Δεν μπορώ να σκεφτώ ιδανικότερο βιβλίο για να σε ταξιδέψει στην πίσω πλευρά μιας πόλης, αποτελώντας ταυτόχρονα και υπόδειγμα «τοπογραφικής» (όχι ταξιδιωτικής!) λογοτεχνίας. Όταν δε μιλάμε για την αποκαλούμενη «Πύλη της (χαμένης, να προσθέσω) Ευτυχίας» Κωνσταντινούπολη/Ιστανμπούλ, δεν υπάρχει ιδανικότερος αφηγητής των μυστικών της από τον Ορχάν Παμούκ (γενν. 1952). Ακριβώς επειδή ο μοντερνιστής Τούρκος λογοτέχνης και προπέρσινος Νομπελίστας γράφει για την δική του Πόλη, χωρίς διάθεση εξωραϊσμού ή τουριστικών περιγραφών. Αντίθετα, ξεκινώντας από τον μικρόκοσμο των διαμερισμάτων, των πολυκατοικιών και των συνοικιών όπου έζησε, εξακτινώνεται ως τα βάθη αυτής της μήτρας που τον εξέθρεψε ως άνθρωπο και συγγραφέα όχι μεν αποκλειστικά, αλλά καθοριστικά.
Ο Παμούκ δεν ενοχλήθηκε από τις εικόνες της απώλειας, της ήττας και της παρακμής της Ιστανμπούλ, αλλά τις θεώρησε μέρος του σώματός της. Αυτές ακριβώς οι σελίδες (δεν είναι τυχαίος ο τίτλος «η μελαγχολία των χαλασμάτων» σε ένα από τα καλύτερα κεφάλαια εδώ) αποτελούν τον πυρήνα της προσωπικής – βιωματικής διήγησης ενός σπλάχνου της που μελαγχολούσε μεν μπροστά στους απόμερους μαχαλάδες με τα βρόμικα σοκάκια, τα ετοιμόρροπα μαυρισμένα ξύλινα κονάκια, τους τεκέδες που έμειναν άδειοι επειδή απαγορεύτηκε η λειτουργία τους, τις κρήνες που ξεράθηκαν και τα χόρτα που φυτρώνουν στις ρωγμές αλλά συμφωνούσε με τον Ράσκιν πως το γραφικό, επειδή είναι τυχαίο, δε μπορεί να συντηρηθεί. Άλλωστε αυτό που κάνει ωραίο το τοπίο δεν είναι η συντήρηση της αρχιτεκτονικής του αλλά η μη συντήρησή της, η παρουσία της με τη μορφή ερειπίων. (σ. 425). Και πως μια συμπτωματική ομορφιά εμφανίζεται όταν δεν κοιτάζουμε ένα κτίριο υπό την οπτική γωνία που θα ήθελε ο δημιουργός του, δεν το βλέπουμε όπως ήταν όταν χτίστηκε στην αρχή, αλλά μ’ έναν ολότελα διαφορετικό τρόπο, υπό την προοπτική με την οποία μας έχει πλουτίσει η ιστορία (σ. 412).
Η πόλη του Παμούκ λογχίζεται από τρούλους και μπουριά, διχάζεται ανάμεσα στο μοντέρνο και το οθωμανικό και διαμοιράζεται ανάμεσα στις προσωπικές του εικόνες και στις εντυπώσεις περιηγητών, λογοτεχνών, ζωγράφων και σκηνοθετών. Είναι φυσικό ο λόγος του να είναι λόγος ενός γεννήματος – θρέμματος αλλά κι ενός κριτικού πλέον περιπατητή της. Γι’ αυτό άλλωστε από τη μια πλευρά συναρπάζεται από την περιπέτεια των παρηκμασμένων συνοικιών τους (αναρωτώμενος πόσα γεγονότα, πόσα περιστατικά χρειάζονται για να δώσεις σε μία συνοικία αυτό το πρόσωπο, έπειτα από πόσες ήττες, αλώσεις, μεταναστεύσεις, μετά από ποιες συμφορές και καινούργια ξεκινήματα έγιναν αυτά τα μέρη έτσι) κι από την άλλη διαπιστώνει τους τρόπους με τους οποίους αυτές ακριβώς οι παρακμιακές εικόνες έγιναν … αιτία υπερηφάνειας και συντήρησης της παραδοσιακής της ταυτότητας.
Οι πιο ενδιαφέρουσες σελίδες όμως είναι, κατά τη γνώμη μου, εκείνες όπου ο Παμούκ θυμάται την μύησή του στον θαυμαστό κόσμο των πάντων μέσα από τις εγκυκλοπαίδειες, και ιδίως εκείνη του Ρεσάτ Εκρέμ Κοτσού. Αυτός ο αδιανόητος ερασιτέχνης ερανιστής πάσης φύσεως πληροφοριών, αναμνήσεων, παράδοξων γεγονότων, σχεδίων κλπ., δεν δίσταζε να φτιάχνει λήμματα ακόμα και για τις ερωτικές του εμμονές ή τα πρόσωπα που τον γοήτευσαν! Το ογκώδες του έργο δεν προχώρησε πέρα από μερικά γράμματα, αλλά κράτησε στη ζωή έναν άνθρωπο του οποίου η Πόλη αποτελούσε την μόνη του παρηγοριά.
Η κατά Παμούκ Ιστανμπούλ αποτελεί ταυτόχρονα ημερολόγιο, αυτοβιογραφία, χρονικό, ταξιδιωτικό αφήγημα και δοκίμιο και είναι γεμάτη μαυρόασπρες φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ, πίνακες, οικογενειακές φωτογραφίες και όψεις ενός τόπου και μιας εποχής που κανείς οδηγός δεν θα δείξει.
Συντεταγμένες: Orhan Pamuk, Istanbul, 2003 / Εκδόσεις Ωκεανίδα, 2005, μτφρ. Στέλλα Βρετού, 589 σελ.
Πρώτη δημοσίευση σε συντομευμένη μορφή σε: http://www.mic.gr/books.asp?id=15619
Πανδοχείο 
