Η πλανητική πραγματικότητα και η πλάνη της πραγματικότητας

Η απόφαση να γίνω συγγραφέας πάρθηκε – έτσι νομίζω τουλάχιστον – εκείνη ακριβώς τη νύχτα. Μόνο έτσι μπορούσα να ανακτήσω μέρος έστω της υφαρπαγμένης πραγματικότητας. Οι συγγραφείς μένουν στην ιστορία γιατί, μέσω των λέξεων, αποφαίνονται, θέλουν δεν θέλουν, για το νόημα των πραγμάτων. Γιατί μέσω της αφήγησης κατασκευάζουν την αλήθεια όταν οι ιστορικοί απλώς την αναζητούν. Κι ακόμη γιατί ορίζουν μια άλλη ημερήσια διάταξη, πέρα από τη σφαίρα της πολιτικής. Γι’ αυτό ο Καίσαρας έτρεμε τους ποιητές περισσότερο κι από τους βαρβάρους που ροκάνιζαν τα σύνορα της Αυτοκρατορίας, είπα στην Τερέζα που με άκουγε σκεφτική τρώγοντας με όρεξη το Σικάγο της αργά τη νύχτα στην Πλατεία Βικτωρίας. [σ. 146]

Το απόσπασμα είναι εύγλωττο, καθώς η λογοτεχνημένη ζωή του αφηγητή έχει δεκάδες δεξαμενές για να εμβαπτιστεί στον καθαρτήριο συγγραφικό λουτήρα· από την άλλη, το ίδιο το απόσπασμα είναι έκκεντρο και όχι απόλυτα αντιπροσωπευτικό της χειμαρρώδους μυθοπλασίας της Άγριας Δύσης, η οποία σαφώς και είναι πλήρης προβληματισμών περί συγγραφικής σκόπευσης και ιστορικής κατασκευής αλλά ακόμα και αυτοί δεν αποτελούν παρά ένα μικρό μέρος σ’ ένα ενιαίο και πολυποίκιλο όλον. Είναι, άλλωστε η ίδια η ευρύτατη γεωγραφική και θεματολογική αγκάλη του βιβλίου που αφορά έναν ολόκληρο δημόσιο κόσμο και δυο προσωπικούς, της Τερέζα ΜακΕλντόουνι και του αφηγητή συγγραφέα, έτσι όπως πλάθονται μέσα από τις διηγήσεις της πρώτης προς τον δεύτερο, στις διάσπαρτες ανά τον χρόνο συναντήσεις τους, λιγοστές μεν αλλά οριακές ως πλήρεις διαλεκτικές, ψυχοσυναισθηματικές, πνευματικές και σαρκικές συνευρέσεις.

1. Μνήμη ανακατασκευασμένη, γνώση πρωθύστερη

Είναι η ίδια η Τερέζα, λοιπόν, που αφηγείται την ζωή της στον δικό μας αφηγητή, στα Πολώνια της Μήλου τον Ιούλιο του 1974, στα τέλη του 1979 στην Καλλιδρομίου, μια νύχτα του 1983 στο διανυκτερεύον μπαρ στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, στην ενδιάμεση στάση της στο δρόμο προς την Αφρική και σε άλλες παλαιότερες και ύστερες στιγμές – κι αυτός ο δικός μας αφηγητής ελπίζει, όπως γράφει, να μην τα προδίδει πέρα από τις μοιραίες στρεβλώσεις ή ανακατασκευές της μνήμης, της δικής της και της δικής του, γνωρίζοντας το ενδεχόμενο του εμπλουτισμού τους με άλλες μνημονικές προσθήκες ή και προσωπικές κατασκευές,

Η Τερέζα, εξάλλου, του εκφράζει τη αίσθηση πως η ζωή χρησιμοποιεί μάσκες προκειμένου να σου αποκρύψει την πραγματικότητα που, αν και οφείλει να είναι προφανής, προτιμά να θάβει το πρόσωπό της κάτω από την επιφάνεια. Οι έξι αφηγήσεις της εναλλάσσονται με πέντε παρεκβάσεις, όπου το εργαστήριο του οποίου ανοίγεται φωτεινά και διάπλατα, αφήνοντας σε κοινή θέα μεθόδους, προβληματισμούς, εργαλεία, αναγνώσεις – οτιδήποτε κρατήθηκε προς μυθοπλαστική χρήση ή έμπνευση, όπως π.χ. η Άγρια Ζωή του Ρίτσαρντ Φορντ και τα Τηλεφωνήματα του Ρομπέρτο Μπολάνιο, ένας αφορισμός του Βίλλα-Μάτας και μια φράση της Τέρρυ: Η πραγματικότητα είναι διαφορετική από την ιστορία που ίσως κάποτε αφηγηθείς με πρώτη ύλη εμένα.

2. Η γεωγραφία της στέρησης

Η οικογένεια ΜακΕλντόουνι (η εντεκάχρονη Τερέζα, ο επτάχρονος Μάικ, η μητέρα τους Μάρθα, ο συνταγματάρχης πατέρας Τιμ) μετακινείται από τις στρατιωτικές βάσεις του μέχρι το πατρικό ράντσο και από την Γουιτσιτά του Κάνσας στο Γκρέιτ Φολς της Μοντάνα. O πατέρας είναι διαρκώς σε αποστολή, φροντίζοντας πάντως να ενημερώνει την μικρή – «θα πολεμήσουμε τους κίτρινους που βάφτηκαν κόκκινοι» -, προκαλώντας εύλογες απορίες αν όντως επιθυμούσε να υπηρετήσει ένα ανώτερο σκοπό ή είχε βαρεθεί τη ζωή του και προτιμούσε διαρκείς περιπέτειες. Σε κάθε περίπτωση το παρελθόν που τον εμπεριείχε έμοιαζε με άλλη, ανεξάρτητη πραγματικότητα ή ένα ληγμένο κομμάτι ζωής. Ο συνταγματάρχης έμοιαζε να κάνει ένα είδος «γεωπολιτικού τουρισμού» με όλα τα έξοδα πληρωμένα από την αμερικανική κυβέρνηση, είπε σαρκαστικά η Τερέζα χαζεύοντας ένα χάρτη της Swissair κρεμασμένο πάνω από το μπαρ. […] Όπως και να χει πάντως, έμαθα έτσι καλή γεωγραφία – γεωγραφία της στέρησης…

3. Η αναζήτηση στην… αναχώρηση

Γύρω από το δίπολο κινούνται εξαιρετικά ενδιαφέροντες χαρακτήρες, όπως η μητέρα της, Μάρθα (στις απιστίες της οποίας η Τέρρυ υπήρξε αυτόπτης), που μοιάζει κυνηγημένη από τον ίδιο της τον εαυτό και οδηγείται στην τυπική αμερικανική σύγχυση, αναζητώντας τον έρωτα στον αναχωρητή εραστή που ζει στο τροχόσπιτο μέσα στο δάσος και αργότερα στα Ασράμ του Όρεγκον για να βρει τον εαυτό της, κάτι που όλοι κάποια στιγμή αναζητούσαν, συγκροτώντας κοινόβια, αναμετρούμενοι με το στοίχημα του Θορώ ή την πρόκληση της Δυτικής Ακτής, την αυτάρκεια και την πολιτική ανυπακοή. Εξίσου αντιπροσωπευτικές προσωπικότητες της κάθε φορά αναδυομένης Αμερικής αποτελούν και χαρακτήρες με συντομότερο πέρασμα ακόμα όπως η φίλη της Μάρθας Τζην Ντέμπσεϋ, που από τις διαδηλώσεις του 1967 βρέθηκε στα κοινόβια με τους πάμπλουτους Ινδούς διαλογιστές και στις αιρέσεις του ανηδονισμού και του αναχωρητισμού, κάποτε γραφική στα μάτια της οικογένειας αλλά ήδη από τότε υποψιασμένη πως αν δεν διατηρηθεί η Φύση ως Μουσείο, όλη αυτή η ύβρις θα επιστρέψει μέσα στα δικά μας στήθη. Όμως, σκεφτόταν η Τερέζα, η Τζην θα ζήσει αξιοπρεπώς, γιατί όποιος ζει σκαρώνοντας ιστορίες κοντράρει τη μοίρα. Κάτι που θα επιχειρήσει να κάνει και η ίδια.

4. Οι ιεραπόστολοι της ανάπτυξης

Η Τερέζα θα γίνει «εμπειρογνώμων της ανάπτυξης», επίλεκτο μέλος μιας κοινότητας που ξημεροβραδιάζεται στα αεροδρόμια και αγωνίζεται στις γωνιές του κόσμου, αν και η ίδια έχει πειστεί ότι ο πραγματικός πόλεμος γίνεται μέσα μας. Όλοι αυτοί οι ιεραπόστολοι της ανάπτυξης όπως η ίδια αυτοσαρκαστικά αποκαλεί, επιχειρούν να οργανώσουν το χάος του κόσμου, ομογενοποιώντας τον με δικά τους μέσα. Σ’ εκείνα τα χωράφια η επιστήμη συναντήθηκε με τον ιμπεριαλισμό, η χειραγώγηση με τον πολιτισμό. Η Αμερική όφειλε με κάθε τρόπο να επιδείξει την ανωτερότητά της – και κατόπιν να την εδραιώσει· μια Αμερική που επιθυμεί «να εξάγει τις δημοκρατικές της αξίες αλλά προτιμάει τον Τρουχίγιο από τον Φιντέλ Κάστρο»· μια Αμερική αυτάρκης αλλά που επείγεται να εξάγει το ιδεολογικοπολιτικό της πλεόνασμα· που προσφέρει άφθονη μυθοπλασία θαρρείς και ο προορισμός της είναι να παρέχει ό,τι χρειάζονται οι άνθρωποι, αλλά και ό,τι δεν χρειάζονται. Ή, όπως του λέει κάποια στιγμή ένας από τους συζύγους της, αν απαρνηθούμε το ιδεολόγημα της προόδου δεν απομένουν και πολλά από τον γέρικο δυτικό πολιτισμό. Όσο για την δυτική κληρονομιά της χάραξης τεχνητών συνόρων, όλο και κάποιο ρόλο θα έχει παίξει στους είκοσι πολέμους που μαίνονταν στην Αφρική εκείνη τη στιγμή, για τους οποίους το ευρύ κοινό έχει πλήρη άγνοια.

5. Σωτήρας του κόσμου, δραπέτης του εαυτού

Κατά μέγιστη ειρωνεία, η πρώτη παγκοσμιοποιητική αίσθηση είχε καταφτάσει στα παιδικά της μέσα από τις καρτ ποστάλ του στρατεύσιμου πατρός: Οι κάρτες έφταναν από μέρη όπως η Τεχεράνη του 1979 […] Από τον Λίβανο και την Κύπρο, από την Γουινέα Μπισσάου και τον Παναμά. Από το Σάντο Ντομίνγκο το 63 πριν από την αποχώρηση των πεζοναυτών. Από την Αθήνα το 65 κι έπειτα ξανά το 73. Από την Αντίς Αμπέμπα το 1977….Από την Λεποντβίλλ του πρώην Βελγικού Κονγκό πέντε βδομάδες μετά τη δολοφονία του Λουμούμπα, ακόμη κι από τη Χιλή, αν και χρόνια μετά την ανατροπή του Αλλιέντε. […] Γιατί; Ήταν από διάθεση επίδειξης στα παιδιά του ή μήπως, σε μια ιδιότυπη έκφραση των ενοχών του, ήθελε να δείξει πόσο απασχολημένος ήταν; Ακόμα κι από τη μικροσκοπική Γρενάδα της Καραϊβικής έφτασε καρτ ποστάλ το 1983…[σ. 114].

Η ανήσυχη ηρωίδα μετέτρεψε το δικό της ταξίδι ενηλικίωσης σε δια βίου περιπλάνηση σε μια μέγιστα ειρωνική προσπάθεια, αζημίωτη βέβαια, να αναιρέσει εκείνα που ο πατέρας της και οι έτεροι συνταγματάρχες είχαν διαπράξει. Συστρατεύθηκε με τους Λακαντόν της Γουατεμάλας, εργάστηκε σε στρατόπεδα υποδοχής προσφύγων της Ρουάντα στο Ανατολικό Κονγκό, πάλεψε να διοχετεύσει διατροφική βοήθεια στους ανά τον κόσμο λιμοκτονούντες, βιασμένους και κυνηγημένους κι έζησε όλη την καταισχύνη της ανθρωπιστικής επέμβασης των Αμερικανών και του ΟΗΕ στη Σομαλία, επιστρέφοντας κάθε φορά καθημαγμένη. Και πόσο Αμερικάνα, άραγε, ήταν τελικά, ποια ήταν η θέση της μέσα στον παντοδύναμο αμερικανικό πολιτισμό, ποια η δύναμή της στο τζετ σετ των διεθνών οργανισμών;

6. Η δύναμη της αυτοαναίρεσης

Αν όμως η Αμερική αποτελεί τον κυρίαρχο πολιτισμό γιατί ο εξομολόγος ανέχεται χρόνια τώρα τις αφηγήσεις της; Γιατί παρά το μίσος που προκαλεί όλοι σπεύδουν να την μιμηθούν; Ακόμα και η κατεδαφιστική αυτοκριτική των Αμερικανών μοιάζει να είναι η δύναμη του συστήματος, η ουσία της προπαγάνδας τους. Οι νευρώσεις, η εγκληματικότητα, οι πληγές, ο ρόλος τους στον κόσμο, όλα σε κοινή θέα. …ακόμη κι αν είσαι ο Τσόμσκι ή ο Χάουαρντ Ζιν ή ακόμη και ο Unabomber δεν παύεις να είσαι προϊόν της Αμερικής, κατέληγα. Εκπαιδευμένο, περήφανο για τη δουλειά του προσωπικό υποστήριξης, οργανωμένες βιβλιοθήκες, πνευματώδες και ενήμερο ακροατήριο με διάθεση κοινωνικής αυτοκριτικής πολύ μεγαλύτερη από όση ένας φιλοξενούμενος συνήθως διατυπώνει. Ήταν καλά και δεν μπορούσα να μη σκεφτώ ότι πέραν της γνωστής και πολυσυζητημένης αφομοιωτικής της ικανότητας …η μεγάλη δύναμη της προπαγάνδας της Αμερικής είναι η ελευθερία του λόγου. Οι άνθρωποι σου έδειχναν τις πληγές του έθνους τους και σε άφηναν ελεύθερο να εκτιμήσεις τα επιτεύγματα που είχε προαναγγείλει στο Η Δημοκρατία στην Αμερική ο Αλέξης ντε Τοκεβίλλ πριν από δεκαεπτά ολόκληρες δεκαετίες…[σ. 430]

7. Ο τόπος ως ήρωας

Από την εσώκλειστη και αυτάρκη Μοντάνα μέχρι την πραγμάτωση της αμερικανικής έννοιας του Wilderness, ο τόπος αποτελεί τον αφανή ήρωα του βιβλίου, μαζί με την φύση, οι περιγραφές της οποίας δεν εμπλουτίζουν απλώς αλλά στερεώνουν και υπομνηματίζουν πρόσωπα και γεγονότα ή την ίδια την Ιστορία – άλλωστε «ο τόπος ως ήρωας» είναι ένα επιστημονικό πρότζεκτ με το οποίο διασταυρώνεται ο ήρωας σε μια από τις πολλές ειρωνικές στροφές της πλοκής. Η Τερέζα από μικρή άρχισε να γνωρίζει τις αχανείς ενδοχώρες – ακόμα κι έξω από την τζαμαρία των ρεστωράν των αυτοκινητοδρόμων υπήρχε ένα νυχτερινό μεγάλο τίποτα, ενώ στις διηγήσεις του παππού της απλωνόταν ο χάρτης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η γη των ίσων ευκαιριών, η ήπειρος της εποποιΐα της Δύσης, ο ιδρυτικός μύθος της Αμερικής.

Στην άλλη άκρη της μαγευτικής φυσιογραφίας της Αμερικής βρίσκεται η ελληνική πραγματικότητα, ιδίως των μέσων της δεκαετίας του ’70, τότε που όλοι πίστευαν πως η δημοκρατία θα λύσει όλα τα ζητήματα, οι απόηχοι του γαλλικού Μάη έφταναν τραγικά καθυστερημένοι, σε ορισμένους οξυδερκείς φαινόταν πως θα κτισθούν καριέρες πάνω στα ερείπια των ημερών και οι πάντες δήλωναν φανατικοί αντιαμερικανοί. Αυτός ο τόπος, όμως, αποτελούσε για τον Ντον Ντελλίλο, όπως ο ίδιος εξομολογήθηκε στον αφηγητή, το βιβλίο του κόσμου, γεμάτο αναφορές και παραπομπές και υποσημειώσεις για ό,τι έχει πραγματωθεί αλλού. Ο ίδιος αργότερα περίτεχνα θα συνοψίσει τον ελληνικό λόγο με τον δικό του τρόπο: η υπερπαραγωγή γραπτού λόγου στη σημερινή Ελλάδα ίσως έχει τις ρίζες της στις αρχαίες γραφές. Η προσπάθεια να δαμάσεις το εύθραυστο, το πρόσκαιρο, το φευγαλέο. Ίσως γι’ αυτό δεν μπορεί να βασιστεί κανείς σε όσα λέτε. Τα παραπέμπετε όλα στη εγγεγραμμένη λέξη, στον βράχο, στο χαρτί, τον πάπυρο, το μάρμαρο, τον πηλό – στην παγιδευμένη λέξη. [σ. 396]

8. Πραγματικοτηταφήγηση

Όταν η σύγχρονη πολιτική ασκείται μέσα από τους διεθνείς μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και μη οργανισμούς, τα αναπτυξιακά προγράμματα και τις πάσης φύσεως πολιτιστικές επεμβάσεις, η ονειρεμένη ειρήνη καταλήγει σε διαρκή πόλεμο και η κοινωνική γαλήνη ανατρέπεται από εμφύλιες συγκρούσεις, το περιβάλλον θυσιάζεται στον βωμό της ανάπτυξης και κάθε ιδιαιτερότητα στο όνομα της παγκοσμιοποίησης, τότε ο περίφημος «δυτικός ορθολογισμός» και η «αναγνωρισμένη» δυτική «ανωτερότητα» μοιάζουν με ψεύτικο ομοίωμα ευημερίας γεμάτο ρωγμές και τραύματα. Η κοσμοπολίτικη και διεθνιστική κοσμοθέαση αγωνίζεται να συνυπάρξει με την διαφύλαξη της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας και της προσωπικής ευτυχίας αλλά στο τέλος ακόμα και ο ίδιος ο λόγος που εκφέρει την συνάντηση είναι κυνικός, ειρωνικός, έστω απροκάλυπτα ειλικρινής. Ίσως, πάλι, όπως εκφράζεται από τον αφηγητή στο τέλος το βιβλίο, οι άνθρωποι να μην είναι προγραμματισμένοι για την ευτυχία.

Ο Μοδινός έγραψε ένα φιλόδοξο μυθιστόρημα πάνω στο συμβατικό ή ασύμβατο της οικουμενικότητας και της τοπικότητας, της ανάπτυξης και της διαφύλαξης, της αφήγησης και της «πραγματικότητας», των ερωτικών συντρόφων. Στην πληθωρική του πλοκή οι δεκάδες κρίκοι της αλυσίδας είναι διαφορετικοί αλλά πάντα αλληλένδετοι: ταξίδι, αναζήτησης ταυτότητας, παρατήρηση, βίωση, αισιοδοξία, επανάσταση, ενηλικίωση, κυριαρχία, συμβιβασμός, αποδοχή, επιβίωση, φυγή, αφήγηση. Το αφηγηματικό του είδωλο, έκπληκτο από τον καταρράκτη των πολλαπλών πλευρών της πραγματικότητας, κάποια στιγμή θα αποδεχτεί πως μέσα στην απειρία των επιλογών δεν βρίσκονται τελικά και πολλές εναλλακτικές: «διαρκώς επιθυμούμε ό,τι δεν ζήσαμε – ιδού ο ακρογωνιαίος λίθος του συστήματος: η διαιώνιση της έλλειψης».

Αλλά η ματιά του θα παραμείνει εστιασμένη… στα επιφαινόμενα – την ουσία των πραγμάτων κατά τον Κόνραντ. Στο διάβολο οι κρυμμένες αλήθειες και οι εσώτεροι πυρήνες της αλήθειας και τα παράλληλα σύμπαντα. Ζήτω η κοπιώδης σεμνή καταγραφή – δεν αρκεί άραγε από μόνη της; [σ. 307]. Στο τέλος, όσα δεν ειπώθηκαν τόσα χρόνια μπορούν να λεχθούν μεμιάς, μέσα σε μια ανάσα· άλλωστε η πραγματικότητα εμπεριέχει άφθονο μελόδραμα. Αλλά και την διαρκή υπόσχεση μιας νέας αφήγησης, από την αρχή. Ένα από τα απολαυστικότερα μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων.

Πλήρης τίτλος: Άγρια δύση. Μια ερωτική ιστορία. Εκδ. Καστανιώτη, 2013, σελ. 444. Πρώτη δημοσίευση: εδώ. Ο συγγραφέας στο Αίθριο του Πανδοχείου εδώ. Στην τελευταία φωτογραφία ο «ανεπτυγμένος» Αμαζόνιος.

Ο βασανισμός των ζώων, η τροφή των ανθρώπων

Αυτή τη στιγμή, η τροφή μας αποτελεί προϊόν δυστυχίας. Ξέρουμε ότι, αν κάποιος προσφερθεί να μας δείξει μια ταινία γύρω από το πώς παράγεται το κρέας που τρώμε, η ταινία αυτή θα είναι τρόμου. Ίσως να ξέρουμε πιο πολλά απ’ όσα θέλουμε να παραδεχτούμε, κρατώντας τα υπόλοιπα κλειδωμένα στα πιο σκοτεινά δωμάτια της μνήμης μας. Όταν τρώμε κρέας που έχει παραχθεί σε φάρμες – εργοστάσια συντηρούμαστε, κυριολεκτικά, από βασανισμένη σάρκα. Και, όσο περνάει ο καιρός, αυτή η βασανισμένη σάρκα γίνεται δική μας. [σ. 163]

H πρώτη μου επαφή με το αποσιωπημένο θέμα της σφαγής και των πειραμάτων σε ζώα έγινε, για άλλη μια φορά, μέσω της μουσικής. Από τη μία η εξαιρετική πολιτική – ακτιβιστική πανκ ανεξάρτητη εταιρεία Crass Records και τα σχήματά της [Crass, Poison Girls, Annie Anxiety, Mob κ.ά.] έβαλαν το θέμα σε στίχους, φυλλάδια, σημειώσεις – η Gee Vaucher, μέλος των Crass και συνιδρύτρια της εταιρείας αργότερα εξέδωσε και το βιβλίο Animal Rites. Από την άλλη κυκλοφορούσαν συλλογές αφιερωμένες ή φτιαγμένες από το Animal Liberation Front, την ακτιβιστική οργάνωση που, μεταξύ άλλων, απελευθέρωνε τα σκλαβωμένα ζώα. Θυμάμαι σ’ ένα εξώφυλλο την γνωστή φωτογραφία με το τρομαγμένο, κεφαλοκλειδωμένο πιθηκάκι. Αλλά ήταν αρχές της δεκαετίας του ’ 80: η πληροφόρηση περιορισμένη, το διαδίκτυο ανύπαρκτο. Από τότε έχουν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό κάποια σχετικά δοκιμιακά και πληροφοριακά βιβλία και λιγότερα μυθοπλαστικά – εδώ τίποτα. Ούτως ή άλλως το θέμα είναι δυσάρεστο στον οποιονδήποτε και η ευκολότερη λύση είναι ο γνωστός συνδυασμός άγνοιας, αδιαφορίας και σωτήριας λήθης. Ποιος θέλει να σκέφτεται πως τρώει ένα ον που κάποτε ήταν ζωντανό;

Ο Φοέρ καλύπτει το κενό και αναλαμβάνει ο ίδιος την συγγραφή ενός βιβλίου που θα αποτελεί μεν μυθοπλασία αλλά μη  μυθοπλαστική συγκέντρωση όλων των σύγχρονων δεδομένων. Η απόφασή του εκκίνησε από την επιθυμία να γνωρίζει την διατροφή του γιού του. Πώς διαχειρίζεται λοιπόν όλο αυτό το υλικό ένας λογοτέχνης; Με τον πιο ενδιαφέροντα, σφαιρικό αλλά και πολυσυλλεκτικό τρόπο. Χρησιμοποιεί αυτόνομα κείμενα, προσωπικές διηγήσεις, αυτοβιογραφικές μνήμες, πληθώρα συνομιλιών με διάφορους εμπλεκόμενους, περιγραφές των δικών του επιτόπιων ερευνών, προσομοιωτικά διηγήματα που αφορούν εισβολές σε βιομηχανικές φάρμες και σφαγεία, μέχρι και μερικές τυπογραφικές – πειραματικές δοκιμές. Αλλά, ακόμα σημαντικότερο, η ποικιλότητα των κειμένων ακολουθεί την σφαιρικότητα των απόψεων. Ο Φοέρ δίνει χώρο για τις γνώμες της άλλης πλευράς, των «μικρών» κτηνοτρόφων και γενικά όσων διατυπώνουν τα δικά τους επιχειρήματα υπέρ της «αναπόφευκτης σφαγής των ζώων».

Τα Φωτισμένα Σφαγεία

Κάπου στη μέση του βιβλίου, ο ίδιος ο συγγραφέας περιγράφει την εισβολή του σε μια σχετική φάρμα, όπου ο τεράστιος σιτοβολώνας περισσότερο μοιάζει να έχει βγει από το Blade Runner παρά από το Μικρό Σπίτι στο Λιβάδι και αναρωτιέται: Γιατί μια αποθήκη γεμάτη ζώα είναι τόσο έντονα φωτισμένη στη μέση της νύχτας; Οι περιγραφές του είναι συγκλονιστικές αλλά γνωστές πια σε όλους και δεν χρειάζεται όμως να βασιστεί κανείς στις κρυφές κάμερες των ακτιβιστών για να μάθει γι’ αυτές τις ωμότητες, καθώς τα σχετικά βίντεο αφθονούν και θα μπορούσαν να γεμίσουν μια ολόκληρη Εγκυκλοπαίδεια της Απάνθρωπης Σκληρότητας.

Η Γκέιλ Άισνιτζ δημιούργησε μια τέτοια εγκυκλοπαίδεια με το βιβλίο της Σφαγείο. Το βιβλίο περιλαμβάνει συνομιλίες με εργάτες των σφαγείων που παραδέχονται πόσο δύσκολο είναι να μιλήσεις για τις ηλεκτρικές ράβδους που χώνουν στα μάτια των ζώων, για τα ατέλειωτα χτυπήματα στις γελάδες που σφαδάζουν με τη γλώσσα κρεμασμένη έξω, για το πόσο επιθετικούς έκανε τους ίδιους η μυρωδιά των λάκκων με τα αίμα, πόσο η ίδια τους η ένταση τους έκανε να θέλουν να κάνουν το ζώο να υποφέρει. Οι εργαζόμενοι στις φάρμες αφήνουν την δυσαρέσκειά τους να ξεσπάσει επάνω στα ζώα. Αν δουλέψεις έστω και για λίγο στην αλυσίδα σφαγής – που πρέπει να κινείται αδιάκοπα – αναπτύσσεις μια στάση που επιτρέπει να σκοτώνεις αλλά όχι να νοιάζεσαι. Και αναρωτιέται ο Φόερ: πόσο πρέπει να διαδοθούν αυτές οι αγριότητες για να μας είναι πλέον αδύνατο να τις αγνοήσουμε;

Γιατί η γεύση, η πιο ακατέργαστη από τις αισθήσεις μας, εξαιρείται από τους ηθικούς κανόνες που κυβερνούν τις υπόλοιπες; Γιατί ένας καυλωμένος άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα να βιάσει ένα ζώο, με τον ίδιο τρόπο που ένας πεινασμένος έχει δικαίωμα να το σκοτώσει και να το φάει; Είναι εύκολο να αγνοήσει αυτή την ερώτηση, αλλά δύσκολο να την απαντήσει. Και πώς θα έκρινες έναν καλλιτέχνη που ακρωτηριάζει ζώα σε μια γκαλερί; Πόσο σπαραχτική πρέπει να είναι η κραυγή ενός ζώου που υποφέρει για να την ακούσεις εξίσου δυνατά; […] Ζούμε σε έναν κόσμο όπου είναι αποδεκτό να μεταχειριζόμαστε τα ζώα σαν να είναι κούτσουρα, αλλά ακραίο να τα μεταχειριζόμαστε σαν να είναι ζώα. […] Όταν πιστεύουμε ότι το δικαίωμά μας να φάμε ένα ζώο είναι πιο ισχυρό από το δικαίωμα του ζώου να ζήσει χωρίς να υποφέρει, επιτρέπουμε στον εαυτό μας να διαφθαρεί. [σ. 109 – 100]

Αναμνήσεις υπεράνω ηθικής

Το ζήτημα της κρεοφαγίας αγγίζει χορδές που συνδέονται στενά με την αίσθηση της ταυτότητάς μας – με αναμνήσεις, επιθυμίες, αξίες. Γι’ αυτό και οι αποφάσεις σχετικά με το φαγητό μας περιπλέκονται από το γεγονός ότι δεν τρώμε μόνοι. Η συντροφικότητα του τραπεζιού σφυρηλατεί κοινωνικές σχέσεις και δημιουργεί μερικές από τις πιο ευχάριστες αναμνήσεις. Τίποτα δε θεμελιώνει μια φιλία τόσο γερά όσο ένα κοινό γεύμα. Η παραίτηση από ένα πλήθος γεύσεων σηματοδοτεί μια απώλεια απολαυστικών εμπειριών και ακόμα περισσότερο: προκαλεί ένα είδος πολιτισμικής απώλειας. Ίσως εδώ υπάρχει ο απόηχος από τα πρωτόγονα ομαδικά γλέντια των προγόνων μας και ταυτόχρονα μια μεγάλη παγίδα. Κι αυτή όμως η λήθη μπορεί να καλλιεργηθεί, γράφει ο Φοέρ, πόσο μάλλον όταν σε τόσες άλλες περιπτώσεις, προσθέτω, την καλλιεργούμε μια χαρά για να ξεχάσουμε όσα θέλουμε να ξεχνάμε. Κανένας σκοπός εδώ δεν αγιάζει τα μέσα και η λήθη αυτή γίνεται πολύ εύκολη όταν ο ίδιος ο συγγραφέας βλέπει μπροστά του ως σκοπό μερικές λεπτές ροζ φέτες μπέικον που υπόσχονται να αγιάσουν όλα τα αιματοβαμμένα μέσα του σφαγείου.

Μυρωδιά από σκατά

Οι πιο επιτυχημένες νομικές μάχες ενάντια σε βιομηχανικά χοιροτροφεία στις ΗΠΑ έχουν εστιάσει στην μόλυνση του περιβάλλοντος από τεράστιες ποσότητες περιττωμάτων. Αυτά είναι τόσα πολλά και η διαχείριση τους είναι τόσο κακή ώστε διαποτίζουν ολόκληρη την τροφική και περιβαλλοντική αλυσίδα. Η Σμίθφιλντ, για παράδειγμα, η μεγαλύτερη παραγωγός χοιρινού κρέατος στην Αμερική, από μόνη της σφαγιάζει κάθε χρόνο περίπου 31 εκατομμύρια χοίρους. Το κάθε ζώο παράγει δυο με τέσσερις φορές περισσότερα κόπρανα απ’ όσο ένας άνθρωπος. Τα περιττώματα των χοίρων περιλαμβάνουν μια σειρά βλαβερές ουσίες αμμωνία, μεθάνιο, υδρόθειο, μονοξείδιο του άνθρακα, βαρέα μέταλλα κ.ά., για να μην αναφέρουμε τα εκατό περίπου παθογόνα μικρόβια που προκαλούν ασθένειες, ούτε τις άλλες ουσίες που βρίσκονται στα εκτροφεία – πλακούντες, αίμα, ούρα, αντιβιοτικά, εντομοκτόνα, κ.ά. Πού πηγαίνει αυτή η τεράστια ποσότητα επικίνδυνων περιττωμάτων και λοιπών ουσιών; Οι επόμενες σελίδες μας ενημερώνουν με πόση προθυμία τα αποδεχόμαστε στην τροφή μας, στο φυσικό περιβάλλον άλλων ζώων και στην ατμόσφαιρα. Δεν χρειάζεται να γράψω πόσο σφιγμένο στομάχι χρειάζεται για την ανάγνωση.

Ορνιθοτροφεία και ασθενειοτροφεία

Μιλώντας περί ακαθαρσιών, πώς έχει αλήθεια προκύψει ένα εντελώς νέο τοπίο ασθενειών και σε ποιο βαθμό ευθύνεται η σύγχρονη κτηνοτροφία; Τα οικολογικά επιχειρήματα εναντίον της κατανάλωσης χοιρινού βιομηχανικής εκτροφής είναι ακλόνητα και καταδικαστικά.  Πρωταρχική πηγή των μοντέρνων ιών (από τον Η1 και τον φρέσκο Η16 και από τον Ν1 ως τον Ν9) είναι τα οικόσιτα πουλιά που τους κουβαλάνε σε ολόκληρο τον πλανήτη κι ύστερα τους πετάνε μέσα από τα κόπρανά τους σε λίμνες, ποτάμια και χάρη στις σύγχρονες τεχνικές επεξεργασίας ζώων, απευθείας στο φαγητό που τρώμε.

Το σύστημα περιλαμβάνει το πείραγμα των γονιδίων των ζώων, το τάισμα με αυξητικές ορμόνες και ένα σωρό φάρμακα και κάποιους πειραματισμούς προτού καταλήξουν στο στόμα μας. Μιλάμε για πουλιά που δεν τους επιτρέπεται να ζήσουν πέρα από την εφηβεία τους, που τα μισά εξ αυτών πεθαίνουν εξαιτίας του στρες κατά τις μεταφορές τους. Μερικοί πιθανώς αδιάφοροι αριθμοί: Σχεδόν το 1/3 της επιφάνειας του πλανήτη καταλαμβάνεται από εκτρεφόμενα ζώα. Λιγότερο από το 1% του κρέατος που παράγεται στην Αμερική προέρχεται από οικογενειακές φάρμες. 76 εκατομμύρια Αμερικανοί αρρωσταίνουν από την τροφή τους.

Πώς να είναι άραγε το εσωτερικό ενός βιομηχανικού ορνιθοτροφείου; Οι σχετικές φωτογραφίες στο διαδίκτυο βοηθούν όσους έχουν έλλειψη φαντασίας. Όσοι προτιμούν να αποφύγουν τις φρικιαστικές εικόνες μπορούν απλά να φανταστούν ένα χαρτί Α4 και ένα πουλί σε πλήρη ανάπτυξη, σαν μπάλα ποδοσφαίρου με πόδια, να στέκεται πάνω του. Δεκάδες χιλιάδες τέτοια υποθετικά παραλληλόγραμμα καλύπτουν έναν χώρο χωρίς παράθυρα και γεμάτο ακαθαρσίες, όπου τα πουλιά ζουν με τα φώτα ανοιχτά 20 ώρες το 24ωρο ώστε να τρώνε περισσότερο. Εκεί μεγαλώνουν αναπτύσσοντας δυσκολία στο περπάτημα, παραμορφωμένα, ντοπαρισμένα, άρρωστα, παραφουσκωμένα με ενισχυτικά γεύσης και νερό και βέβαια μολυσμένα (μεταξύ άλλων και με λουτρά χλωρίνης για την απομάκρυνση της γλίτσας και των οσμών τους).

Ακολουθεί η μεταφορά τους, η ακινητοποίηση με διατήρηση όλων των αισθήσεών τους, το κρέμασμα σε ιμάντες και η δεξαμενή του ζεματίσματος – στην οποία επίσης καταλήγουν τα φοβισμένα τους κόπρανα, αλλά και οι αμέτρητοι παθογόνοι τους οργανισμοί, καθώς το νερό βοηθάει τους πόρους να ανοίξουν. Ας σημειωθεί πως στις σχετικές εκθέσεις των ελεγκτών τα κόπρανα αναφέρονται ως αισθητικές ατέλειες. Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αναβάθμιση δηλαδή και οπωσδήποτε μια ωραία φράση. Τέλος, η ψύξη που ακολουθεί τα κάνει να απορροφούν νερό πάνω από 11%, μια νόμιμη διαδικασία που γράφεται με όσο γίνεται μικρότερα γράμματα στη συσκευασία κι έτσι οι μεγαλοπαραγωγοί μπορούν να κερδίζουν μερικά εκατομμύρια δολάρια παραπάνω.

Συνεπώς δεν «αρπάξαμε» πάντα κάποιον ιό, ούτε μας τον κόλλησε κανείς, αλλά μπορεί και να τον φάγαμε. Κι αν απορούμε γιατί τα αντιβιοτικά αδυνατούν να τον καταπολεμήσουν, ίσως η απάντηση να βρίσκεται στο γεγονός ότι οι ίδιες οι φάρμες χρησιμοποιούν τόσα πολλά. Το σίγουρο είναι ότι η βιομηχανία της κτηνοτροφίας είναι (μαζί με την βιομηχανία φαρμάκων) η κορυφαία δύναμη στον χώρο της δημόσιας υγείας κι εμείς έχουμε επιλέξει ασυναίσθητα ή συνειδητά να την χρηματοδοτούμε μαζικά. Αυτό που δεν μπορεί πια να κρατηθεί μυστικό είναι η ευρύτατα αναγνωρισμένη σύνδεση ανάμεσα στην κατανάλωση κρέατος και στις κυριότερες θανατηφόρες ασθένειες (1. καρδιοπάθειες, 2. καρκίνος, 3. εγκεφαλικά), ενώ λιγότερο γνωστή παραμένει η διαστρεβλωτική επίδραση της βιομηχανίας στις διατροφικές πληροφορίες από τους επαγγελματίες της υγείας και τις κυβερνητικές πηγές. Σύμφωνα με τα πραγματικά στοιχεία όμως και μόνο η ατομική υγεία αποτελεί απαραίτητο λόγο χορτοφαγίας.

Κρυφές ιστορίες, μικρές εξομολογήσεις

Μήπως η αναφορά μερικών γεγονότων αρκεί να μιλήσει από μόνη της; Ακόμα σκέφτομαι την ιστορία της αγελάδας που έφυγε από την Paradise Locker Meats (πάλι η θρησκευτική απατεωνίστικη επίκληση) και διέσχισε αμέτρητους δρόμους, προσπάθησε ακόμα και να κολυμπήσει, προκειμένου να βρεθεί όσο πιο μακριά γίνεται από τους κτηνοτρόφους της. Φυσικά τιμωρήθηκε με μια σφαίρα και η ζωή μας συνεχίστηκε. Τέτοιες ιστορίες ζώων, σκέφτομαι, δεν θα γυριστούν ποτέ από το Χόλυγουντ. Οι τετράποδοι πρωταγωνιστές θα παίζουν αρμονικά μαζί με την οικογένεια, προτού κάτσει στο τραπέζι να απολαύσει μπριζόλες και γαλοπούλα. Θα πρέπει να αισθάνονται τυχεροί που δεν ανήκουν στα φαγώσιμα ζώα, όπως στην άλλη άκρη του κόσμου – κάπου είδα στις τελευταίες σελίδες συνταγές για κοκκινιστό σκύλο που κάνει θραύση στην πέρα Ασία.

Μήπως σε κάποιο «ανεξάρτητο» σφαγείο γίνεται καλύτερη δουλειά; Ο συγγραφέας επισκέπτεται λοιπόν την PLM, ένα από τα τελευταία του είδους στις Μεσοδυτικές Πολιτείες και έχει την δυνατότητα να δει τον χώρο εκ των έσω. Ο επί της υποδοχής υπάλληλος τον ενημερώνει πως τις ημέρες σφαγής έχει ζόρια γιατί του φέρνουν 500 με 800 ελάφια, του μιλάει για την ελαφρά αμηχανία κατά το άνοιγμα του κεφαλιού του γουρουνιού σαν βιβλίο και παραδέχεται πως το άγχος των ζώων επηρεάζει αρνητικά την ποιότητα και την γεύση του κρέατός τους. Είναι άλλωστε γνωστό πως όταν ο οργανισμός τους βρίσκεται υπό πίεση παράγει περισσότερα οξέα, τα οποία διαβρώνουν τους μυς. Η δική του συγκινητική ιστορία αφορά μια ετοιμόσφαγη αγελάδα που τον έγλειψε στο πρόσωπο και λίγο αργότερα τον στρίμωξε στον τοίχο και έκατσε πάνω του για κανένα εικοσάλεπτο – το τελευταίο της ζωής της.

Κάποιος εργάτης στις αλυσίδες σφαγής του περιγράφει με ποιον τρόπο χρησιμοποιούν ραβδιά για να χτυπήσουν μικρά γαλοπουλάκια. Ένας άλλος ανεξάρτητος ορνιθοπαραγωγός παραδέχεται: «αυτό που ανακάλυψε η βιομηχανία μας – κι αυτή ήταν η πραγματική επανάσταση – είναι ότι δε χρειάζεσαι υγιή ζώα για να βγάλεις κέρδος. Τα άρρωστα ζώα είναι πιο προσοδοφόρα. Τα ζώα πληρώνουν την επιθυμία μας να έχουμε συνεχώς διαθέσιμα τα πάντα, σε πολύ χαμηλή τιμή. […] Πάντα λέω στον κόσμο να πάει να δει μια βιομηχανική φάρμα με γαλοπούλες. Η μυρωδιά θα σε χτυπήσει πριν φτάσεις ως εκεί. Όμως ο κόσμος δεν θέλει να τα ακούει αυτά» [σ. 129]. Η δική του σκληρή στιγμή είναι που οι γαλοπούλες τον έχουν συνηθίσει κι έρχονται τρέχοντας να τον υποδεχτούν ή τον ακολουθούν. Ο ίδιος αργότερα τις βάζει κατά χιλιάδες στα φορτηγά για σφαγή.

«Ο υποβρύχιος σαδισμός μας»

Τα ψάρια δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο όμως η εντατική ιχθυοκαλλιέργεια σε συνθήκες εγκλεισμού είναι στην ουσία ένα είδος υποβρύχιας βιομηχανικής κτηνοτροφίας. Το Εγχειρίδιο Εκτροφής Σολομού αναφέρει βασικούς παράγοντες στρες στο σχετικό περιβάλλον: νερό τόσο μολυσμένο που δυσκολεύονται τα ψάρια στην αναπνοή, συνωστισμός τόσο έντονος που αρχίζουν τους αλληλο-κανιβαλισμούς, χειρισμός τόσο «προσβλητικός» που τα επίπεδα στρες είναι άμεσα μετρήσιμα, διατροφικές ελλείψεις κ.ά. Όσα επιβιώνουν – το ποσοστό θνησιμότητας μεταξύ 10 και 30% θεωρείται ικανοποιητικό – υποβάλλονται σε ασιτία για εφτά με δέκα ημέρες προκειμένου να μειωθούν τα περιττώματά τους κατά τη διάρκεια μεταφοράς τους προς τα σφαγεία. Εκεί τους τεμαχίζουν τα βράγχια και στη συνέχεια τα ρίχνουν μέσα σε μια δεξαμενή με νερό για να πεθάνουν από αιμορραγία. Και εδώ λοιπόν κανένας νόμος δεν επιβάλλει την θανάτωση των ψαριών με «σπλαχνικούς» όρους. Πιθανώς το μόνο που χρειάζεται είναι μια ειλικρινής σήμανση στις συσκευασίες, ώστε να γνωρίζουμε ότι οι σολομοί ιχθυοκαλλιέργειας περνάνε τη ζωή τους σε μια μπανιέρα ή ότι τα μάτια τους αιμορραγούν εξαιτίας της έντονης μόλυνσης.

Είναι πολλά τα λεφτά, παρακαλούμε συνεχίστε να τρώτε

Οι μεγαλοπαράγοντες της εντατικής κτηνοτροφίας γνωρίζουν πως το επιχειρηματικό τους μοντέλο στηρίζεται στην άγνοια των καταναλωτών γύρω από το όσα κάνουν. Εκατομμύρια δολάρια διαφημιστικών ξοδεύονται κάθε χρόνο για να εξασφαλίσουν οι εταιρείες ότι ο κόσμος θα εξακολουθήσει να πίνει γάλα ή να τρώει μοσχάρι στις ταινίες του σινεμά. Η σύνδεση της κρεοφαγίας με την θρησκεία είναι ένας αποτελεσματικότερος τρόπος: η Ημέρα των Ευχαριστιών ταυτίζεται με την καταβρόχθιση της γαλοπούλας, καθώς η γιορτή αδυνατεί να υπάρξει χωρίς το 18% της ετήσιας κατανάλωσης του πουλιού στην Αμερική. Πώς θα διατηρήσουν τα κέρδη τους οι σχετικές βιομηχανίες αν αποσυνδεθεί το γαλοκαταβρόχθισμα από την ιερότητα; «Ο μεγαλύτερος εφιάλτης μου θα ήταν να έρθουν μια μέρα τα παιδιά μου και να μου πουν “Μπαμπά, είμαι χορτοφάγος”. Θα τα κάθιζα στο φράχτη και θα τα σκότωνα με ηλεκτροπληξία» είπε κάποτε ο Gordon Ramsay, φοβούμενος πιθανώς το στέρεμα των συνταγών του. Αν θυμάμαι καλά ο ίδιος διαφημίζει τις περίφημες συνταγές του με φουα γκρα, ξέρετε, αυτό το χηνήσιο παρασκεύασμα που για να βγει από το άτυχο ζώο, το ταΐζουν με το ζόρι με κάτι χωνιά μέρα νύχτα μέχρι να σκάσει, ώστε να βγει μια καλή ποσότητα. Από την άλλη, το αλλοτινός πλανητάρχης Bill Clinton προφανώς είδε τα στοιχεία των βόθρων που κατάπινε τόσα χρόνια και κατέστη vegan – αφότου βέβαια «συνταξιοδοτήθηκε».

«Είμαστε ανήμποροι να αλλάξουμε το σύστημα»;

Αν θέλουμε να δώσουμε τέλος στη βιομηχανική κτηνοτροφία πρέπει να σταματήσουμε να στέλνουμε γενναίες επιταγές στους χειρότερους παραβάτες του συστήματος, γράφει ο Φοέρ. Μια από τις σημαντικότερες ευκαιρίες που έχουμε για να ζήσουμε με βάση τις αξίες μας (ή να τις προδώσουμε) βρίσκεται στην τροφή που βάζουμε στα πιάτα μας. Όταν αλλάζουμε την διατροφή μας αλλάζει και όλος ο κόσμος. Ο καθένας από εμάς έχει τη δυνατότητα να κάνει τη διαφορά – και μόνο το γεγονός ότι το 1/3 των διευθυντών εστιατορίων στην Αμερική έχει παρατηρήσει αύξηση στη ζήτηση για χορτοφαγικά γεύματα είναι ενδεικτικό. Το να συνεχίζει να τρώει κανείς «όπως όλοι» είναι η πιο εύκολη και ελαφρόκαρδη απόφαση. Αρκεί μόνο να θυμηθούμε πόσα πράγματα σταματήσαμε να κάνουμε «όπως όλοι», ή αν συνεχίζαμε να ζούμε «όπως όλοι» τίποτα δεν θα διεκδικούσε κανείς, τίποτα δεν θα άλλαζε ποτέ. Αμέτρητοι αγώνες κερδήθηκαν έχοντας ξεκινήσει από έναν αριθμό ατόμων, αμέτρητες κατακτήσεις επιτεύχθηκαν αποδεικνύοντας περίτρανα ότι οι καθημερινές μας επιλογές μπορούν να διαμορφώνουν τον κόσμο.

Το βιβλίο περιλαμβάνει και 60 σελίδες σημειώσεων με πλούσια βιβλιογραφία, στατιστικά στοιχεία, επιστημονικά άρθρα, απόρρητες εκθέσεις αλλά και ιστοσελίδες και πάσης φύσεως διαδικτυακές δημοσιεύσεις που συνήθως χάνονται στον ωκεανό του κυβερνοχώρου, με την αναφορά των σχετικών συνδέσμων και της ακριβούς ημερομηνίας λήψης τους.

Εκδ. Μελάνι, 2010, μτφ. Στέλλα Κάσδαγλη, σελ. 363 [Jonathan Safran Foer, Eating animals, 2009]

Υ.Γ. Κανονικά η ανάρτηση θα έπρεπε να συνοδεύεται από τις πραγματικές φωτογραφίες όσων γράφονται στο βιβλίο. Αλλά είναι τόσο φρικιαστικές που όλοι θα φεύγαμε τρέχοντας και θα φροντίζαμε να τις ξεχάσουμε στο επόμενο λεπτό. Όσοι προτιμούν την αλήθεια από τα παραμύθια, μπορούν ενδεικτικά να κοιτάξουν εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ.

Δημοσίευση και στο mic.gr, σε συντομότερη μορφή. Αναδημοσίευση στο Vegan in Athens.