Πανδοχείο

Ποιο ποίημα θα μπορούσε να κλονίσει το Λευκό Οίκο, όπως κλόνισε τον Στάλιν το επίγραμμα του Μαντελστάμ;

Γιατί errata, «αμαρτημένα», «παροράματα»; Γιατί όσα ενδιέφεραν αυτόν τον τρίγλωσσο συγγραφέα, κοσμοπολίτη ερευνητή, διανοητή δοκιμιογράφο, συγκριτολόγο καθηγητή, κειμενοκεντρικό αναγνώστη και ουμανιστή πνευματάνθρωπο (γενν. 1929) πάντοτε αποτελούσαν σύμφωνα με τον ίδιο, παραφωνίες πολιτισμού και παραλειπόμενα κείμενα προσωπικότατου τόνου. Να τον πιστέψουμε; Η απάντηση βρίσκεται μέσα στα δώδεκα αυτά εκτενή κείμενα που δεν αφηγούνται γεγονότα, αλλά σκέψεις του πάνω στα γεγονότα και στοχασμούς πάνω στη ζωή – και μόνο όσες αξίζει να μάθουμε, σε μια αυτοέκθεση κατά την οποία μιλάει ο ίδιος στον εαυτό του και όχι για τον εαυτό του, όπως προοιωνίζει ο μεταφραστής, ένας από τους ελάχιστους που βούτηξαν στην σταϊνερική γλώσσα χωρίς φόβο αλλά με πάθος.

Μια παιδική ηλικία που μετατράπηκε σε απαιτητική γιορτή, μια προνομιούχα νεότητα γεμάτη βιβλία, πολυπολιτισμικούς και πολυπολιτιζόμενους προγόνους, η ανεπανάληπτη λάμψη της κεντροευρωπαϊκής ζωής, το παράδοξο ενός κοσμικού ιουδαϊσμού που αναζητούσε εμβληματικές εγγυήσεις στη γερμανική φιλοσοφία, λογοτεχνία και μουσική, Βιέννη, Παρίσι, Νέα Υόρκη (καθώς αντιλήφθηκαν έγκαιρα τον δράκο του ναζισμού). Πώς έφτασε στις λέξεις; Ακούγοντας τον πατέρα του να διαβάζει Όμηρο: σαν τα σχέδια ενός ζωηρόχρομου μωσαϊκού σκεπασμένου με άμμο, όταν του ρίχνεις νερό, οι λέξεις, οι διατυπώσεις, απέκτησαν για μένα μορφή και νόημα…Και βρήκα τον πρώτο μου Όμηρο. Ίσως όλα τα υπόλοιπα να είναι απλώς μια υποσημείωση εκείνης της ώρας. (σ. 41). Ο φαταλισμός του Αχιλλέα τού έμαθε την ασημαντότητά μας – η σκληρή υπενθύμιση πως όλοι χρωστάμε στο θάνατο μια ζωή, κι ας ευθυμούσε ο Φάλσταφ πως χρωστάμε στο Θεό μια ζωή. Μαθητεία στον έρωτα και τον θάνατο από την Βερενίκη του Ρακίνα, στην απώλεια από τον Κλήρο του μεσημεριού του Κλωντέλ, στην έκφραση του κόσμου από τον Σαίξπηρ. Η εντολή του Απόλλωνα στο ριλκεϊκό ποίημα, Άλλαξε τη ζωή σου υπήρξε γι’ αυτόν η καρδιά του νοήματος μιας νέας ζωής.

Ποιος πέρα από μια χούφτα ποιητές και ειδικούς εκτός Γερμανίας και Ιταλίας, δοκιμάζει τα δώρα που έφτιαξαν για την ανθρωπότητά μας ο Χαίλντερλιν και ο Λεοπάρντι; Οι σειρήνες της διδασκαλίας και της ερμηνείας του ακούστηκαν όταν κάποτε κλήθηκε να βοηθήσει τους συμφοιτητές του: συζητώντας σε μια κουζίνα για το Χρυσό Κύπελλο του Χένρυ Τζέιμς τους ρώτησε αν είχαν προσέξει πως το όνομα της Φάννυ Ασσινγκχαμ συγχώνευε, κραυγαλέα, τρεις ονομασίες οπισθίων (anus, ass, ham), εμπνέοντας σιωπή και δέος!

Πλατωνιστής αναρχικός σύμφωνα με αυτοχαρακτηρισμό του, χωρίς ένταξη σε συγκεκριμένο πολιτικό χώρο αλλά πάντα στρατευμένος, πολύγλωσσος και πολυμαθής, τίμησε με τα κείμενά του τα Economist, New Yorker, Times Literary Supplement, New York Review of Books, Observer, δοκίμασε τα πάντα, οπτικές, κουλτούρες, σχολές και γραφές, αλλά δεν σταμάτησε να επιμένει: Όπως υποσχέθηκε κι ο Τρότσκι, ακόμα κι ένας Αριστοτέλης ή ένας Γκαίτε υπάρχουν για να ξεπεραστούν. Όλη αυτή η επιτομή της εδραίωσης των σταϊνερικών τόπων, με κείμενα αφιερωμένα στην γλώσσα, στον ιουδαϊσμό, στη μουσική, και φυσικά στον γραπτό πολιτισμό γίνεται με πλήρη λογοτεχνικότητα (και με ασύλληπτη σειρά επιθέτων!)

Άραγε υπάρχουν μειονεκτήματα στο να ταξιδεύει κανείς ανάμεσα στις γλώσσες, να είναι διπλός, τριπλός ή ακόμα και τετραπλός πράκτορας πέρα από τα σύνορα της ταυτότητας; Ορισμένες φορές προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι μόνο ο μονόγλωσσος ή το άτομο που είναι ασυμβίβαστα ριζωμένο στη μία και γενέθλια γλώσσα του θα έχει πρόσβαση σ’ όλη την έκταση και τα βάθη της. Η πραγματική ιστορία όμως της δυτικής λογοτεχνίας (και της φιλοσοφίας και των επιστημών) δείχνει στην αντίθετη κατεύθυνση. (…) Ο Μλίτον είναι απολύτως σπίτι του με τα ιταλικά∙ το ποιητικό βιβλίο που έγραψε το 1645, ίσως το πιο ολοκληρωμένο στην αγγλική γλώσσα, είναι πολύγλωσσο. (…)

Σήμερα, και με γοητευτικό τρόπο, ορισμένα ρεύματα στη λογοτεχνία είναι πάλι πολύγλωσσα, ακριβώς όπως ήταν σε όλο τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα και στην Αναγέννηση. Ο Τζόζεφ Κόνραντ κι ο Όσκαρ Γουάιλντ, δίγλωσσοι στη δημιουργικότητά τους, περιθωριακοί και πλάνητες στη ζωή τους, παίζουν οργανικό ρόλο σ’ αυτήν τη στροφή. Ο Μπόρχες, ο Ναμπόκοφ κι ο Μπέκετ, για να αναφέρω μόνο τους επιφανέστερους, κινούνται ανάμεσα στις γλώσσες με τέλεια δεξιοτεχνία. Δεν υπάρχουν πολλά πρόσφατα αγγλοαμερικανικά κριτικά πεζά ή αναλύσεις για την ποίηση πιο στέρεα από του Ιωσήφ Μπρόντσκι. Η ιδέα ότι αυτοί οι άνθρωποι μειονεκτούν κατά κάποιον τρόπο, ότι αποξενώθηκαν στη γλώσσα ή από τη γλώσσα που διάλεξαν, είναι καθαρή βλακεία. (σ. 163-164)

Εκδ. Scripta, 2005, μτφ. Σεραφείμ Βελέντζας, σελ. 302, (George Steiner, Errata: An Examined Life, 1997)

Πρώτη δημοσίευση σε συντομότερη μορφή: εδώ.