Άραγε είναι η συντριπτική πλειονότητά μας το δικό μας όπλο;
Για ποιο λόγο με ελκύουν τόσο πολύ τα πρώτα ή ορισμένων εκ των πρώτων βιβλίων των αγαπημένων συγγραφέων; Νομίζω πως ανάμεσα στους λόγους σίγουρα είναι η έντονη περιέργεια να δω πώς ξεκίνησαν και τι διαφορά ποιότητας είχε η αρχική τους απόπειρα αλλά κυρίως και το παιχνίδι της ανίχνευσης των εμμονών που κυριάρχησαν στα μετέπειτα καθιερωμένα τους βιβλία. Ίσως και για εμάς που κάποτε θέλουμε να γράψουμε ένα άξιο βιβλίο να υπάρχει και ένας ακόμα: ένα είδος ενθάρρυνσης, η ιδέα πως μέσα από τις πρώιμες ατέλειες σμιλεύτηκε στην συνέχεια η σπουδαία τους πρόζα. Έτσι, πρωτόλειο ή ανολοκλήρωτο, έτοιμο αλλά παραχωμένο στο συρτάρι ή προσχέδιο, και ολοκληρωμένο το 1984 ως νεανικό μυθιστόρημα, γραμμένο στα τριάντα του, Το πνεύμα της επιστημονικής φαντασίας βγαίνει από το σεντούκι του αποθανόντος Μπολάνιο μαζί με πολλά άλλα (όπως και στην περίπτωση του Πεσσόα δηλαδή, με τον οποίο ο Christopher Dominquez Michael στην εισαγωγή του τον συγκρίνει ως προς το εν λόγω στοιχείο) και, με αφορμή την ιστορία δυο φίλων, περιλαμβάνει ήδη μερικές από τις βασικότερες εμμονής της μετέπειτα γραφής του.
Η πρώτη από αυτές τις εμμονές είναι η πολύπαθη σύγχρονη πολιτική ιστορία των κρατών της Λατινικής Αμερικής, αιματοβαμμένη και μαυρισμένη από φασιστικά δικτατορικά καθεστώτα. Εδώ οι δύο νέοι πρωταγωνιστές Γιαν Σκρέγια και Ρέμο Μοράν είναι Χιλιανοί που δραπέτευσαν από την θλιβερή πραγματικότητα της πατρίδας τους και βρέθηκαν στη Πόλη του Μεξικού. Ο γνωστός τρόμος είναι πλέον μακριά αλλά δεν παύει να υπάρχει, επενδύοντας με τον ζόφο του κάθε ιδέα μέλλοντος. Όπως και στα μεταγενέστερα μυθιστορήματά του, παραμένει στο υπόβαθρο, κάπου μακρύτερα και οπωσδήποτε κρυμμένος, επιζεί όμως σε ιδέες και φράσεις, όπως, για παράδειγμα, «όλα τα σπίτια που ξοδεύουν πάρα πολύ ή πολύ λίγο φως και όλα τα σπίτια που ξοδεύουν πάρα πολύ ή πολύ λίγο νερό είναι ύποπτα».
Οι δυο φίλοι συγκατοικούν στο δώμα μιας ταράτσας και είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι: αντικοινωνικός και ονειροπόλος στον έρωτα ο πρώτος, εξωστρεφής και αεικίνητος ο δεύτερος. Σύμφωνα με τον Γιαν, που ανταλλάσσει ερωταποκρίσεις με μια δημοσιογράφο, με αφορμή ένα βιβλίο του: η επικράτεια του μυθιστορήματός του είναι ένα χωριό των Άνδεων στο Νότο της Χιλής, όπου σε κάποιον χωματόδρομο, στο τριώροφο κτίσμα της Ακαδημίας της Πατάτας λειτουργεί το Άγνωστο Πανεπιστήμιο, στον τελευταίο όροφο του οποίου λειτουργεί και ραδιοφωνικός σταθμός, εν γένει «τοπίο ειδυλλιακό ή τρομακτικό, όπως το βλέπει κανείς…». Ο Ρέμο δουλεύει στο πολιτιστικό ένθετο της Λα Νασιόν, γράφει άρθρα σε ένα περιοδικό «ψευτοϊστορίας» και κριτικές, είναι κοσμικός και νυκτόβιος και συχνάζει σε λογοτεχνικά εργαστήρια.
Κι εδώ είναι εμφανής η δεύτερη εμμονή του συγγραφέα: η ίδια η λογοτεχνία και τα ζωντανά παρακλάδια της, τα λογοτεχνικά εργαστήρια της χώρας, που κατά την δεκαετία του ’70, οπότε και διαδραματίζεται η ιστορία, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα, και στα οποία συνηθιζόταν η ομαδική ανάγνωση πρωτόλειων κειμένων, οι ομάδες ποίησης και φυσικά τα λογοτεχνικά περιοδικά. Αναφέρω ενδεικτικά: α) μια φράση περί του αυτονόητου της ανάγνωσης – Ο Χερεμίας που είχε πάντα ένα βιβλίο σφηνωμένο στην κωλοτσέπη του παντελονιού σαν τουρμπίνα ενός σκάφους, β) μια ιδέα που δυστυχώς δεν αναπτύσσεται – μια επιτροπή συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας της Βόρειας Αμερικής έχει ως έργο την υποστήριξη των χωρών του Τρίτου Κόσμου και της Λατινικής Αμερικής, γ) μια συνομιλία περί του αριθμού των λογοτεχνικών περιοδικών στην πόλη του Μεξικού όπου υπάρχουν περισσότερα από εξακόσια λογοτεχνικά περιοδικά, εκτός εάν αποκλείσουμε τις φωτοτυπημένες σελίδες που πιασμένες με συρραπτικό, μ΄ ένα τιράζ που δεν ξεπερνάει τα είκοσι αντίτυπα, οπότε δεν ξεπερνάνε τα διακόσια. Όμως ο Μπολάνιο ακριβώς συναρπάζεται από την ιδέα μιας λογοτεχνίας που βρίσκεται παντού κρυμμένη, μέχρι … να σώσει ποιον;
Σίγουρα ο έγκλειστος Γιαν περιμένει κάποιο είδος σωτηρίας ή έστω συμβουλές από τους λογοτέχνες αυτοπροσώπως και δη της επιστημονικής φαντασίας, στους οποίους στέλνει επιστολές έχοντας πάρει τις διευθύνσεις τους από φανζίν επιστημονικής φαντασίας, σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εύρημα. Έτσι οι Φριτς Λάιμπερ, Φόρρεστ Τζ. Άκερμαν, Τζέημς Τίπτρη Τζούνιορ και Ρόμπερτ Σίλβερμπεργκ (του οποίου κάποτε απόλαυσα το Sailing to Byzantium) γίνονται ερήμην τους συνομιλητές, ενώ στο δεύτερο γράμμα του προς την Ούρσουλα Λε Γκεν αναφέρει τους συγγραφείς που του αρέσουν, μεταξύ των οποίων οι Ρέυ Μπράντμπερυ, Θήοντορ Στέρτζον και Άλφρεντ Μπέστερ (του οποίου επίσης κάποτε απόλαυσα το The stars my destination – με τον ελληνικό τίτλο Το πεπρωμένο μου είναι τ’ άστρα). Όσο για την σεξουαλική του αμηχανία, αν όχι αγωνία, ποιος καλύτερος από τον Φίλιπ Χοσέ Φάρμερ, που έγραψε επαρκώς για τις όψεις του σεξ στο μακρινό μέλλον; Φυσικά δεν θα μπορούσε να λείπει και ο Philip K. Dick, που έδωσε μια ηθική διάσταση στο μέλλον και το είδε σαν ένα γκρεμό προς τον απόλυτο φασισμό.
Αντιλαμβάνεται κανείς τις διακλαδώσεις που κατά τον Μπολάνιο δημιουργεί η λογοτεχνία ως προς τον ιδιωτικό ψυχισμό των ηρώων αλλά και ως προς μια ιστορική συνέχεια· ίσως εκεί βρίσκονται ορισμένες απαντήσεις σε άλυτα ερωτήματα. Γιατί όμως ειδικά η επιστημονική φαντασία; Ίσως η απάντηση βρίσκεται στις αποστροφές των ηρώων: Αν εσείς πιστεύετε ότι δεν μπορούμε να γράφουμε για διαπλανητικά ταξίδια, λόγου χάρη, τότε κατά κάποιον τρόπο θα παραμένουμε εξαρτημένοι στους αιώνες των αιώνων από τα όνειρα – και τις ηδονές – των άλλων. Ή στην ερώτηση: Άραγε είναι η συντριπτική πλειονότητά μας το δικό μας όπλο; Ίσως πάλι η επιστημονική φαντασία ήταν για τον Μπολάνιο η αντίστροφη αναζήτηση ενός χαμένου χρόνου, όπως γράφει στην εισαγωγή ο Christopher Dominquez Michael.
Και οπωσδήποτε μια πηγή ιδεών που δεν πρέπει να ξεχαστούν, όπως το προαναφερθέν Άγνωστο Πανεπιστήμιο που αναφέρεται σε διήγημα του Άλφρεντ Μπέστερ. Κι εδώ εμφανίζεται μια ακόμα εμμονή του συγγραφέα: η ύπαρξη μυστικών κέντρων, εταιρειών και σεχτών· οι κρυμμένες όψεις πόλης ως «στρατηγεία πνευματικών περιπλανήσεων», η «Παράδοξη Ιστορία της Λατινικής Αμερικής ως κωδικοποιημένα μηνύματα», μερικές σελίδες που έγραψε κάποιος για ένα πλάσμα που κρύβεται στη σκιά ενός άντρα και μιμείται της κινήσεις του, η σημασία των παιγνίων, όλα στοιχεία που αποτέλεσαν βασικό κορμό μυθιστορημάτων του όπως Το τρίτο Ράιχ και 2666.
Έχοντας διαφύγει από την πολιτική αθλιότητα που μαίνεται κάπου μακριά, οι δυο ήρωες επιχειρούν να ζήσουν νεότητα και ενηλικίωση στην πόλη του Μεξικού με έναν ήλιο που έμοιαζε να επιτηρεί τον πλανήτη από τις ταράτσες, στο τεράστιο χωνευτήρι της πόλης όπου συνυπάρχουν και συμμειγνύονται αυτόχθονες και μετανάστες και γνωρίζουν μια σειρά χαρακτήρων, όπως ο Χοσέ Άρκο, μυθοπλασμένος συγγραφέας του Έρως και Θάνατος και μοτοσικλετιστής, που μιλούσε λες και η απελπισία και η ευτυχία ήταν ένα και το αυτό, ένα και μοναδικό πεδίο· που, καθώς είχε εξαφανιστεί για καιρό, οι συμφοιτητές του πίστευαν ότι ο ίδιος ήταν στα βουνά, με το αντάρτικο του Κόμματος των Φτωχών και που χάρη σε αυτόν γνωρίζει τα κρησφύγετα του Σαν Χουάν δε Λετράν, τα περίχωρα της Γκαριμπλαλντι όπου πουλούσαν με πίστωση λάμπες με την εικόνα της Παναγίας της Γουαδελούπης, τα κατασκονισμένα σπίτια της Ρομέρο Ρούμπιο, τα παράνομα φωτογραφικά στούντιο της λεωφόρου Μιστέριος, τα κουτούκια πίσω από το Τεπεγιάκ όπου πήγαιναν όταν άρχιζε να βγαίνει ο ήλιος σ’ εκείνη την μεριά της πρωτεύουσας, κεφάτος και λεπρός… Οι άλλες πλευρές της πόλης, ένα μόνιμο φόντο στο Μπολανιακό Σύμπαν.
Κι έτσι όπως διανυκτερεύουν στο «Σινέ Μπουκαρέλι» τον έκφυλο οικοδεσπότη όσων δεν είχαν πού να κοιμηθούν, την «μαύρη Ντίσνεϋλαντ», τον μοναδικό ναό για τον οποίο «νιώθουν, ορισμένες στιγμές, ότι ήταν προορισμένοι από το πεπρωμένο μας», γράφουν, περιπλανιούνται και συζητούν ατελείωτα, χωρίς πλοκή γιατί αυτή είναι η πλοκή τους, σε ιστορίες ολιγοσέλιδες, παράλληλες και επάλληλες, με όλα αυτά τα στοιχεία – εμμονές που μπορεί να μην σημαίνουν τίποτε απολύτως αλλά μπορεί να σημαίνουν και τα πάντα, αν δεν δημιουργούν μόνο αναμνήσεις – Πόσο θλιβερά και πόσο διάφανα είναι τώρα στη μνήμη μου εκείνα τα πρώτα μεξικάνικα χαμόγελα! – ορμάνε προς το μέλλον – ιδίως στις λεωφόρους της Πόλης του Μεξικού, όπου μια θλίψη όχι μελαγχολική, αλλά συντριπτική, παράδοξη σε καλούσε προς μιας λαμπρή ζωή, όπου κι αν αυτή βρισκόταν
Εκδ. Άγρα, 2019, σελ. 296, μτφ. Κρίτων Ηλιόπουλος [El espiritu de la ciencia ficcion, 2016]. Περιλαμβάνεται επίμετρο με τρεις χειρόγραφες σημειώσεις του συγγραφέα για την συγγραφή του εν λόγω μυθιστορήματος.
Άλλα βιβλία του Ρομπέρτο Μπολάνιο στο Πανδοχείο: Μακρινό αστέρι, Τηλεφωνήματα, Οι άγριοι ντέτεκτιβ, 2666, Το τρίτο Ράιχ.
Στις εικόνες: 1. Έργο τοιυ Olivier Massebeuf, 2. Μαυρόασπρο Μεξικό, 3. Ένα βιβλίο του Φριτς Λάιμπερ από την βιβλιοθήκη μου, 4. Η ερωτική επιστημονική φαντασία του Φίλιπ Χοσέ Φάρμερ, 5. Έργο της Sabrina Ratte, 6. Δεν θα μπορούσε να είναι ο συγγραφέας ως αστροναύτης; 7. Εδώ σίγουρα είναι αυτός.
Πανδοχείο 