Πανδοχείο

Το απαιτούμενο είναι μια νέα φαντασιακή δημιουργία που η σημασία της δεν μπορεί να συγκριθεί με τίποτε ανάλογο στο παρελθόν, μια δημιουργία που θα έβαζε στο κέντρο της ζωής του ανθρώπου σημασίες άλλες από την αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, που θα έθετε στόχους διαφορετικούς για τους οποίους οι άνθρωποι θα μπορούσαν να πουν πως αξίζουν τον κόπο. Θα έπρεπε να θέλουμε μια κοινωνία στην οποία οι οικονομικές αξίες θα έχουν πάψει να κατέχουν κεντρική θέση, όπου η οικονομία θα έχει ξαναμπεί στη θέση της, δηλαδή θα έχει γίνει ένα απλό μέσο του ανθρώπινου βίου και όχι ύστατος σκοπός στην οποία επομένως θα έχουμε παραιτηθεί από την τρελή κούρσα προς μια συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση. […] Είναι αναγκαίο κυρίως να βγούμε από την ψυχική και ηθική εξαθλίωση των σύγχρονων ανθρώπων.  

….έγραφε ο Κορνήλιος Καστοριάδης στο κείμενό του La montée de l’ insignifiance  [Η άνοδος της ασημαντότητας] το 1996. Αν η ανάπτυξη δεν είναι παρά μια θρησκευτική πίστη και η οικονομική μεγέθυνση μια φαντασιακή κοινωνική σημασία, για να διαφύγουμε, να καταργήσουμε ή να υπερβούμε αυτές τις έννοιες πρέπει να αλλάξουμε το φαντασιακό. Η οικοδόμηση μιας κοινωνίας αποανάπτυξης περνάει αναγκαία από την αποαποικιοποίηση του φαντασιακού μας. Έτσι ορίζεται και το υπέρτατο ζητούμενο: η έξοδος από την ακυβέρνητη υπερνεωτερική κοινωνία της κατανάλωσης και του θεάματος.

Η νεωτερικότητα χαρακτηρίζεται εξαρχής από δυο κοινωνικές φαντασιακές σημασίες: από τη μια η σημασία της απεριόριστης επέκτασης μιας δήθεν «ορθολογικής» κυριαρχίας πάνω στη φύση και τους ανθρώπους, από την άλλη η σημασία της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας, δηλαδή του δημοκρατικού, χειραφετητικού, επαναστατικού προτάγματος. Ο Καστοριάδης έχει καταγγείλει απερίφραστα την απάτη αυτού που αποκαλούμε «υπαρκτή ανάπτυξη»: η «ανάπτυξη» είναι η ανάπτυξη καπιταλιστικού τύπου: ούτε υπήρξε ούτε ξέρουμε μέχρι τώρα άλλη ανάπτυξη.

Πώς θα βγούμε από την κοινωνία της κατανάλωσης; Η κοινωνία της αποανάπτυξης όπως και η αυτόνομη κοινωνία του Καστοριάδη δεν μπορεί να συλληφθεί χωρίς έξοδο από τον καπιταλισμό. Αλλά αυτή η έξοδος δεν αποτελεί ένα κούφιο, φθαρμένο σύνθημα, ούτε περιγράφει μια πολύπλοκη ιστορική διαδικασία. Η εξόντωση των καπιταλιστών, η απαγόρευση ατομικής ιδιοκτησίας κλπ. κλπ. θα βύθιζαν την κοινωνία στο χάος, θα οδηγούσαν σε ακραία τρομοκρατία. Επανάσταση δεν σημαίνει ούτε εμφύλιο πόλεμο ούτε ποταμούς αίματος. Η επανάσταση είναι πρώτα και κύρια πολιτισμική. Ήδη από το 1973 ο Καστοριάδης στην εισαγωγή της Γραφειοκρατικής κοινωνία όριζε την επανάσταση ως ξερίζωμα των διάφορων απαρχαιωμένων μορφών κοινωνικής ζωής. Πρέπει να εγκαταλειφθεί η ιδέα ότι η μόνη σκοπιμότητα της ζωής είναι να παράγουμε και να καταναλώνουμε περισσότερο – ιδέα παράλογη και συγχρόνως ταπεινωτική. Πρέπει να καταστρέψουμε τα αποτελέσματα της αποικιοποίησης του φαντασιακού, να διαδώσουμε την προφανή ιδέα ότι όλοι οι λόγοι που γεμίζουν καθημερινά τις εφημερίδες, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση έχουν σχεδόν μηδαμινή σημασία…

Η αποκήρυξη της διαφημιστικής επίθεσης είναι η αρχή μιας αντεπίθεσης για την έξοδο από τον «καταναλωτικό και τηλεοπτικό αυνανισμό»· το ίδιο και η αντίσταση σε κάθε υπόγεια πειθώ. Και φυσικά η παιδεία έχει μέγιστο ρόλο στην απεξάρτηση των εθισμένων καταναλωτών, στην μαθητεία στον αυτοπεριορισμό. Κανείς δε γεννιέται πολίτης. Και πώς γίνεται; Μαθαίνοντας να είναι. Η οικογένεια, η γλώσσα, η θρησκεία των ανθρώπων δεν μετασχηματίζονται με νόμους, ούτε με τρομοκρατία. Όλες οι απόπειρες ριζικής αλλαγής τρόπου σκέψης και ζωής που επιβλήθηκαν δια της βίας είχαν τρομακτικά αποτελέσματα. Όπως συμβαίνει και με τους οικολόγους, από τους οποίους κανείς δεν ζητά να συγκροτηθούν σε κόμμα, το ίδιο ισχύει και για όσους υποστηρίζουν την αποανάπτυξη: μπορεί κανείς να συμμετέχει στην ιστορική αυτή κίνηση, «όχι με το να γραφτεί σε ένα κόμμα και να ακολουθεί δουλοπρεπώς τις διαταγές ή βάζοντας την υπογραφή του σε κείμενα διαμαρτυρίας, αλλά δρώντας ως πολίτης».

Το πρόταγμα της δημιουργίας μιας κοινωνίας που κυβερνάται αμεσοδημοκρατικά αποτελεί μια απτή ουτοπία. Η θέσμιση της κοινωνίας είναι θέσμιση κοινωνικών φαντασιακών σημασιών, που προδίδει νόημα σε καθετί που παρουσιάζεται εντός μιας κοινωνίας (θεοί, Θεός, πόλις, πολίτης, έθνος, κράτος, κόμμα, χρήμα, ταμπού, αρετή, αμάρτημα). Για αιώνες κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι η κοινωνική θέσμιση μπορεί να αμφισβητηθεί και να αλλάξει.  Στις δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες την θέση τους πήρε η «οικονομία».

Δεν υπάρχει μόνο η μη αντιστρεπτή κατασπατάληση του περιβάλλοντος και των μη ανανεώσιμων πόρων. Υπάρχει επίσης και η ανθρωπολογική καταστροφή των ανθρώπινων όντων, που μετασχηματίζονται σε παραγωγικά και καταναλωτικά ζώα, σε αποκτηνωμένους τηλεθεατές του ζάπινγκ.

Στη σκέψη του Καστοριάδη η αυτονομία, η δημοκρατία και η φιλοσοφία έχουν κοινό θεμέλιο: την αμφισβήτηση της ετερονομίας. Η άμεση δημοκρατία δεν είναι παρά ένα άλλο όνομα για την αυτονομία. Μόνο μέσω της ατομικής συμμετοχής όλων στις αποφάσεις που τους αφορούν μπορεί να σπάσει το φαντασιακό της άρρωστης κοινωνίας. Γι’ αυτό η απόρριψη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπως και στον Ρουσσώ, είναι απόλυτη. Η αντιπροσώπευση είναι μια αρχή ξένη προς τη δημοκρατία. Από τη στιγμή που υπάρχουν μόνιμοι αντιπρόσωποι, η πολιτική εξουσία, δραστηριότητα και πρωτοβουλία έχουν αφαιρεθεί από το σώμα των πολιτών για να ανατεθούν στο περιορισμένο σώμα των αντιπροσώπων – οι οποία θα τις χρησιμοποιήσουν με κάθε τρόπο ώστε να στερεώσουν τα θέση τους ναι να δημιουργήσουν συνθήκες για να επηρεάζουν την έκβαση των προσεχών εκλογών.

Ο μετασχηματισμός της κοινωνίας απαιτεί τη συμμετοχή όλου του πληθυσμού. Μια από τις πιο θεμελιώδεις ρήξεις με την παράδοση του εργατικού κινήματος είναι ακριβώς η καταστροφή της ιδέας του ενός επαναστατικού υποκειμένου που ταυτίζεται με μια τάξη. Η επανάσταση αφορά όλη την κοινωνία.

Ο Λατούς, μεταξύ άλλων ένας από τους σημαντικούς θεωρητικούς της αποανάπτυξης, παρουσιάζει με πυκνό πλην ευσύνοπτο τρόπο τους βασικούς πυλώνες της καστοριαδικής σκέψης όσον αφορά την αυτονομία και την αποανάπτυξη, που υπήρχε ως έννοια και σημασία στο έργο του παρόλο που ο όρος άρχισε να χρησιμοποιείται πολύ μεταγενέστερα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνεται μια επιλογή κειμένων του Καστοριάδη κι ένα σύντομο απόσπασμα μιας συζήτησής του με την συντακτική επιτροπή του περιοδικού Esprit, το 1979, όπου καταγγέλλει την ψευδαίσθηση των προκατασκευασμένων συνταγών για τις ιδανικές κοινωνίες.

Εκδόσεις των συναδέλφων, μτφ. Θοδωρής Δρίτσας, Κώστας Σπαθαράκης, σελ. 92 [Serge Latouche, Cornelius Castoriadis ou l’ autonomie radicale, 2014].

Στις εικόνες: Ένας υπο-ανάπτυκτος κι ένα μικρό κορίτσι στο Εκουαδόρ που πίνει νερό με πετρέλαιο, ευγενή χορηγία της Texaco. Εγγυημένος θάνατος πριν την εφηβεία.

Δημοσίευση και σε: mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, 188.

Φράνκο, δικό σου είναι το κτήμα, το σπίτι, το άλογο, το όπλο. Δική μου είναι η αρχαία φωνή της γης. Εσύ μένεις με όλα αυτά και με αφήνεις γυμνό να περιφέρομαι στον κόσμο. Εγώ όμως σε αφήνω χωρίς μιλά… Χωρίς μιλά! …έγραφε το 1942 ο León Felipe, ο «πιο αντιπροσωπευτικός συγγραφέας του πόνου και της θλίψης»,  απευθυνόμενος στον δικτάτορα Franco κι εμείς το διαβάζουμε σε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο για τον εμφύλιο στην Ισπανική Λογοτεχνία, δια χειρός Μαρίας Μαρκοπούλου. Εξετάζονται τα περιοδικά που συνεχίζουν να δημοσιεύουν έργα των χιλιάδων εξόριστων εσωτερικού και εξωτερικού, οι συγγραφείς που συνεχίζουν να γράφουν παρά την επέμβαση της σκληρής λογοκρισίας από την πλευρά του κράτους, με μηχανισμούς φασιστικής νομοθεσίας, από την πλευρά του στρατού και από την καθολική εκκλησία, τα είδη που ευδοκιμούν, οι ιδιαίτερες περιπτώσεις των Max Aub, Francisco Ayala, Arthro Serrano Plaja, Juan Gil Albert κ.ά.

Ένα άλλο ιδιαίτερο άρθρο υπογράφεται από την Ελένη Αβραμίδου και αφορά τον Πάμπλο Νερούδα και τα ταξίδια του στην Κίνα [1951, 1956]. Ο ποιητής εντυπωσιάστηκε από τη νυχτερινή Σαγκάη – Οι κακόφημες πόλεις ελκύουν όπως οι φαρμακερές γυναίκες. Βέβαια ήταν μεσοβδόμαδο, τα μπαρ ήταν άδεια και οι τεράστιες πίστες τους μάταια περίμεναν τους ξεχασμένους χορευτές. Μαζί με τον φίλο του επισκέφτηκαν μερικά ακόμα μέρη της απώλειας και χάθηκαν στο πηχτό σκοτάδι του λιμανιού. Το επόμενο ταξίδι έγινε μαζί με τον Ελία Έρενμπουργκ: ταξίδεψαν με τον υπερσιβηρικό – «παρόμοιο με καράβι που έπλεε στην ξηρά και στον απέραντο και μυστηριώδη χώρο», με αεροπλάνο ως το Ουλάν Μπατόρ και στη συνέχεια στο Πεκίνο. Ο Νερούδα γνώρισε τον Ρώσο συγγραφέα από το Παρίσι, όταν, εκλεγμένος γερουσιαστής με τους κομμουνιστές, έφυγε περιπετειωδώς από την δικτατορία της χώρας του με το διαβατήριο του Γουαμαλτέκου συγγραφέα Μιγκέλ Άνχελ Αστούρας· εκεί του είπε: Είμαι ο ποιητής Πάμπλο Νερούδα και σύμφωνα με την αστυνομία είμαστε στενοί φίλοι. Βεβαιώνουν ότι ζω στο ίδιο κτίριο με σας. Αφού πρόκειται να με εκδιώξουν από τη Γαλλία εξαιτίας επιθυμώ τουλάχιστο να σας γνωρίσω….

Μολονότι βαθιά πατριώτης και Σοβιετικός, ο Έρεμπουργκ έβλεπε με πολύ σκεπτικισμό όσα συνέβαιναν στη χώρα του, ενώ ο Νερούδα ως νεοφώτιστος στην μεγάλη επανάστασης έβλεπε μόνο άσχημες λεπτομέρειες. Αργότερα θα παραδεχτεί πως ο Έρεμπουργκ είχε δίκιο, καθώς σύντομα θα αποκαλυπτόταν η απεραντοσύνη της τραγωδίας. Κάπως έτσι είδαν και την Κίνα: αρχικά παρατηρούσαν κάποιες περίεργες  λεπτομέρειες του συστήματος· ήταν νωρίς να διαισθανθούν τι θα έφερνε το μέλλον. Το δεύτερο ταξίδι έγινε με τον συγγραφέα Χόρχε Αμάδο. Τότε άκουσαν για πρώτη φορά για την πολιτική δίκη με κατηγορούμενους φίλους τους ποιητές. Ένας από αυτούς, ο Άι Τσινγ κατά την διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης καταδικάστηκε να καθαρίζει τις δημόσιες τουαλέτες του χωριού στο οποίο είχε εξοριστεί. Κάποια στιγμή του επέτρεψαν να γράφει, αλλά όχι να υπογράφει με το όνομά του, κι έτσι τον καταδικάσανε σε λογοτεχνική αυτοκτονία. Δέκα χρόνια αργότερα, σε ομιλία του στο Σαντιάγο, ο Νερούδα θα καταδικάσει την λατρεία του Μεγάλου Τιμονιέρη.

Το τεύχος περιλαμβάνει εξαιρετικά πολιτικά κείμενα μιας  τρέχουσας και, τολμώ να πω, απόλυτα τρεχάμενης πραγματικότητας [Γιώργος Γιαννόπουλος – Στον ίσκιο της σημύδας, Πάνος Γκαργκάνας – Κοινωνικοί αγώνες και πολιτική συγκυρία, Παναγιώτης Μαυροειδής – Θα μπορούσαμε να βαδίσουμε αλλιώς;, Yves Dachy – Η επιβίωση του είδους μας: Ένας κοινωνικός αγώνας], ενώ στην ψυχογραφική πτέρυγα μας περιμένουν Αλησμόνητα όμορφες εικόνες. Η ανακάλυψη και η αποδοχή της τέχνης των ψυχωσικών [Παύλος Βασιλειάδης] και Όνειρα, εφιάλτες, φαντασιώσεις [Πέτρος Θεοδωρίδης]. Ο Σταύρος Γεωργέλης, Αναζητώντας δημόσιο χώρο, εξετάζει από κριτική σκοπιά τις αλλαγές στην αντίληψη, την λειτουργία και την νοηματοδότηση του δημόσιου χώρου, χρησιμοποιώντας και την γνωστή βιβλιογραφία των Harvey, Bauman, Κονδύλη, Lyotar, Baudrillard, Jameson κ.ά.

Στα λογοτεχνικά δρώμενα του τεύχους, ένα γοητευτικό πεζό της Κάθριν Αν Πόρτερ, Ένας [σ.σ. σπαρταριστός] ιδανικός πρωθυπουργός του Παναγιώτη Ράμμη, κείμενα από τους Δώρα Κουγιουμτζή, Γιώτα Τεμπρίδου, Βασίλη Τσιγαρίδα, Νανά Παναγιωτοπούλου, πολλά ποιήματα κ.ά. Περιττό και να τονίσουμε ότι στις σελίδες κριτικής βιβλίου υπάρχουν βιβλία των οποίων η κυκλοφορία περνάει «απαρατήρητη», ανείδωτη από τις προθήκες των βιβλιοπωλείων και χωρίς αναφορά από τις σχετικές αναφορές του Τύπου – αλλά το τονίζουμε. Το τεύχος συνοδεύεται από δυο ποιητικές συλλογές: Σπύρος Τσακίρης – Ψυχολογία [23 σελ.] και Νίκος Μυλόπουλος – Οι εφτά καινούργιες μέρες [7 σελ.].

Στις εικόνες: León Felipe, Pablo Neruda – Ilya Erenburg και άλλοι ταξιδευτές, Μάο, Francisco Ayala.

[σελ. 240]