισμό της αυτοβιογραφίας». Aντιλαμβάνεται κανείς ότι ακριβώς αυτό το ατέλειωτο πανηγύρι των αισθήσεων αποτελεί τον κορμό της μνήμης που επιχειρεί να αιχμαλωτίσει σε αυτά τα γραπτά. Το παράθυρο του δωματίου του ως παραλληλόγραμμο του πλαισιωμένου ήλιου, τα βιβλία της μητέρας του, ξυλογραφίες και γκραβούρες ζώων, τα αυτοσχέδια παιχνίδια, το σκάκι, η ποδηλασία, όλα αποτελούν οργανικά κομμάτια μιας διαρκώς παλλόμενης ζωής. Η έλξη για την επιστήμη της συστηματικής, κοινώς την ιεραρχημένης ταξινόμησης των οργανισμών βρισκόταν ήδη προ των πυλών. Ο συγγραφέας ανακαλύπτει στη φύση τις μη ωφελιμιστικές χαρές που έψαχνε στην τέχνη.

Όταν ένα ταξιδιωτικό γραφείο στην λεωφόρο Νιέφκσι εκθέτει στην βιτρίνα του την μακέτα μιας διεθνούς κλινάμαξας, ο συγγραφέας μόλις γνώριζε τον μαγικό κόσμο του ταξιδιού με τραίνο. Ανάμεσα στις εικόνες που διατηρεί αναλλοίωτες είναι η αντανάκλαση του ήλιου στις κλειδαριές μιας βαλίτσας, που βλέπει ξανά να λάμπουν δεκαετίες μετά στο δωμάτιο ενός ξενοδοχείου, όταν η εβδομηντάχρονη πλέον αποσκευή έχει αφήσει τις ακριβές της θήκες σε κάποιο ενεχυροδανειστήριο. «Η απώλεια αυτή αντισταθμίστηκε, ωστόσο, από τα τριάντα χρόνια που ταξίδεψε μετά μαζί μου – από την Πράγα στο Παρίσι, από το Σαιν Ναζαίρ στη Νέα Υόρκη – μέσα στους καθρέφτες διακοσίων και βάλε δωματίων μοτέλ και ενοικιαζόμενων σπιτιών σε σαράντα έξι πολιτείες. Και λογικό και συμβολικό: ο πιο σθεναρός επιζών της ρωσσικής μας κληρονομιάς αποδείχτηκε μια ταξιδιωτική αποσκευή». [σ. 177]

Αλλά η σκέψη αυτού του διανοούμενου παιδιού δεν περιορίζεται μόνο στα απτά και τα ορατά. Όταν η μνήμη εκτείνεται σε πρόσωπα, εκείνος βρίσκεται σ’ έναν κυκεώνα μια σχεδόν ολιστικής αντίληψης των πάντων. Κάθε φορά που αναλογίζεται ότι αγαπά κάποιο πρόσωπο, σχεδιάζει ακτίνες που ξεκινούν από «την εστία της αγάπης, τον τρυφερό προσωπικών υποθέσεων», κοινώς την καρδιά και τον τραβούν «προς τερατωδώς απόμακρα σημεία του σύμπαντος». Εκεί κάτι τον ωθεί να μετρήσει την συνειδητότητα της αγάπης του «απέναντι σε πράγματα ασύλληπτα και απροσμέτρητα, όπως […] οι τρομερές παγίδες της αιωνιότητας, το άγνωρο πέρα από το άγνωστο, η απελπισία, η παγωνιά, οι ιλιγγιώδεις περιελίξεις και αλληλοδιεισδύσεις του χώρου και του χρόνου». Ένα συνήθιο ολέθριο, κάτι «σαν το ανεξέλεγκτο τίναγμα, σε νύχτα αϋπνίας…». Κάθε χώρος και κάθε χρόνος πρέπει να μετέχουν στο συναίσθημά του, στην αγάπη που μπορεί να είναι θνητή, μήπως και αμβλυνθεί ακριβώς αυτή η θνητότητα και καταφέρει να αντιπαλέψει την γελοιότητα και τη φρίκη του «να έχεις αναπτύξει μιαν απεραντοσύνη αισθήσεως και στοχασμού μέσα σε ύπαρξη πεπερασμένη». [σ. 354, 355]

Καθώς η συναρπαστική αυτή αισθητηριακή αφήγηση αφιερώνεται αποκλειστικά στον θαυμαστό κόσμο του εκκολαπτόμενου συγγραφέα, η απουσία του φόρτου των δεδομένων της δημόσιας ιστορίας καλύπτεται με ένα αναπάντεχο εμβόλιμο κεφάλαιο, που γράφτηκε αργότερα, μια …τριτοπρόσωπη κριτική της αυτοβιογραφίας του, επιβεβαιώνοντας μια από τις μεγαλύτερες έξεις του: το ίδιο το παιχνίδι της λογοτεχνίας και με την λογοτεχνία.

Η Μνημοσύνη, πρέπει να το παραδεχτούμε, έχει αποδειχτεί κοπέλα πολύ απρόσεκτη, γράφει ο Ναμπόκοφ, καθώς διχάζεται ανάμεσα στην ακρίβεια του βιωμένου γεγονότος ή την πιστότητα της αναπαράστασής του. Σε αυτή την Αναζήτηση του Χαμένου Χρόνου συγκρούονται δυο αλήθειες, η γραφή και μεταγραφή μιας ζωής που αναζητάει τις λέξεις για να ξαναζήσει. Η ίδια η συγγραφή άλλωστε υπήρξε η μόνη δυνατή θεραπεία απέναντι στο τραυματικό ξερίζωμα και στην νοσταλγία μιας χαμένης ζωής, αλλά και η μόνη αυταπάτη επαναφοράς του θαυμαστού κόσμου των αισθήσεων.

Άκου «αγώνας για τη ζωή! Η κατάρα της μάχης και του μόχθου στέλνει τον άνθρωπο πίσω στην κατάσταση του αγριόχοιρου, στα γρυλίσματα των θηρίων που δεν ξέρουν άλλο από ξέφρενο κυνήγι της τροφής. Την παρατηρήσαμε πολλές φορές οι δυο μας τη μανιακή εκείνη γυαλάδα στο ραδιούργο βλέμμα της νοικοκυράς που κατοπτεύει τα τρόφιμα στο μπακάλικο ή διερευνά το νεκροτομείο του χασάπη. Δουλευτές του κόσμου, διαλυθείτε! Λάθος λένε τα παλιά βιβλία. Ο κόσμος πλάστηκε μια Κυριακή. [σ. 356]

Εκδ. Πατάκη, 2013, μτφ. Γιώργος Βάρσος, πρόλογος Μισέλ Φάις, σελ. 401. Περιλαμβάνεται δωδεκασέλιδο με μαυρόασπρες φωτογραφίες και επεξηγηματικά κείμενα. Το Παράρτημα πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος της 28.12.1998 /4.1.1999 του New Yorker. [Vladimir Nabokov, Speak, memory, 1947].

Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό (δε)κατα, τεύχος 40 (χειμώνας 2014).

Το έργο τέχνης του Jean-Michel Folon (1972) μου φάνηκε ταιριαστό ως εικόνα και ως τίτλος: I write you from a distant country.