Πανδοχείο

… ως πολιτισμός, ως κουλτούρα, το Ισλάμ θεμελίωσε την κοσμοθεωρία του σε δυο στοιχεία, σε δύο στύλους: αφενός στη μουσουλμανική θρησκεία και αφετέρου στην ελληνική φιλοσοφία. Εντέλει, αυτό που δείχνει το όνομά μου είναι ότι ο Άλλος αποτελεί ουσιώδες μέρος του Εαυτού μου. Ο Άλλος κι Εγώ είμαστε Ένα. Στο ταξίδι προς τον εαυτό μου, πρέπει να περάσω από τον Άλλο. Ο Άλλος δεν είναι απλός ένας συνομιλητής σε έναν εξωτερικό διάλογο, είναι κάτι πολύ πιο βαθύ, είναι ένα συστατικό στοιχείο του Εγώ μου. [σ. 3]

Οι πρώτες σελίδες του περιοδικού έχουν πια καθιερώσει μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες συζητήσεις που έχουμε διαβάσει τους τελευταίους μήνες. Ενδεικτικά αναφέρω (από τα τεύχη που δεν πρόλαβα να παρουσιάσω εδώ) τις αποκλειστικές συνεντεύξεις με το Υβ Μπονφουά (τ. 5), τον Αλαίν Μπαντιού (τ. 6) και τον Μισέλ Ντεγκύ (τ. 8). Αυτή τη φορά απολαμβάνουμε τον χειμαρρώδη λόγο του Σύρου ποιητή Άδωνι [Ali Ahmed Saod Esber], μιας από τις σημαντικότερες φωνές της σύγχρονης αραβικής ποίησης που, όπως φαίνεται ήδη από το λογοτεχνικό του όνομα, προσπαθεί να επαναβιώσει το προϊσλαμικό παρελθόν την χώρας του, δηλαδή τους αρχαίους μεσογειακούς πολιτισμούς, όπως ο φοινικικός, κυρίως στη γόνιμη αλληλεπίδρασή του με τον ελληνικό.

Όπως γράφει ο συνομιλητής του Διονύσης Σκλήρης, ο ιδιότυπος αραβικός μοντερνισμός του εμπνέεται από ον παραδοσιακό μυστικισμό, τον οποίο βλέπει όχι ως ένα μέρος του Ισλάμ αλλά κυρίως ως μια αντιεξουσιαστική πνευματική επανάσταση ενάντια στους επίσημους θεσμούς της θρησκείας, οι οποίο βασίζονται στην αντίληψη ενός απολύτως υπερβατικού Θεού. Η μυστικιστική αντίληψη, αντιθέτως, ανακαλύπτει τη μυστική παρουσία του θεού μέσα στο κάθα ον και ανιχνεύει τις ενσαρκώσεις του. Ο σούφι μυστικισμός συνδυάζεται στη σκέψη του με προτεραιότητες της σύγχρονης υπαρξιστικής σκέψης.

Δεν πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον σουφιστικό μυστικισμό εντός του αραβικού πολιτισμού ως ένα στοιχείο της θρησκείας. Μάλλον επρόκειτο αντιθέτως για μια επανάσταση ενάντια στο επίσημο Ισλάμ. Ο μυστικισμός είναι κατ’ αρχήν αντιθρησκευτικός και αντιθεσμικός. Στον μυστικισμό ο Θεός είναι εμμενής […] και η ταυτότητα είναι μια διηνεκής δημιουργία…[σ. 4]

Στις τελευταίες δεκαετίες η πολιτική στράτευση του Άδωνι κατευθύνεται στην καταγγελία των δικτατορικών καθεστώτων και στον τονισμό της ανάγκης να ελευθερωθεί η γυναίκα στον ισλαμικό κόσμο, καθώς και στην ανάδειξη μια αραβικής ιδιοπροσωπίας που δεν ταυτίζεται ούτε με αυταρχικά πολιτεύματα ούτε με τα δυτικά οριενταλιστικά πρότυπα. Στην ποίησή του σημαντικό ρόλο παίζει το θέμα της μητρότητας της γης και της θηλυκότητας ή και της ενεργούς «θηλυκοποίησης» του κόσμου. Έτσι αναπόφευκτα ο ποιητής προβληματίζεται και όσον αφορά την Αραβική Άνοιξη, για την οποία έβγαλε και το βιβλίο Αραβικές Ανοίξεις: Θρησκεία και Επανάσταση, που διακαώς ελπίζω να μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Εκεί αναρωτιέται τι σημαίνει η επανάσταση μέσα σε μια κοινωνία που θεμελιώνεται στη θρησκεία και είναι βέβαιος πως σε καμία κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική επανάσταση, αν δεν διαχωριστεί η θρησκεία από το κράτος και αν δεν αποκτήσει η γυναίκα τα ανθρώπινα δικαιώματά της.

Το πρωταρχικό μυστικό για να γράψεις δεν είναι κανένα μυστικό: συνίσταται στο να έχεις πολλά μυστικά και την ικανότητα να τα αποκαλύπτεις γράφει ο Χάϊμε Χαραμίγιο Εσκομπάρ, ο σημαντικότερος εν ζωή ποιητής της Κολομβίας και μια από τις μεγάλες ποιητικές φυσιογνωμίες της αμερικανικής ηπείρου. Η παρουσίαση του στο τεύχος αποτελεί μια ιδανική εισαγωγή στο έργο του: συνομιλία με τον Κώστα Βραχνό, ποίηση και κείμενα, σε μετάφραση του συνομιλητή του. Το τεύχος περιλαμβάνει ακόμα κάποια κομμάτια από τα Ημερολόγια του Φερνάντο Πεσσόα [1907 – 1914], συνέντευξη της Μάργκαρετ Άτγουντ στην Ούρσουλα Φωσκόλου που μετέφρασε από τα ισπανικά και τα αποσπάσματα του Πεσσόα, επτά επιστολές του Καζαντζάκη στον Börje Anders Olof Knös, ένθερμο Σουηδό φιλέλληνα και υπερασπιστή της νεοελληνικής λογοτεχνίας (εισ.- επιμ.- σχόλια Νίκος Μαθιουδάκης), και σκέψεις του Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου με αφορμή έναν στίχο του Κλωντέλ, σκέψεις που διασχίζουν τον Δρόμο του Σταυρού του Κλωντελ, τον Βίο του Χριστού του Φάρραρ και το εισαγωγικό σημείωμα εκείνου που μετέφρασε τον Βίο του Ιησού του Ερνέστο Ρενάν.

Το τεύχος, κοσμημένο με σχέδια και εξώφυλλο του Χρόνη Μπότσογλου, περιλαμβάνει ακόμα πεζά των Εβγένι Ποπόφ (από μια Ανθολογία Αντισυμβατικής ρωσικής πεζογραφίας το τέλους του 20ού αι.), Σωτήρη Δημητρίου, Δημήτρη Γ. Ραπτάκη κ.ά,, δοκίμια του Κωνσταντίνου Λερούνη [Ο Έλιοτ, η εκκλησιαστική γραμματολογία και η αναζήτηση της γενεαλογικής μορφής του συντηρητικού στοχασμού], Κώστας Στεργιόπουλου κ.ά., προδημοσιεύσεις από βιβλία των Γιάννη Κιουρτσάκη και Δημήτρη Νόλλα και όπως πάντα πολλά ποιήματα. Στις τελευταίες σελίδες ο Γιώργος Κεντρωτής αναρωτιέται αν διδάσκεται η μετάφραση, ο Μαριάνος Καράσης αρχίζει μια έρευνα για τις ουτοπίες της αρχαιότητας, η Τιτίκα Δημητρούλια γράφει τις σκέψεις της για την κριτική λογοτεχνίας, με αναφορές στην σκέψη των Μπαρτ, Αντόρνο, Μπλανσό και Μπένγιαμιν κ.ά. Δημοσιεύεται, τέλος, το δεύτερο μέρος του έξοχου κειμένου του θεωρητικού της λογοτεχνίας, φιλοσόφου και δοκιμιογράφου Μιχαήλ Επστέιν (βλ. προηγούμενο τεύχος). Αντιγράφω από το υπ’ αρ. 55 κείμενο, περί Ποπ θρησκείας και θεοκρατίας:

…τώρα τοποθετούν ιερείς στα συμβούλια των δικαίων και των ασεβών, των δημοκρατών και των μελών των μαύρων εκαντονταρχιών, των βιομηχάνων και των μαυραγοριτών. Έτσι, χωρίς Θεό δεν θα επιτρέπεται ούτε να υποκλίνεσαι ούτε να αναστενάζεις ούτε να εξαπατάς ούτε να νηστεύεις ούτε να φονεύεις. Εμφανίζεται το είδος της ποπ θρησκείας – μια θρησκεία για τις ανάγκες της μάζας, η θρησκεία ως μέσο ιδεολογικής πίεσης στην κοινωνία και εξαγωγής εμπορικού κέρδους. Παρατηρώντας τη θρησκευτική αναγέννηση της αθεϊστικής κοινωνίας, αναρωτιόμαστε: δεν οδηγεί άραγε στην αντικατάσταση της ειλικρινούς αθεΐας με μια πανούργα ευσέβεια, η οποία δεν υπάρχει πια λόγος να σπαταλά δυνάμεις στον αγώνα εναντίον της πίστης αφού πολύ ευκολότερα και επικερδέστερα την αντικαθιστά; [σ. 104]

Στις εικόνες: Adonis, τέχνη των σούφι μυστικιστών Ερωτικό του Χρόνη Μπότσογλου, Jaramillo Esbobar.

Πρόκειται για μεγάλη παρεξήγηση. Κατ’ αρχάς, οι λεγόμενοι «πνευματικοί άνθρωποι» έχουν ακριβώς τις ίδιες υποχρεώσεις που έχουν όλοι οι υπόλοιποι. Εξάλλου θα ήταν λάθος να πιστεύει κανείς ότι οι διανοούμενοι μπορούν να έχουν γνώμη για όλα τα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, όσο μεγάλη κι αν είναι η σοφία τους. Επίσης κάποιοι από τους σημαντικότερους συγγραφείς του Εικοστού αιώνα υπήρξαν φασίστες, ναζιστές, σταλινιστές. Ο Πιραντέλο είχε στείλει τηλεγράφημα συμπαράστασης στο Μουσολίνι μετά τη δολοφονία του σοσιαλιστή βουλευτή Τζάκομο Ματεότι, ο οποίος προσπαθούσε να σταματήσει τη βία και την τρομοκρατία του ανερχόμενου φασιστικού κόμματος. Παρ’ όλα αυτά, τον Πιραντέλο τον αγαπάμε, κατανοούμε τους λόγους για τους οποίους συμπαραστάθηκε στο Μουσολίνι, όμως κατά πάσα βεβαιότητα η παραδουλεύτρα του κατανοούσε την πολιτική καλύτερα από αυτόν…

…λέει ο Κλαούντιο Μάγκρις στον συνομιλητή του Μαουρίτσιο ντε Ρόζα, στην κρίσιμη ερώτηση σχετικά με την σιωπή του πνευματικού κόσμου στην ελληνική κρίση. Σε αυτή την στην αποκλειστική συνέντευξη για το ένατο τεύχος του περιοδικού αναπόφευκτα η πρώτη ερώτηση προς τον κατεξοχήν συγγραφέα της ευρωπαϊκής συνείδησης αφορά την Ευρώπη: τι είναι λοιπόν η Ευρώπη; Η απάντηση δεν είναι εύκολη ούτε για τον ίδιο τον Μάγκρις. Εάν λέγοντας Ευρώπη εννοούμε έναν πολιτισμό, μια κοσμοθεωρία, μια ταυτότητα, είναι δύσκολο και ανούσιο να το συζητάμε Εμείς είμαστε αυτή η ταυτότητα και μπορούμε να νιώθουμε σαν στο σπίτι μας. …. Από τις απαρχές της η Ευρώπη, αντίθετα με άλλους πολιτισμούς, δεν ενδιαφέρθηκε για το όλον (το Κράτος, την Πολιτική, τη Φιλοσοφία, τη Θρησκεία) αλλά για το άτομο, τονίζοντας την παγκόσμια αξία κάποιων αναφαίρετων δικαιωμάτων. Από τη δημοκρατία στην Αρχαία Ελλάδα μέχρι τη στωική φιλοσοφία και την έννοια του ατόμου στον Χριστιανισμό, από το ρωμαϊκό δίκαιο μέχρι τον Ουμανισμό, όπου το άτομο γίνεται «μέτρο των πάντων», από τον φιλελευθερισμό μέχρι τον σοσιαλισμό, στο κέντρο του ευρωπαϊκού πολιτισμού βρίσκεται το άτομο, το οποίο η λογοτεχνία και η τέχνη περιγράφουν στην ανεπανάληπτη και ανεξάντλητη πολυπλοκότητά του, και που σύμφωνα τον Καντ πρέπει πάντα να είναι ο σκοπός και ποτέ το μέσο.

Λίγο πιο κάτω, οι Θέσεις για τη φτωχή πίστη αποτελούν ένα ιδιαίτερο, εκτενές κείμενο του Ρώσου θεωρητικού της λογοτεχνίας, φιλόσοφου και δοκιμιογράφου Μιχαήλ Επστέιν, που γράφτηκε ειδικά για το Φρέαρ σε δυο μέρη. Στο πρώτο από τα 38 αριθμημένα κομμάτια διατυπώνεται η σημασία του όρου: Η φτωχή πίστη είναι μια πίστη χωρίς θρησκεία, χωρίς ναούς, δόγματα και τελετές. Είναι μια ευθεία απεύθυνση προς τον Θεό, εδώ και τώρα, ενώπιος ενωπίω. Σύμφωνα με την σχετική σκέψη, η πίστη πρέπει να διακρίνεται απ’ τη θρησκεία. Όταν η πίστη καλύπτεται από θεσμούς, δόγματα και παραδόσεις γίνεται θρησκεία. Όταν όμως η θρησκεία απελευθερώνεται απ’ το βάρος των παραδόσεων, ξανασυνδέεται με την πίστη. Η ιδέα της «φτωχής πίστης» γεννήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και μπορεί να συγκριθεί με το δημοφιλές τότε «φτωχό θέατρο» του Πολωνού σκηνοθέτη Γιέρζυ Γκροτόφσκι. Σ’ εκείνο το θέατρο δεν υπήρχαν ούτε σκηνές ούτε σκηνικά ούτε κοστούμια – οι ηθοποιοί ζούσαν απλώς στα όρια της ειλικρινούς αυτοέκφρασης και παρέσυραν σ’ αυτήν τους θεατές. Δεν μετενσαρκώνονταν, αλλά κατά κάποιο τρόπο αποσαρκώνονταν. [Εισαγωγή – Μετάφραση: Γιώργος Πινακούλας].

Η δεύτερη συνομιλία του τεύχους γίνεται με μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας, τον ποιητή, κριτικό, δοκιμιογράφο Ρόμπερτ Πίνσκυ. Ένα άλλο ενδιαφέρον δοκίμιο αφορά την «Παρακμή και τον μυστικισμό ρεαλισμό», δια χειρός Νικολάι Μπερντιάγεφ [Μετάφραση από τα αγγλικά: Θοδωρής Σταμάτης, αντιπαραβολή με το ρωσικό πρωτότυπο: Γιώργος Πινακούλας] ενώ ο Λόγος Αντίστασης. Ενεργείᾳ με τον Howard Caygill του Γιώργου Τσαγδή αποτελεί ένα κείμενο που διαρθρώνεται γύρω από μια συνέντευξη με τον καθηγητή άλλο φιλοσοφίας H.C. Ο Λάκης Παπαστάθης γράφει για τον Δημήτρη Καταλειφό στον Θεόφιλο το 1987, ποιήματα καταθέτουν οι Μάρκος Μέσκος, Γιώργος Μαρκόπουλος, Γιολάντα Πέγκλη, Λουίς Αντόνιο ντε Βιγένα, Κλαίτη Σωτηριάδου, Παναγιώτης Ράμμης, Κατερίνα Κούσουλα κ.ά., διήγημα η Μαρία Κουγιουμτζή κ.ά. Στους Αβυθομέτρητους καιρούς ο Μαριάνος Καράσης αναζητά την έννοια της δικαιοσύνης, ο Διονυσης Κ. Μαγκλιβερας γράφει για την κοινωνία στην εποχή των μνημονιων, ο Θανασης Θ. Νιαρχος συνεχίζει να ξεφυλλίζει σελίδες του ημερολογίου του, ο Γιώργος Βέης τα ταξιδιωτικά του κείμενα, ο Μιχάλης Μακρόπουλος επιχειρεί ένα σύντομο ταξίδι στην αμερικανική λογοτεχνία, οι Γιώργος Κεντρωτής και Νατασα Κεσμέτη καταθέτουν τα πάντα πυκνά τους κείμενα.

Διανοούμενοι λοιπόν, λέει ο Μάγκρις, δεν είναι μονάχα όσοι ασχολούνται με την Τέχνη. Διανοούμενοι είναι όλοι όσοι έχουν κριτική σκέψη, όσοι είναι ικανοί να κοιτάζουν τον εαυτό τους μέσα στην κοινωνία που τους περιβάλλει, είτε γράφουν βιβλία είτε πουλάνε παπούτσια. Με άλλα λόγια διανοούμενοι μπορούν να είναι και όσοι ασχολούνται με το δίκιο, στελέχη επιχειρήσεων κτλ. Με αυτή την έννοια ένας συγγραφέας πολύ απασχολημένος με την εκδοτική βιομηχανία, με την παραγωγή και την προώθηση των βιβλίων του, δεν είναι πολύ διαφορετικός από τους εργάτες στην ταινία Μοντέρνοι καιροί του Τσάρλι Τσάπλιν.

Το τεύχος κοσμείται με σχέδια και εξώφυλλο της Μαρίας Γιαννακάκη. Στις εικόνες: Claudio Magris, έργο της Μαρίας Γιαννακάκη, Nikolai Berdyaev.