Στον λαβύρινθο των ιστοριών, μια δικαίωση του Μινώταυρου

Το παρελθόν διαφέρει σε ένα πράγμα από το παρόν – ποτέ δεν κυλάει προς μια κατεύθυνση [σ. 70]

Σε αυτό το παρελθόν αποφασίζει να ζήσει και να ξαναζήσει ο Βούλγαρος συγγραφέας [γεν. 1968], σ’ ένα από τα απολαυστικότερα μεταφρασμένα μυθιστορήματα της φετινής χρονιάς. Μπορούν δυο διαφορετικά αφηγηματικά σχέδια να πλεχτούν σε μια ενιαία ιστορία με χαλαρούς αρμούς αλλά γερά θεμέλια; Το πρώτο είναι η λογοτεχνική δικαίωση του Μινώταυρου, μιας μυθολογικής μορφής που με εξαίρεση τον Μπόρχες και ιδίως το περίφημο Σπίτι του Αστερίου (κείμενο που ο Γκοσποντίνοφ δεν αναφέρει ρητά αλλά είναι σαφές ότι το έχει ως βασικό σημείο αναφοράς όταν αναφέρεται στον «κύριο Χόρχε») έχει αδικηθεί σε όλες τις τέχνες. Το δεύτερο είναι η αυτοβιογραφία του σε συνδυασμό με την βιογραφία ενός  κράτους κι ενός έθνους ιδίως στις δεκαετίες του ’70 και του ’80.

Ο συγγραφέας το καταφέρνει χάρη στην ασίγαστη επιθυμία του να διατρέχει τα χρόνια και τους τόπους και να συλλογίζεται με την σημερινή του ματιά πάνω σε πανανθρώπινες ιστορίες. Δεν προτείνει καμία γραμμική αφήγηση επειδή ούτε οι λαβύρινθοι ούτε οι ιστορίες είναι ποτέ γραμμικές. Ακριβώς αυτός είναι ο τρόπος του: μια διήγηση ιστοριών που η μία οδηγεί στην άλλη σ’ ένα συνεχές σύστημα διαδρόμων.

Εδώ λειτουργεί το πρώτο του εύρημα: ο αφηγητής εαυτός του βιώνει κάθε ξένη ιστορία ως δική του και εισχωρεί στις αναμνήσεις και την ίδια την συνείδηση άλλων ανθρώπων, και ιδίως των προγόνων του. Κι έτσι, καθώς βρίσκεται στην ανάμνηση του δωδεκάχρονου παππού του, μπαίνει σ’ ένα τσίρκο και γνωρίζει έναν Μινώταυρο όχι τρομακτικό αλλά θλιμμένο. Στο κλουβί του στην μια γωνιά, ένα στρώμα μ’ ένα τρίποδο και στην άλλη, ένας κουβάς και άχυρο: η μια γωνιά για τον άνθρωπο ή άλλη για το ζώο. Το ανεπιθύμητο μωρό από το σμίξιμο της Πασιφάης με τον ταύρο είναι ένα ορφανό που δεν είναι ούτε άνθρωπος για τους ανθρώπους, ούτε ταύρος για τους ταύρους. Βγήκε εκεί που η φύση δίστασε και τώρα τον έκλεισαν σ’ ένα λαγούμι. Ο μικρός αφηγητής συναντά το βλέμμα του πλάσματος και δεν θα απαλλαγεί ποτέ από την αίσθηση πως αυτό το πρόσωπο το γνωρίζει. Ακόμα κι αν αυτή την ιστορία δεν την διηγήθηκε ποτέ ο παππούς του.

Τώρα που ενήλικος ανατρέχει σε ολόκληρη την κλασική λογοτεχνία και καταγράφει τις εικονογραφικές του παραστάσεις δεν βρίσκει πουθενά αγάπη για τον Μινώταυρο. Μόνο σε μια Παναγία με Μινώταυρο διακρίνεται η στιγμή του αποχαιρετισμού μητέρας και παιδιού. Και πόσο επιθυμεί να καλέσει τον Οβίδιο, τον Βιργίλιο, τον Σενέκα, τον Πλούταρχο και τον Δάντη να έρθουν να δουν πόσο συνέβαλαν στην σημερινή του εικόνα, εικόνα ενός περιφρονημένου ήρωα! Σε όλες αυτές τις εκδοχές ο Μινώταυρος δεν προβάλλει καμία αντίσταση, ενώ κανείς δεν τον λυπάται. Είναι ο μόνος που σιωπά σ’ έναν μυθολογικό κόσμο όπου έμψυχα και άψυχα μιλάνε συνεχώς.

Η απουσία παιδιών στην αρχαιοελληνική μυθολογία είναι αξιοπρόσεκτη. Ακριβώς όπως και στην αρχαιότητα, έτσι και στον σοσιαλισμό τα παιδιά ήταν αόρατα, χαμένα στα άδεια διαμερίσματα, με τους γονείς απόντες στις συνεχείς ώρες εργασίας. Ένα ημιυπόγειο υπήρξε η βασική κατοικία του συγγραφέα όταν ήταν μικρός, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, περιμένοντας την σειρά τους για ένα διαμέρισμα. Είναι η σειρά του να γίνει ένας Μινώταυρος αιχμάλωτος κι ολομόναχος στο ημιυπόγειο ενός παλατιού, μιας εντυπωσιακής κομμουνιστικής πολυκατοικίας. Πόσοι δυνάμει μινώταυροι ζουν σε υπόγεια; Είναι μινώταυρος εκείνος που ουρλιάζει από το γειτονικό τρελοκομείο με την φωνή μιας εγκατάλειψης;

Ο Γκοσποντίνοφ συρράπτει πλήθος μικροϊστορίες στον καμβά των ανά τον κόσμο υπογείων και λαβυρίνθων. Σε μια από τις μαγευτικότερες ιστορίες έρωτα στον πόλεμο, ο παππούς του διατηρεί μερικές λέξεις ολόδικές του και τις απαριθμεί τα ατέλειωτα βράδια του χειμώνα, σαν ένα παράξενο κομποσκοίνι λέξεων. Λίγο προτού αφήσει τα εγκόσμια παραδίδει στον εγγονό του ένα παλιό χαρτί με μια διεύθυνση στην Ουγγαρία. Εκεί γερνάει μια γυναίκα που διατηρεί ένα αντίστοιχο χαρτί με βουλγαρικές λέξεις. Ένας έρωτας έσβηνε για δεκαετίες τις αποστάσεις με τις αντίστοιχες απαγγελίες. Σ’ ένα άλλο ενδεχόμενο (που σίγουρα εμείς εδώ έχουμε ξαναδεί -θυμάμαι μια αντίστοιχη παλιά ελληνική ταινία- και ξαναδιαβάσει, στα ατέλειωτα συγκοινωνούντα δοχεία της λογοτεχνίας), η ερωτευμένη γυναίκα για να κρατήσει τον στρατιώτη αλλάζει όλη την πορεία του πολέμου. Τον κρύβει σ’ ένα υπόγειο και δεν τον ενημερώνει ότι οι Γερμανοί έχουν παραδοθεί· υποκρίνεται ακόμα και έρευνες στο σπίτι.

Σε μια τόσο παρατεταμένη αναμονή, συμβαίνει ο έρωτας. Όταν κάποτε οργισμένος το ανακαλύψει επιστρέφει στην οικογένειά του στην Βουλγαρία αλλά έχει ήδη ανακηρυχθεί ηρωικώς πεσών κι έχει γίνει μνημείο. Πώς θα δικαιολογηθεί τόση καθυστέρηση στην επιστροφή; Μέχρι να βρεθεί μια βολική εξήγηση, η οικογένειά του προτείνει το υπόγειο για κάποιο καιρό, που τελικά κρατά πολύ. Ο νεοσύστατος κομμουνισμός άλλωστε θα εντοπίσει αμέσως τον λιποτάκτη που συν τοις άλλοις εξαπάτησε και το κράτος με τον δήθεν θάνατό του. Ο στρατιώτης απλώς αντάλλαξε το ένα υπόγειο μ’ ένα άλλο.

Καθώς ο συγγραφέας εισέρχεται στην «ιδιωτική ιστορία της δεκαετίας του ’80», όπως τιτλοφορεί ένα εκτενές κεφάλαιο, επιχειρεί έναν πλήρη κατάλογο πραγμάτων. Βρισκόμαστε στο αποκορύφωμα του ψυχρού πολέμου, συνεπώς κομβικό αντικείμενο αποτελεί η πράσινη θήκη από καραβόπανο με την μάσκα αερίου. Μόνο που στο καταφύγιο κάτω απ’ το γυμναστήριο ο φωτισμός ασφαλείας δεν λειτουργούσε ποτέ. Τουλάχιστο έδωσε μια φορά την ευκαιρία στον συμμαθητή του να πιάσει τα στήθη της χημικού έστω και κατά λάθος, αφού στόχος του ήταν κάποια άλλη. Στο σχολείο πάντως αδιάκοπα έδειχναν διαφάνειες με εικόνες του μανιταριού της ατομικής βόμβας, κι ο μικρός αφηγητής έκανε έναν κύκλο γύρω από κάθε μανιτάρι που ξεφύτρωνε τυχαία στην αυλή τους, για προληπτικούς λόγους. Η άμυνα απέναντι στα πυρηνικά και τα χημικά όπλα των εχθρών απαιτούσε πάντα την αντιασφυξιογόνο μάσκα. Ό,τι πιο κοντινό στην μουσούδα του μινώταυρου…

Όμως την επόμενη μέρα της αποκάλυψης δεν θα υπάρχουν εφημερίδες. Τι ειρωνεία: το πιο σημαντικό ιστορικό γεγονός δεν θα καταγραφεί. Έτσι ο συγγραφέας προβαίνει στην εξαντλητική συγκέντρωση γραπτών τεκμηρίων και αντικειμένων για τον μετα-αποκαλυπτικό αναγνώστη. Άλλωστε το 1977 το μη επανδρωμένο «Βόγιατζερ» θα επιχειρούσε την κονσερβοποίηση του χρόνου: να συλλέξει σε μια χρονοκάψουλα μια σειρά αντικειμένων, για να τα θάψει στο διάστημα, σ’ ένα ασφαλές μέρος μακριά από την Γη. Από την Βουλγαρία επιλέχτηκε ένα λαϊκό τραγούδι για κάποιον τρομερό κλεφταρματωλό – «στους μικρούς λαούς αρέσει να είναι τρομακτικοί». Αλλά την ίδια χρονιά ο σύντροφος Ζίφκοφ ανακοίνωσε την ταφή μιας άλλης χρονοκάψουλας στα θεμέλια του ιστορικού μουσείου του Πλέβεν για να ανοιχτεί ακριβώς εκατό χρόνια μετά, όταν όλοι θα ζούμε σε κομμουνιστικό καθεστώς. Άραγε εδώ θέση θα είχε η η Νιβέα που πουλούσαν στην μαύρη αγορά ή το κακέκτυπό της, η λεγόμενη «βουλγαρική νιβέα»;

Τι περιλαμβάνει η «επίσημη ιστορία της δεκαετίας του ’80»; Τίποτα δεν ενώνει ένα μικρό έθνος περισσότερο από την αίσθηση πως όλοι είναι εναντίον του. Με το AIDS παύουν όλες οι σεξουαλικές επαναστάσεις αλλά όσοι δεν τις είχαν καν αρχίσει, δεν πήραν το τέλος τους τόσο τραγικά. Ο θάνατος του Μπρέζνιεφ συγκεντρώνει όλα τα παιδιά στον κρύο διάδρομο του σχολείου, για να παρακολουθήσουν την κηδεία σε μια τηλεόραση. Εκεί αντίκρισε κι ο αφηγητής τον θάνατο, μια μέρα μετά το πρώτο του φιλί. Πρώτο φιλί, πρώτος θάνατος. Στα τέλη της δεκαετίας ο κομμουνισμός τελειώνει μέσα στην ασχήμια των ρούχων, σε αντίθεση με τα πιο αισθησιακά ενδύματα της δεκαετίας του ’60. Την δεκαετία του ’90 παρά το κρύο και το κομμένο ρεύμα όλα είναι πιθανά. Αλλά το τέλος της ιστορίας αποδεικνύεται πολύ πιο βαρετό απ’ όλα τα ευνοϊκά σενάρια.

Το μυθιστόρημα ενσωματώνει πολλές «αυτοτελείς» απολαυστικές ιστορίες, όπως αυτή του Γκαουστίν, με τα εμπνευσμένα, μεγαλεπήβολα πλην απραγματοποίητα σχέδια για να βγάλει χρήματα η παρέα: ένα σινεμά για τους φτωχούς (διήγηση της κινηματογραφικής ταινίας σε όσους προτιμούν μια πιο φτηνή λύση από το εισιτήριο), συγγραφή προσωπικού ποιήματος για κάθε πρόθυμο περαστικό, ένα πρετ-α-πορτέ προφυλακτικών, κινηματογραφικές προβολές με οθόνη τον ουρανό. Άραγε, σε κάποια σύγχρονα εξωφρενικά καλλιτεχνικά έργα, υπάρχει περίπτωση να κρύβεται από πίσω εκείνος;

Κάποιο ρεπορτάζ σ’ ένα δυτικό περιοδικό χαρακτήρισε την Βουλγαρία ως το πιο θλιμμένο μέρος του κόσμου. Χωρίς καμία διάθεση υπεράσπισης πάντως ο συγγραφέας ταξιδεύει σε δεκάδες ευρωπαϊκές πόλεις όπου δεν βρίσκει λιγότερη μελαγχολία – μάλλον το αντίθετο. Φαίνεται πως η κρίση εξαρτάται από πλείστους υποκειμενικούς παράγοντες. Ούτε το ταξίδι γιατρεύει την μελαγχολία. Η λογοτεχνία άραγε; Τελικά ο λαβύρινθος είναι πάνω απ’ όλα μια συνεχής επιλογή δρόμων. Ένας απ’ αυτούς μας οδηγεί στην αλήθεια του τετριμμένου, του φθαρτού και του ασήμαντου:

Είτε γεννήθηκες στις Βερσαλλίες είτε στην Αθήνα, τη Ρώμη ή το Παρίσι, το μεγαλειώδες πάντα θα βρει τρόπο να κάνει την εμφάνισή του. Ακόμα και αν δεν έχει διαβάσει Ψευδο-Λογγίνο, αν δεν έχεις ακούσει για τον Καντ ή…ακόμα και αν ζεις στους αιωνίως αναλφάβητους αγρούς ανώνυμων χωριών και πόλων, στο κενό μέρα-νύχτα, παρ’ όλα αυτά θα σου εμφανιστεί, στη δική σου γλώσσα. Σαν τον καπνό από μιαν καμινάδα μια χειμωνιάτικη μέρα, σαν ένα κομματάκι βαθυγάλανου ουρανού, σαν σύννεφο που σου θυμίζει κάτι από τον άλλον κόσμο, σαν σκατά βουβαλιού. Το μεγαλειώδες βρίσκεται παντού. [σ. 204]

Με αφορμή ένα γεγονός στην Ταφάλα, όπου ο ταύρος κοίταξε προς το κοινό και επιτέθηκε στους θεατές, ο συγγραφέας σκέφτεται: Το αμφιθέατρο είναι ένας λαβύρινθος με κυκλικούς και ακτινωτούς διαδρόμους. Ο ταύρος (που ξεχνάμε πως είναι φυτοφάγος) ανασήκωσε τα μάτια του και αναγνώρισε τον Λαβύρινθο. Τα ζώα δεν έχουν αίσθηση του χρόνου κι ο ταύρος είδε το πατρικό του σπίτι και θυμήθηκε εκείνη την νύχτα που δεν τελείωνε ποτέ. Τώρα ο δολοφόνος του (μάλλον κάποιος μακρινός συγγενής του Θησέα) στεκόταν στην αρένα και η μητέρα του κάπου στις κερκίδες – διαδρόμους του λαβυρίνθου. Εκεί χιμάει για να την βρει, αλλά κάνει λάθος, και συνεχίζει να την ψάχνει. Ένα τρομαγμένο μέχρι θανάτου ον ψάχνει τη μητέρα του. Το μουγκρητό του είναι η μοναδική λέξη που είναι ίδια σε όλες τις γλώσσες: Μαμάαααα….Μουουουουουου…..

Ο Γκοσποντίνοφ γνωρίζει πως για το βλέμμα κάθε νεογέννητου -, ενός αρουραίου, μιας μύγας, μιας χελώνας – ο κόσμος φτιάχνεται από την αρχή. Στην αρχή και η μικρή του κόρη, όπως όλα τα ανθρώπινα μωρά, προφέρει τα πράγματα με την φωνή όλων των ζωντανών όντων· γουργουρίζει, σφυρίζει, νιαουρίζει, σκούζει. Ο Θεός δεν δίνει αμέσως γλώσσα στα νεογέννητα. Κι αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Γνωρίζουν το μυστικό του παραδείσου αλλά δεν έχουν την γλώσσα γι’ αυτόν. Όταν τους δοθεί η γλώσσα έχουν ξεχάσει πια το μυστικό.

Εκδ. Ίκαρος, 2018, μτφ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, σελ. 334 [Fizika na fagata, 2011].

Δημοσίευση και σε mic.gr / βιβλιοπανδοχείο, αρ. 228, εδώ.