Εάν δεχτούμε ότι η λογοτεχνία δεν μπορεί να ανταποκριθεί εξ ορισμού σε επείγοντα κοινωνικά θέματα, γιατί τα αντανακλαστικά το συγγραφέα δεν (πρέπει να) υπακούουν, σε όρους αμεσότητας αλλά διάρκειας, τότε η όποια σημερινή παραγωγή γύρω από την «κρίση» είναι συζητήσιμη. Γιατί ακόμα και οι μεγάλες φωνές της λογοτεχνίας κάποτε που ανταποκρίθηκαν στην πρόκληση της συγκυρίας, χρησιμοποίησαν το ιστορικό πλαίσιο περισσότερο ως πρόσχημα, παρά ως κέντρο προβληματισμού τους. Στις μυθοπλασίες τους κυριαρχεί η «έρημος» του ανθρώπου» και όχι το τεκμήριο της εποχής…

… γράφει ο Τάσος Γουδέλης σ’ ένα πυκνό κείμενο που με βρίσκει απόλυτα σύμφωνο· ο συγγραφέας τονίζει πως το παραπάνω τεκμήριο απασχολεί τον ενήμερο αναγνώστη ως ένας ακόμα σκηνογραφικός συντελεστής που σχετίζεται πάντα με δραματικό και υπάλληλο τρόπο με την ατομικότητα: η ύπαρξη σε κάθε περίσταση επιβάλλει αναπόφευκτα την εξουσία της. Πράγματι, ο «ιστορικός άνθρωπος» είναι πια κενός λόγος· άλλωστε όσοι αντιλαμβάνονται την λογοτεχνία ως ρεπορτάζ δεν έχουν πρόβλημα να αναπαράγουν αυτόματα το πραγματικό. Η ιδεωδέστερη στιγμή για την τέχνη ήταν ανέκαθεν εκείνη κατά την οποία ο δημιουργός ήταν σε θέση να διαχειριστεί ή απλώς να κατανοήσει την κρίση του μέσου του. Ο Ρόμπερτ Μούζιλ, για παράδειγμα, με τον ημιτελή Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες, υπαινίχθηκε σαφώς το ατελέσφορο της γραφής (του) να αναπαραστήσει την κρίση του μοντέρνου ανθρώπου.

Το κείμενο βρίσκεται στις πολύτιμες οπισθόφυλλες σελίδες του τεύχους – που όπως έχουμε ξαναγράψει αποτελούν τον καθρέφτη αλλά και τον πνεύμονα των λογοτεχνικών περιοδικών· σχετίζεται όμως άμεσα και με το κυρίως σώμα του τεύχους, εφόσον ένα από τα τρία σύντομα αφιερώματα αφορά την «νεοελληνική κρίση». Εδώ καταθέτουν σκέψεις πάνω σε όψεις του θέματος οι Πέτρος Μαρτινίδης, Γιώργος Σιακαντάρης, Βαγέλης Χατζηβασιλείου, Ρέα Γαλανάκη, Δημήτρης Φύσσας και Δημήτρης Ραυτόπουλος. Ενδεικτικό θραύσμα από τον πάντα ευρηματικό λόγο του τελευταίου: Στα λόγια μένει η εξέγερση του 99%, παναπεί ολόκληρης της κοινωνίας, κατά του 1% των πλουτοκρατών. Γιατί μέσα στο 99% οι ανισότητες είναι τεράστιες, σκανδαλώδεις και τα όρια ρευστά. / Η Άμεση Δημοκρατία, εδώ και τώρα, εναντίον της «Πλουτοπίας», δηλαδή του ρασιοναλισμού των αγορών, της νέας θρησκείας με ιερείες τους υπερειδικευμένους αναλυτές, που χειρίζονται τα «αλγκοτρέιντινγκς».

Φυσικά εδώ μας περιμένει διόλου άσχετη και η οφειλόμενη συνέχεια του αφιερώματος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που ξεκίνησε από το προηγούμενο τεύχος. Στο αρχικό κείμενο [εκ] της εκδόσεως, που πάντα μοιάζει με τον εγκέφαλο αυτού του γοητευτικού σώματος, μας υπενθυμίζονται τα λόγια του Μίλαν Κούντερα για τον πόλεμο που «ονομάστηκε ψευδώς Παγκόσμιος, διότι δεν αφορούσε παρά την Ευρώπη και ούτε καν όλη την Ευρώπη. Όμως το επίθετο “παγκόσμιος” εκφράζει εύγλωττα το συναίσθημα της φρίκης μπροστά στο γεγονός ότι, στο εξής, τίποτα απ’ ότι συμβαίνει στον πλανήτη δεν θα είναι πια τοπική υπόθεση, ότι όλες οι καταστάσεις αφορούν τον κόσμο ολόκληρο…». Κάτι δηλαδή που αγνόησαν οι πάντα αδιάβαστοι κυβερνήτες.

Πόλεμος…Μέχρι το τέλος του προηγούμενου μήνα δεν ήταν παρά μια πελώρια λέξη φαρδιά πλατιά πάνω στις ναρκωμένες καλοκαιρινές εφημερίδες. Πόλεμος; Ίσως, αλλά πολύ μακριά, στην άλλη άκρη της γης. Όχι εδώ…Πώς να φανταστείς ότι θα αρκούσε να δρασκελίσει η ηχώ και μόνο του πολέμου αυτούς τους άγριους βράχους για τα νους κάνει να φανούν πιο απαλοί, με το κύμα στα πόδια τους, το αραιό θαλασσινό χορτάρι τους, το αγιόκλημα, την άμμο ρυτιδωμένη απ τα νύχια των πουλιών. …Τέτοιος παράδεισος δεν ήταν καθόλου φτιαγμένος για τον πόλεμο, μονάχα για τις μικρές διακοπές μας, για τη μοναξιά μας…

… γράφει η Κολέτ, με τον γοητευτικό της λόγο που, σκέφτομαι, μοιάζει να αποδίδει σκέψεις αμέτρητων άλλων ανθρώπων. Ο φάκελος περιλαμβάνει πεζά, ποιήματα, δοκίμια, ημερολογιακές εγγραφές Ποιήματα και πεζά των Ανρί ντε Μοντερλάν, Μπλεζ Σαντράρ, Γκιγιόμ Απολινέρ, Αντρέ Ζιντ, Κολέτ, Αντρέ Μπρετόν, Ετιέν Φορ, Γιόζεφ Βίτλιν, Μαρτσέλο Φλόρες, Γιώργο Κόκκινο, Κώστα Καραβίδα, Έλλη Λεμονίδου. Το τρίτο αφιέρωμα του τεύχους αφορά τον Φραντς Κάφκα, τον συγγραφέα του οποίου η προβληματική σχετίζεται με όσα αφορούν τις συνέπειες του Μεγάλου Πολέμου, όπως μας υπενθυμίζουν οι εκδότες: ότι οριζόμαστε όλο και περισσότερο από εξωγενή δεδομένα που μας παγιδεύουν. Περιλαμβάνονται πεζά κείμενα του συγγραφέα αλλά και κείμενα των Πρίμο Λέβι, Ντίνο Μπουτζάτι, Όρσον Ουέλς, Τζ.Μ. Κούτσι, Ούλριχ Γκέινερ, Αλέξανδρου Κυπριώτη κ.ά.

Περί παραμυθιών ο λόγος στις πίσω σελίδες, αλλά και μερικές σκέψεις που είναι απαραίτητες απέναντι στο κλίμα της εποχής που επιθυμεί, τολμώ να πω, να μεταλλάξει τον χαρακτήρα της. Ο ρόλος του παραμυθιού δεν είναι να διδάξει αλλά να διασκεδάσει μέσω της πλοκής και να κινητοποιήσει την φαντασία, γράφει η Λίτσα Χατζοπούλου. Τα παραμύθια των Γκριμ, του Άντερσεν κ.α. δεν είναι παιδικά αναγνώσματα· ακόμα και στην διασκευασμένη τους εκδοχή, την υποταγή τους δηλαδή στο «πολιτικώς ορθό» και χωρίς τρομακτικές σκηνές και «ηθικώς» ύποπτες εξελίξεις, αρκετά μας φαίνονταν μάλλον εφιαλτικά. Το «ευτυχισμένο τέλος» τους δεν αρκούσε για να απαλείψει, λ.χ., τον φόβο που είχαμε νιώσει μέσα στο ζαχαρένιο σπίτι της μάγισσας, όταν ετοιμαζόταν να μαγειρέψει τον Χάνσελ και τη Γκρέτελ (ακόμη χειρότερα, όταν δεν υπήρχε «ευτυχισμένο τέλος», όπως σε όλα τα παραμύθια του Άντερσεν.

Η Χατζοπούλου μας θυμίζει πως σε επίπεδο γενεαλογίας, τα παραμύθια δεν ήταν εξαρχής προορισμένα μόνον ή αποκλειστικά για παιδιά· αποτελούσαν πρωτίστως λαογραφικό υλικό, δηλαδή ιστορίες που κυκλοφορούσαν από στόμα σε στόμα είτε για να ερμηνεύσουν ανεξήγητα και ακατανόητα φαινόμενα (άρα είχαν ρόλο ανάλογο των μυθικών αφηγήσεων) είτε απλώς χάριν παιδιάς. Τα παραμύθια, λέει ο J.R.R.Tolkien, εξορίστηκαν στο παιδικό δωμάτιο μαζί με ό,τι δεν χωρούσε σε κανέναν άλλο χώρο του σπιτιού. Δεν αποκλείεται να αντιμετωπίστηκαν ως κείμενα χαμηλής λογοτεχνικής αξίας εξαιτίας της δημώδους προέλευσής τους. Μένει λοιπόν το ερώτημα πώς μια κοινωνία δίνει στα παιδιά της κείμενα που γενικώς περιφρονεί και πώς τα παραμύθια, σε αντίθεση με την λογοτεχνία του φανταστικού, αποκλείστηκαν ως λογοτεχνικό είδος ή εντάχθηκαν γενικώς και αορίστως στην παιδική λογοτεχνία.

Και μιλώντας για την νέα αυτή εποχή, η Ιταλίδα συγγραφέας Πάολα Μαστρακόλα εστιάζει στο απόλυτο δημιούργημά της: …το selfie είναι το χαμόγελο που απευθύνουμε στον εαυτό μας. Ο νάρκισσος δεν θα έκανε ποτέ κάτι τέτοιο. Εμείς ναι. Εμείς οι αληθινοί Νάρκισσοι. / Σίγουρα, πρόκειται για ένα χαμόγελο το οποίο θα δουν όλοι εκείνοι στους οποίους θα στείλουμε τη φωτογραφία. Αλλά απουσιάζει ο μεσάζων. Απουσιάζει ο άλλος. Υπάρχουν μόνο οι παραλήπτες (οι οποίοι είναι πολλοί). Δεν υπάρχει το μάτι (το οποίο είναι μοναδικό). Και χωρίς το μοναδικό μάτι, το οποίο μας κοιτάζει, μένουμε μόνοι. / Με τη selfie, στέλνουμε στους άλλους τη μοναξιά μας. [απόδοση Φανή Μουρίκη]  [176 σελ.]

Στις εικόνες: Henry de Montherlant, Colette [Le Petit Faun, 1906], εικονογράφηση του Jean – Michel Folon για την Μεταμόρφωση του Κάφκα [1973], εικονογράφηση από πολωνικό παραμύθι.

Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας τής Γερμανικής Λαϊκής Δημοκρατίας. /  Φάκελος όρ. XIS14/68, Kunze, Reiner… , συγγραφέας. / 17. 03.1976: τι είναι γνωστό γιο την φύλαξη τού χειρογράφου; // Κάτω από πέτρες χωραφιού βρισκόταν / στο παλαιό τριβείο των ασπρόρρουχων / στο γεροντοκομικό της αγρότισσας / Frieda D. στο L // Ασφαλισμένο από / τον δόλιο επιτετραμμένο τής πυροπροστασίας, / τον δόλιο ελεγκτή τής γείωσης, / τον δόλιο φίλο

 Μη λησμονώντας / τη μητέρα, που όταν ήμουνα παιδί, / έσερνε τους βαρείς ξύλινους κύλινδρoυς / μετά τη μεγάλη μπουγάδα / στο δώμα τού τριβείου και, / με τα δυο χέρια στη λαβή του θηριώδους σιδηροτροχού /έβαζε το μαγγάνι / εμπρός / για να ’ναι ο κόσμος κατοικήσιμος

… γράφει ο Reiner Kunze στο ποίημά του «Εκεί πού ήταν το χειρόγραφο», ένας ιδιαίτερος γερμανός ποιητής δοκιμιογράφος και μεταφραστής. Ο Ράϊνερ Κούντσε αφοσιώθηκε στην υπόθεση του σοσιαλισμού στην Ανατολική Γερμανία και έζησε όλες τις διαψεύσεις του μέχρι την φίμωση κάθε ατομικής και ανήσυχης φωνής, που κορυφώθηκε το 1976 με την «Υπόθεση Μπίρμαν» (Wolf Biermann) και την δραματική «μετανάστευσή» του στη Δυτική Γερμανία.

Η ιδιαίτερη ποιητική του φωνή δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί σωστά, καθώς, όπως συνέβη με τους περισσότερους ανεπιθύμητους ποιητές της πρώην Ανα­τολικής Γερμανίας, ο δυτικός κόσμος περιέφερε την εικόνα τους και ερμήνευσε το έργο τους αποκλειστικά υπό το πρίσμα της ενεργητικής αντίστασης και αντιρρητικών τους θέσεων· άλλωστε η επανένωση των δύο Γερμανιών οδήγησε στον παραμερισμό των φωνών τού ενοχλητικού παρελθόντος, όπως γράφει ο Συμεών Σταμπουλού που παρουσιάζει και μεταφράζει ποιήματά του. Ο ποιητής μεταφράστηκε ελάχιστα στη χώρα μας – θυμάμαι μια παλιά έκδοση που αγόρασα από το περίφημο υπόγειο με τα μεταχειρισμένα βιβλία δίπλα στον Άγιο Παντελεήμονα της Θεσσαλονίκης, από τις εκδ. Εγνατία, μτφ. Νόρα Πυλόρωφ – Προκοπίου, και, ακόμα, στο Ausblicke, στο Τραμ και στο Πλανόδιον. Oι ποιητές δεν ανέχονται δικτάτορες, όπως τιτλοφορείται κι ένα πρόσφατο βιβλίο για τον Kunze.

Το δεύτερο κείμενο που μου τράβηξε την προσοχή από έναν εκ διαμέτρου αντίθετο δρόμο αφορά το Ημερολόγιο προσευχής [A Prayer Journal] της Φλάννερυ Ο’ Κόννορ. Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης διαβάζει το μικρό αυτό βιβλίο που εκδόθηκε πέρσι για πρώτη φορά και περιέχει τις ημερολογιακές καταγραφές της από το 1946 έως το 1947, όταν ήταν εικοσιένα και είκοσι δύο χρονών και σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβα δημοσιογραφία και, κυρίως, γράψιμο στο εκεί Writer’s Workshop. Θερμή Καθολική στην καρδιά δηλαδή του αμερικανικού προτεσταντικού Νότου [Σαβάννα / Τζώρτζια], η συγγραφέας εκδήλωσε δυο χρόνια αργότερα το πρώτο σύμπτωμα του ερυθηματώδους λύκου, της ασθένειας που θα την ταλαιπωρήσει όλα τα επόμενα χρόνια και θα την οδηγήσει στον θάνατο στα τριάντα εννιά της.

Όλες σχεδόν οι εγγραφές του Ημερολογίου αρχίζουν με (ή περιέχουν) μια προσευχητική επίκληση προς τον Θεό, συνήθως ένα «My dear God», αλλά εκτός από ουσιαστικές προσευχές είναι ταυτόχρονα και στοχασμός πάνω στην προσευχή, την χριστιανική σκέψη, την θρησκευτική ζωή. Η Ο’ Κόννορ κατευθύνει τα λόγια της σ’ αυτό που επιθυμεί περισσότερο: προσεύχεται να γίνει καλή συγγραφέας, να της χαριστούν … ιστορίες για να τις κάνει εκείνη διηγήματα και μυθιστορήματα! Όπως γράφει ο Ζουμπουλάκης. δεν γνωρίζουμε άλλον σύγχρονο συγγραφέα που να έχει γράψει προσευχές ικετεύοντας να γίνει καλός συγγραφέας: Θέλω να γίνω ο καλύτερος καλλιτέχνης που είναι δυνατό για μένα να γίνω, κάτω από τη σκέπη του Θεού.

Το τεύχος περιλαμβάνει συνέντευξη της Κικής Δημουλά στον Δημήτρη Κοσμόπουλο και αφιέρωμα στην ποίησή της. Ποιητές, δοκιμιογράφοι και κριτικοί αναφέρονται στο σύνολο του έργου της με αφορμή την έκδοση της τελευταίας ποιητικής συλλογής της ποιήτριας Δημόσιος Καιρός. Γράφουν οι: Νάσος Βαγενάς, Γιώργος Βαρθαλίτης, Αλέξης Ζήρας, Τασούλα Καραγεωργίου, Δημήτρης Κοσμόπουλος, Κώστας Κουτσουρέλης, Σεσίλ Ιγγλέση – Μαργέλου, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Αθηνά Παπαδάκη, Γιάννης Παπακώστας, Αριστέα Παπαλεξάνδρου, Αναστάσιος Στέφος.

 Ένας μικρότερος φάκελος αφιερώνεται στον Γιώργο Σαραντάρη, με μετάφραση των ιταλικών ποιημάτων του από τον Τηλέμαχο Χυτήρη και δοκίμια των Άγγελου Καλογερόπουλου και Δημήτρη Καραμβάλη, ενώ μια άλλη, απρόσμενη μετάφραση των Νησιών της Ελλάδας του Byron, σε έμμετρο στίχο από τον Αργύρη Εφταλιώτη παρουσιάζεται από τον Νάσο Βαγενά. Σε περιβάλλοντα ποιητικά πεδία, μεταφράζονται ποιήματα των Gerard Manley Hopkins [τα Τρομερά Σονέτα] και W. Szymborska από τους Γιώργο Βαρθαλίτη και Αντώνη Μακρυδημήτρη αντίστοιχα, και ο Δημήτρης Μαυρόπουλος αναφέρεται στην ποίηση των Ψαλμών του Δαυίδ. Το τεύχος κοσμούν έργα του ζωγράφου Γιώργου Ρόρρη, ο οποίος μιλά για τη ζωγραφική του τέχνη.

Στις εικόνες: Reiner Kunze, Flannery O’ Connor, Gerard Manley Hopkins.