Πανδοχείο

Πενήντα χιλιάδες αρχηγοί

Ένα πράγμα είναι προφανές: την εξουσία απειλούν πολύ λιγότερο τα όπλα από το χτίσιμο μιας ζωής που δεν υποτάσσεται, δεν παραδίδεται, δεν ξεπουλιέται.

Στις 21 Δεκεμβρίου 2012 τα ξημερώματα δεκάδες χιλιάδες ιθαγενείς Ζαπατίστας κατέλαβαν ειρηνικά και σιωπηλά πέντε κεντρικούς δήμους της νοτιοανατολικής μεξικανικής πολιτείας Τσιάπας. Πενήντα χιλιάδες Ζαπατίστας, ισάριθμοι «αρχηγοί», εφόσον όλες και όλοι διοικούν, κάλυψαν τα πρόσωπά τους για να γίνουν ορατοί και διαδήλωσαν σιωπηλοί για να εισακουστούν και να επικοινωνήσουν την θέλησή τους να παραμείνουν ανυπότακτοι. Έφτασαν στις πλατείες, έφτιαξαν πρόχειρες ξύλινες εξέδρες, είπαν χωρίς να μιλάνε είμαστε εδώ και θα είμαστε εδώ. Κοίταξαν τον κόσμο σιωπηλά και έφυγαν. Η δημόσια συνειδητή σιγή των ζαπατιστικών κοινοτήτων χρονολογείται από το 2009 και συνεχίζει να ανησυχεί όσους επιθυμούν την εξαφάνισή τους.

Από την ίδρυση των Δυνάμεων για την Εθνική Απελευθέρωση [FLN] το 1969 στο Βόρειο Μεξικό μέχρι την ίδρυση του EZLN στην ζούγκλα Λακαντόνα της Τσιάπας το 1983 και από την κατάληψη των έξι μεγαλύτερων πόλεων της Τσιάπας την πρωτοχρονιά του 1994 και την κήρυξη του πολέμου στην κυβέρνηση του Μεξικού μέχρι σήμερα, ισχυρότερο όπλο του «παράλογου και απίθανου» στρατού τους παραμένει ο λόγος, η ιστορία, η μνήμη και η επιθυμία να φτιάξουν έναν καλύτερο κόσμο. Το έδαφος της δράσης και του αγώνα τους είναι πλέον ο Πλανήτης Γη και τα κείμενα πλέον υπογράφονται συλλογικά «από τις γυναίκες και τους άντρες Ζαπατίστας της Τσιάπας, στο Μεξικό», ενώ ο Μάρκος δεν υπογράφει πια από τα βουνά του νοτιοανατολικού Μεξικού αλλά από οποιαδήποτε γωνιά, σε οποιονδήποτε κόσμο.

Οι Ζαπατίστας βελτιώνουν την αυτόνομη παραγωγή, ενδυναμώνουν την κουλτούρα, καλλιεργούν την ελπίδα, ασκούν την αυτοκυβέρνηση. Γνωρίζουν πως μόνο με τις συλλογικές μορφές ζωής μπορεί κανείς να απελευθερωθεί από την καπιταλιστική τυραννία και την κρατική λεηλασία. Οι ατομικές εξεγέρσεις είναι μάταιη σπατάλη δυνάμεων, άλλωστε ο ίδιος ο καπιταλιστικός κόσμος εξυμνεί με απόλυτο τρόπο το εγώ και φροντίζει όλη η ενέργεια των ανθρώπων να σπαταληθεί ακριβώς γι’ αυτό το εγώ.

Οι ισχυροί φοβούνται μήπως ανακαλύψουμε ότι είμαστε ικανοί και ικανές να αυτοκυβερνώμαστε. / Έχουμε καταλάβει πια ποιοι είναι επαγγελματίες των συνελεύσεων, τις τεχνικές και τις τακτικές τους να δυναμιτίζουν τις συναντήσεις ώστε να μένουν μόνο αυτοί και όσοι τους ακολουθούν, για να εγκρίνουν τις προτάσεις τους, Μοιράζουν ήττες….

Για τους Ζαπατίστας ο μύθος της μιας και ενιαίας και ενοποιητικής οργάνωσης που κατέχει την αλήθεια και γεννά σχέσεις κυριαρχίας προέρχεται από κάπου επάνω. Οι κοινότητες διατηρούν την πολυμορφία και τη διαφορετικότητα και τιμούν την ηθική του συλλογικού. Αντίστοιχα δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος αυτόνομης διακυβέρνησης: οι μορφές της διαφέρουν από ζώνη σε ζώνη και δεν παύουν να αλλάζουν και να επανεφευρίσκονται. Η οικοδόμηση της αυτονομίας είναι μια διαδικασία χωρίς τέλος. Αυτόν ακριβώς τον ιό της αυτονομίας και της ελευθερίας μεταδίδει και το ζαπατιστικό σχολείο. Ποια άλλη αυθεντική διαδικασία αυτοοργάνωσης που δεν επιδιώκει να ηγεμονεύσει ή να ομογενοποιήσει άλλα κοινωνικά κινήματα, με τόση διάρκεια, τέτοιο εύρος και βάθος, έχουμε γνωρίσει στην ιστορία ή μπορούμε να συναντήσουμε στον πλανήτη σήμερα;

Μεξικό: ένοπλες συμμορίες στρατού και καρτέλ ναρκωτικών στους δρόμους, σφαγές σε πλατείες και σπίτια, δεκάδες χιλιάδες αγνοούμενοι και «εξαφανισμένοι», μαζικοί τάφοι σε όλη τη χώρα, πλήρης ατιμωρησία, κράτος μαφία, μια πολιτική παραγωγής θανάτου, ένας καθολικός πόλεμος εξόντωσης των αποκάτω. Οι πολύτιμες υποσημειώσεις στο κάτω μέρος κάθε σελίδας, γράφουν με τις δεκάδες αναφορές σε πρόσωπα, κυβερνήσεις και πολιτικές την αδιανόητη ιστορία του Μεξικού αλλά και των απελπισμένων τρόπων με τους οποίους οι εκάστοτε κυβερνήσεις επιχείρησαν να προσεταιριστούν, να εξουδετερώσουν, να συκοφαντήσουν και να εξαφανίσουν τους ενοχλητικούς ιθαγενείς.

Κάποτε στους ανεπιθύμητους εντάσσονται και αμέτρητα άλλα πρόσωπα, τα βιογραφικά των οποίων παρατίθενται, έτσι για μια ιδέα. Ας πούμε: Σελεντόνιο Προυντσένσιο Μονρόι: Ιθαγενής της φυλής Νάουα. Σχεδίαζε να αντισταθεί στη λεηλασία των εδαφών της φυλής του από τις μεταλλευτικές εταιρείες και τους παράνομους υλοτόμους. Απήχθη από τις «δυνάμεις της τάξεις». Χουάν Φρανσίσκο Κουϊκένταλ Λεάλ: Δάσκαλος, δραματουργός, σκηνοθέτης θεάτρου. Σχεδίαζε να κάνει μια θεατρική παράσταση για τον Ενρίκε Πένια Νιέτο. Σοβαρή κρανιακή κάκωση από πυροβολισμό των «δυνάμεων της τάξης». Ματίας Βαλεντίν Κατριλέο Κεσάδα: Νεαρός ιθαγενής Μαπούτσε. Δολοφονήθηκε από τις «δυνάμεις της τάξης». Σχεδίαζε να αντισταθεί στη λεηλασία της γης των Μαπούτσε από την κυβέρνηση, τους τσιφλικάδες και τις πολυεθνικές εταιρείες.

Τα βιβλία Ιστορίας και Γεωγραφίας που διδάσκονται στα ζαπατιστικά σχολεία δεν παραλείπουν να αναφέρουν όλες τις σύγχρονες μεξικανικές κυβερνήσεις που σπέρνουν τον παράλογο θάνατο σε όλες τις γωνιές της χώρας, τις προσπάθειες εξαγοράς των μέσων ενημέρωσης ή τις τραγελαφικές επιχειρήσεις συκοφάντησης, όπως η μνημειώδης εμφάνιση δήθεν ιθαγενών υποτίθεται σε κάποιο μέρος της Λακαντόνα, που εμφανίστηκαν μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες για να δηλώσουν το … τέλος του αγώνα τους. Υπάρχει και ακόμα ξεκαρδιστικότερη προσπάθεια, ενός Λουίς Έκτορ Άλβαρες Άλβαρες που δημοσίευσε ένα βιβλίο για την καρδιά των ιθαγενών και άλλα συγκινητικά, όπου ισχυρίζεται ότι ο ELZN έχει ως πολιτική δύναμη εξαφανιστεί.

Το κεφάλαιο Ο πόνος των αποκάτω αναφέρεται σε όλους τους «διαφορετικούς» και τους «ανεπιθύμητους» του κόσμου. Τους προσκαλεί να μην φοβούνται, τονίζει ότι ο φόβος πρέπει να αλλάξει στρατόπεδο. Μας προσκαλεί να φανταστούμε ότι ο καθένας μας είναι διαφορετικός από τον κοινό κόσμο, ότι είμαστε κάτι εντελώς άλλο, έχουμε ιδιαίτερο χρώμα δέρματος ή μαλλιών, ότι από τότε που γεννηθήκαμε όλο το σύστημα μας επαναλαμβάνει ότι είμαστε περίεργοι, μη φυσιολογικοί, άρρωστοι και ότι πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να αλλάξουμε αυτό το «κατασκευαστικό ελάττωμα». Οι ενδείξεις είναι πολλές: βλέμματα αποδοκιμασίας, απέχθειας, υποτίμησης· ακολουθούν οι προσβολές και οι επιθέσεις, που φτάνουν μέχρι τα έσχατα όρια. Συχνά το κείμενο αλλάζει, και μια φωνή από την άλλη πλευρά εκφράζεται με αηδία για τους ιθαγενείς, καθώς προτείνει μια κρέμα αλλαγής του χρώματος του δέρματος ή μια ευρύτερη εκστρατεία για την εξάλειψη των διαφορετικών. Η φωνή χρησιμοποιεί τον γνωστό τρόπο της διαφήμισης και τονίζει ότι η ομοιογένεια είναι ο μοναδικός τρόπος να γίνεις αρεστός στον κόσμο και φυσικά δημοφιλής στο διαδίκτυο.

Τώρα φανταστείτε ότι δεν φοβάστε, ή, αν φοβάστε, ότι το ελέγχετε. Φανταστείτε ότι πηγαίνετε μπροστά στον καθρέφτη και, όχι μόνο δεν κρύβετε ή βάφετε την διαφορετικότητά σας, αλλά την τονίζετε κιόλας. Φανταστείτε ότι την κάνετε ασπίδα και όπλο… Φανταστείτε ότι δεν κρύβεστε πίσω από την «ωριμότητα» και την «σύνεση», πίσω από το «δεν είναι ώρα ακόμη», «δεν είναι οι συνθήκες κατάλληλες», «πρέπει να περιμένουμε», «είναι ανώφελο». Φανταστείτε ότι δεν ξεπουλιέστε, δεν υποχωρείτε, δεν παραδίνεστε. Μπορείτε να το φανταστείτε. Λοιπόν, ωραία, αν και ούτε εμείς αλλά ούτε κι εσείς το γνωρίζετε ακόμη, είμαστε μέρος ενός «εμείς» πολύ μεγαλύτερου…. 

Το κεφάλαιο Οι τοποτηρητές γράφεται με την μορφή θεάτρου και διαλόγου. Ένας εκνευρισμένος κύριος αναρωτιέται γιατί δεν εξουδετερώνονται αιώνες τώρα αυτοί οι ενοχλητικοί ντόπιοι που συνεχίζουν να μένουν στα εδάφη τους. Ο συνομιλητής του τον κατατοπίζει: αυτοί οι αιρετικοί δεν συγκρούονται μαζί μας στα σημεία που είμαστε δυνατοί αλλά επιτίθενται στις αδυναμίες μας. Μακάρι να ήταν μόνο ζήτημα μπαρουτιού και φωτιάς, θα τους είχαμε κατακτήσει από καιρό. Αλλά αυτοί οι δειλοί, αντί να μας αντιμετωπίσουν με τα ηρωικά τους στήθη γυμνά, οργανώνονται, φοράνε μάσκες. Και το χειρότερο, δεν υμνούν τον θάνατο αλλά την ζωή. Οι ορατοί ηγέτες τους δεν δελεάζονται, δεν εξαγοράζονται, ενώ οι αόρατοι είναι όλοι και όλες τους, σαράντα χιλιάδες αρχηγοί, άντρες και γυναίκες.

Ο κύριος εκνευρίζεται ακόμα περισσότερο: Πρέπει να κάνουμε σα να μην υπάρχουν· να τους διαβάλουμε, να μια τέτοια εκστρατεία δυσφήμισης, ακόμα και με την υποστήριξη κάποιων «προοδευτικών» διανοούμενων και δημοσιογράφων. Να αποκλειστούν από την ενημέρωση, να σκοτωθούν από την λήθη, άντε και από μερικές ασθένειες. Αλλά αυτοί, ακόμα κι αν τους αγνοούμε, επιμένουν να συνεχίζουν να υπάρχουν. Χωρίς την ελεημοσύνη μας, συγγνώμη, ήθελα να πω χωρίς τη βοήθειά μας, έφτιαξαν σχολεία, έκαναν τη γη γόνιμη, έχτισαν κλινικές και νοσοκομεία, έριξαν τους δείκτες εγκληματικότητας, εξάλειψαν τον αλκοολισμό. Και, εκτός του ότι απαγόρευσαν την καλλιέργεια, εμπορία και κατανάλωση ναρκωτικών, αύξησαν το προσδόκιμο ζωής.

Και σα να μην έφταναν αυτά, δεν βλέπουν τηλεόραση, ούτε διαβάζουν εφημερίδες, δεν έχουν τουΐτερ ούτε φέισμπουκ, ούτε καν σήμα για κινητά. Σ’ αυτούς δεν πιάνουν ούτε τα κόλπα του εμπορίου, όπως μια μηχανή που προτείνεται ως νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, βερσιόν 6.6.6. Η λειτουργία της είναι απλή. Ένα μέρος των υπέρογκων κερδών επενδύεται για να μειωθεί η πείνα, η ανεργία και μπλα μπλα μπλα. Αυτά ακριβώς τα προβλήματα είναι που βάζουν σε κίνηση αυτό το πολύτιμο μηχάνημα. Ενισχύεται η αγορά που παράγει άχρηστα πράγματα μετατρέποντάς τα σε είδη πρώτης ανάγκης και σταδιακά δημιουργείται η εκάστοτε βολική κρίση, και ό,τι την ακολουθεί: οι φορολογικοί παράδεισοι, τα τεθωρακισμένα οχήματα καταστολής, η χρηματιστηριακή κερδοσκοπία, οι αναπόφευκτοι άστεγοι. Συνοδεύεται με ένα ειδικό λογισμικό που εξαφανίζει όλα τα αρνητικά σχόλια που μπορεί να βρωμίζουν το διαδίκτυο και τα αντικαθιστά με δική της πληροφόρηση και ψυχαγωγία.

Τουλάχιστον να τους πείσουμε να κάνουν ο καθένας την δική του ατομική εξέγερση. Είναι τόσο συγκινητικά άχρηστες. Αντίθετα, το επικίνδυνο χάος έρχεται όταν η καθεμία και ο καθένας γίνουν παρέα, ομάδα, συλλογικότητα, φυλή και μάθουν να λένε για λογαριασμό τους «όχι» και «ναι», οι αμόρφωτοι. Φαντάσου ο καθένας να έχτιζε την μοίρα του και να αποφάσιζε για τον εαυτό του. Θα ήταν πραγματικός εφιάλτης.

Αλλά οι κοινότητες τολμούν και αυθαδιάζουν: Αυτά τα περί Δεξιάς και Αριστεράς δεν είναι παρά οδηγίες που δείχνουν στον οδηγό πού να σταθμεύσει το αμάξι. Λένε: Η μηχανή δουλεύει από μόνη της και δεν θα την ακολουθήσουμε. Το βιοτικό μας επίπεδο είναι ανώτερο από αυτό των ιθαγενών κοινοτήτων που πρόσκεινται στις εκάστοτε κυβερνήσεις και δέχονται την ελεημοσύνη τους (για να την σπαταλήσουν σε αλκοόλ και άχρηστα είδη). Τα σπίτια μας βελτιώνονται χωρίς να βλάπτεται η φύση. Η γη που πριν χρησίμευε για να θρέφει τα κοπάδια των γαιοκτημόνων, τώρα είναι για το καλαμπόκι, τα φασόλια και τα λαχανικά που φωτίζουν το τραπέζι μας. Από την δουλειά μας αντλούμε διπλή ικανοποίηση, αφού μας παρέχει τα απαραίτητα για να ζούμε έντιμα και συμβάλλει στη συλλογική ανάπτυξη των κοινοτήτων μας.

Θυμηθείτε πως κάποτε σας είπα ότι οι Ζαπατίστας αξίζουμε πολύ, αλλά δεν έχουμε τιμή. Κοιτάξτε μας, είμαστε πάνω από πεντακοσίων χρόνων κι ακόμη μαθαίνουμε.

Το κείμενο Αυτοί και εμείς. VI. Τα βλέμματα. 4. Κοιτάζοντας και επικοινωνώντας περιέχει μια απολαυστικότατη διήγηση των πρώτων ημερών του κινήματος, «του πρώτου αντάρτικου του 21^ου αιώνα». Αλήθεια, πώς κατάφερνε ο κυβερνοαντάρτης από την ζούγκλα Λακανόντα κι έστελνε στον κυβερνοχώρο τις διακηρύξεις των Ζαπατίστας που έκαναν τον γύρο του κόσμου; Μ’ έναν αρχαίο υπολογιστή με μεγάλες δισκέτες και λειτουργικό DOS, που έμαθαν να χρησιμοποιούν με έναν από εκείνους τους παλιούς οδηγούς που σου έλεγαν ποιο πλήκτρο έπρεπε να πιέσεις και μια φωνή ενέκρινε ή αποδοκίμαζε. Οι διακηρύξεις τυπώνονταν σε εξίσου παλιό εκτυπωτή με ακίδες, που έκανε θόρυβο μεγαλύτερο και από πολυβόλο. Το χαρτί ήταν σε ρολό και συνέχεια κολλούσε, συνεπώς οι εκτυπώσεις γίνονταν με τα απαραίτητα διαλείμματα. Τελικά εκείνο τον Ιανουάριο του 1994, όλες αυτές οι διακηρύξεις κολλήθηκαν με σελοτέιπ στους τοίχους ή πετάχτηκαν στους δρόμους, απ’ όπου ανώνυμα χέρια τις μάζεψαν και τις φυλούσαν με ζήλο.

Αργότερα στις συνομιλίες απεσταλμένων των Ζαπατίστας με διαπραγματευτές της κυβέρνησης, χρησιμοποιούνταν ένας εξάκιλος φορητός υπολογιστής με 128 ΡΑΜ και 10 ΜΒ σκληρό κι έναν επεξεργαστή που απαιτούσε γερό ζέσταμα. Για να λειτουργήσει στο βουνό χρειαζόταν ένας μετατροπέας ρεύματος, συνδεδεμένος με μια μπαταρία αυτοκινήτου. Κάποτε δοκιμάστηκε με υπέρβαρη μπαταρία D, αλλά το λάπτοπ έσβησε με μια ξαφνική αναλαμπή. Τουλάχιστον το ντουμάνι καπνού έδιωξε τα κουνούπια για τρεις συνεχόμενες ημέρες. Τελικά ο μικρός αυτός υπολογιστής έπεσε στο πρώτο ρυάκι σε μια καταδίωξη του ομοσπονδιακού στρατού και επιστρατεύτηκε η διαχρονική γραφομηχανή, δάνειο ενός φιλικού χωριού. Όσο για το δορυφορικό τηλέφωνο με το οποίο ο Μάρκος επικοινωνούσε με την «διεθνή τρομοκρατία», αυτό ήταν ένα γουόκι τόκι με μέγιστη εμβέλεια τετρακοσίων μέτρων σε επίπεδο έδαφος.

Ο συντάκτης συνεχίζει, προς πρόσθετο «στραπατσάρισμα του εγώ του», να καταστρέφει μερικές δημόσιες ψευδαισθήσεις. Η ηλεκτρονική διάδοση των κειμένων τους έγινε χάρη σε μια ιστοσελίδα που τους έφτιαξε ένας φοιτητής από το …Τέξας· εκεί ανέβαζε όλες τις ανακοινώσεις και τις επιστολές που δημοσιεύονταν στον γραπτό Τύπο. Αυτόν τον τύπο δεν τον γνωρίσαμε ποτέ. Ή μπορεί και να τον γνωρίσαμε. Ίσως ήρθε κάποτε στη ζαπατιστική γη, ως ένας ακόμη. Και ίσως να μην το γνωρίζετε, αλλά υπάρχουν αρκετοί τέτοιοι άνθρωποι, με καλή καρδιά, που κάνουν τα πράγματα χωρίς να ζητούν κανένα αντάλλαγμα, χωρίς ανταμοιβή, «χωρίς να το κάνουν θέμα», όπως λέμε εμείς οι Ζαπατίστας.

Εκείνο που αιφνιδιάζει στον ζαπατιστικό λόγο (όχι όμως και όσους έχουν ήδη γνωρίσει τα κείμενά του) είναι μια απολαυστική ανάμειξη ειδών και τρόπων· εδώ εναλλάσσονται τα πάντα: πολιτικές διακηρύξεις και ιστορικές αναλύσεις, χιουμοριστικές ιστορίες και περιπαικτικά σκίτσα, αυτοσαρκαστικά σχόλια και θεατρικοί διαλόγοι, μαζί με αναφορές σε ποδοσφαιρικά παραλειπόμενα, μουσικά τραγούδια, τηλεοπτικές σειρές.

Οι αφηγηματικές φωνές αλλάζουν, κάποτε τον λόγο υποτίθεται ότι παίρνουν ακόμα και οι ελεεινοί εκμεταλλευτές, που απροκάλυπτα εκφράζουν την φασιστική, απάνθρωπη νοοτροπία τους. Έτσι προκύπτει μια πρόζα πλούσια και σπαρταριστή, ειρωνική και παρωδιακή, διασκεδαστική και προσιτή, εμβριθής και επιθετική και σε κάθε περίπτωση βαθειά πολιτική. Πρόκειται για μια σπάνια συλλογή κειμένων – άμεσων πηγών του πιο αισιόδοξου κινήματος αυτοδιάθεσης αλλά και μια παράπλευρη τραγική, άγραφη ως τώρα ιστορία μιας βαθειά διεφθαρμένης χώρας που λέγεται Μεξικό αλλά και ολόκληρου του Δυτικού Κόσμου που την υποθάλπει με κάθε τρόπο.

Για τις γυναίκες και τους άντρες με τις κουκούλες σ’ αυτά εδώ τα μέρη, ο αγώνας που αξίζει δεν είναι αυτός που έχει κερδηθεί ή χαθεί. Αξίζει αυτός που συνεχίζεται, και γι’ αυτόν προετοιμάζονται τα ημερολόγια και οι γεωγραφίες. Δεν υπάρχουν τελικές μάχες, ούτε για τους νικητές ούτε για τους ηττημένους. Ο αγώνας θα συνεχιστεί, και όσοι τώρα επιχαίρουν για το θρίαμβο θα δουν τον κόσμο τους να καταρρέει.

Εκδόσεις των ξένων, 2014, σελ. 294, μετάφραση – πρόλογος Εύη Παπακωνσταντίνου. Όλα τα κείμενα έχουν δημοσιευτεί στην επίσημη ιστοσελίδα της «Έκτης» του EZLN, http://enlacezapatista.ezln.org.mx/ από τις 21 Δεκεμβρίου 2012 ως τις 25 Μαΐου 2014.

Ζαπατιστικές ιστορίες σε άλλες σελίδες εδώ κι εκεί.

Δημοσίευση και στο mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, αρ. 207.

Με αποσκευές τα ίδια τα βιβλία

Πετρούπολη, Δαμασκός, Χαλέπι, Πέτρα, Ασουάν, Μαρακές, Πομπηία, Αβάνα. Η ταξιδεύτρια δημοσιογράφος Βάνα Χαραλαμπίδου περιηγείται στις οκτώ ιστορημένες και μυθιστορημένες πόλεις με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Εκεί που η καθιερωμένη ταξιδιογραφία ισορροπεί σε δυο παράλληλους δρόμους, την περιγραφή ενός αναπόφευκτα τουριστικού παρόντος και την αφήγηση της ιστορίας του εκάστοτε τόπου, η συγγραφέας επιλέγει να εμπλουτίσει (κυριολεκτικά και μεταφορικά) τα δικά της γραπτά με πλήθος πηγών, τόσο ιστορικών όσο και λογοτεχνικών. Επιλέγει μάλιστα την τιμιότητα της αυτούσιας μεταφοράς των αποσπασμάτων, τα οποία και εντάσσει αρμονικά στο κείμενό της. Όταν δε η σχετική ενσωμάτωση ακολουθεί την γραμμικότητα της ιστορικής αφήγησης, τότε ο αναγνώστης έχει την τύχει να διατρέχει ολόκληρη την ιστορία μιας πόλης μέσα από τις λογοτεχνικές αφηγήσεις αλλά και τον διάλογο των πηγών με το σύγχρονο βλέμμα. Είναι προφανές ότι η συγγραφέας εργάστηκε ιδιαίτερα για την αρμολόγηση ενός κειμένου που ρέει αποφεύγοντας τις παγίδες ενός προβλέψιμων ταξιδιωτικού βιβλίων.

Σπεύδω στις σελίδες για την Δαμασκό και το Χαλέπι, να δω τι έχει προλάβει να αποτυπώσει ο «φακός» την εποχή της συγγραφής του βιβλίου. Ήδη μέχρι τον Απρίλιο του 2013 ο αριθμός των νεκρών της εμφύλιας σύρραξης ήταν αδιανόητος και το κύμα των εξαθλιωμένων προσφύγων έφτανε στο ένα εκατομμύριο. Οι ανθρώπινες απώλειες ήταν μόνο η μια πλευρά του δράματος καθώς ακολουθούσαν καταστροφές μνημείων της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αρχαιότητες σαρώθηκαν από ερπύστριες, μουσεία λεηλατήθηκαν, έργα τέχνης πουλήθηκαν στις μαύρες αγορές. Και εδώ η συγγραφέας επιλέγει δυο παράλληλες γραφές, αλλά εμφανέστερα διακριτές. Η πρώτη διατρέχει την ιστορία των δυο πόλεων, με οδηγούς, μεταξύ άλλων, τα περιηγητικά ταξίδια του σερ Τζον Μάντβιλ, τα πολύτιμα βιβλία του Tariq Ali, την γεωπολιτικό οδοιπορικό του Regis Debray στις χώρες της Βίβλου, τα παλαιότερα ταξιδιωτικά βιβλία του Γιώργου Θεοτοκά, του Φώτη Κόντογλου, της Μαρίας Καραβία, τα πονήματα του Βασίλη Ραφαηλίδη για τους Άραβες και τους λαούς της Μέσης Ανατολής, τις σύγχρονες περιπλανήσεις του Ουίλιαμ Νταρλίμπλ.

Πολύτιμα παραμένουν τα γραπτά του Τ.Ε.Λώρενς (της Αραβίας), που στους Επτά στύλους της Σοφίας και στον Ανταρτοπόλεμο στην έρημο είχε περιγράψει μια διαχρονική κατάσταση: «Γάλλοι και Άγγλοι είχαν ξεγελάσει τους Άραβες. Ήδη από το 1916 είχαν μοιράσει μεταξύ τους την Ανατολή με τη μυστική συμφωνία Σάικς – Πικό, προτού καν οι Άραβες γευτούν τους καρπούς της επανάστασής τους εναντίον των Οθωμανών. Οι περιοχές είχαν γίνει και πάλι αποικίες». Η δεύτερη αποτελεί μια παραπληρωματική αφήγηση που χρησιμοποιεί τα σύγχρονα δημοσιογραφικά ρεπορτάζ από τους τόπους της καταστροφής. Η ιστορία επαναλαμβάνεται και ο τόπος εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο διεκδίκησης με κάθε τρόπο και μέσο.

Στην άλλη άκρη του βορρά, ψύχεται η Πετρούπολη, η αλλοτινή Ουτοπία του Κόσμου, που βρίσκεται στην χώρα με τις περισσότερες επαναστάσεις και τα μεγαλύτερα αποθέματα χιονιού και πάγου. Η Πετρούπολη δεν είναι μόνο η υδάτινη πόλη που χτίστηκε από το τίποτα, η πόλη με τις λευκές νύχτες που εξαφανίζουν ακόμη και τις σκιές των ανθρώπων, το λίκνο της μεγάλης ρωσικής επανάστασης. Είναι η συννεφιασμένη πόλη του Νικολάι Γκόγκολ, η πόλη φαντασμαγορία της Άννας Αχμάτοβα, η πόλη όπου δεν μπορείς να ξεχωρίσεις το φανταστικό από το πραγματικό, σύμφωνα με τον Γιόζεφ Μπρόντσκι. Στις λεωφόρους της περπάτησαν απελπισμένοι ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφκσι και ο Αλεξέι Γεσένιν· στις ακαδημίες της δίδαξε ο Κάζιμιρ Μάλεβιτς και μαθήτευσε ο Μαρκ Σαγκάλ. Μόνο για τα συναπαντήματα στη λεωφόρο Νιέφσκι θα μπορούσε κανείς να γράψει βιβλίο ολάκερο, λέει ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι στο βιβλίο του Μια άνοιξη στην Αγία Πετρούπολη, ενώ στον Σωσία δεν παραλείπει να περιγράψει τις στοές με τα καταστήματα αλλά και τους παγωμένους χειμώνες της πόλης του. Σήμερα στις λαϊκές της αγορές μπορεί να βρει κανείς δίσκους με ντοκουμέντα της επανάστασης, όπως η περίφημη ομιλία του Λένιν στον σιδηροδρομικό σταθμό της Φιλανδίας.

Δεν χρειαζόμαστε ένα μαυσωλείο της τέχνης όπου να λατρεύονται νεκρά έργα, αλλά ένα ζωντανό εργοστάσιο ανθρωπίνου πνεύματος – στους δρόμους, τα τραμ, τα εργοστάσια, τα εργαστήρια και τα σπίτια εργατών, διακήρυττε ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφκσι από τα επιταγμένα Χειμερινά Ανάκτορα, το 1918, αλλά δεν μένει πια εδώ, όπως και ο Κάζιμιρ Μάλεβιτς και οι Καντίσκι, Τάτλιν, Ροτσένκο, Μπρόντσκι, Γεσένιν, Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ, που γνώρισαν υπήρξαν ανεπιθύμητοι και διωγμένοι από την πόλη, από την χώρα. Τι μένει σήμερα από την Πετρούπολη, εκτός από τα γνωστά θλιβερά τετράγωνα των εργατικών κατοικιών του σοβιετικού καθεστώτος, το τεράστιο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, την γενίκευση του αλκοολισμού και την άνθηση της πορνείας; Ένας χαμένος αγώνας της ουτοπίας από την απάθεια και το ερώτημα αν υπάρχει η περίφημη ρωσική ψυχή.

Η τελευταία στάση γίνεται στην Κούβα, στο ύστατο πείραμα ενός πλανεμένου κοινωνικού μετασχηματισμού. Η κουβέντα δεν τελειώνει ποτέ· για τα υπαίθρια σχολεία, την πορνεία για λόγους επιβίωσης, τα παλιά σοβιετικά φορτηγά για τις μετακινήσεις των πολιτών, τον ινδιάνο ήλιο και τις χιλιάδες αιτήσεις βίζας εξόδου, το Καθημερινό Τίποτα όπως ονόμασε και το βιβλίο της η Zoé Valdés. Ο Μεγάλος Αρχηγός πάντως δεν έδωσε το όνομά του σε κανέναν δρόμο και σε καμία πλατεία· δεν έστησε μεγαλειώδη αγάλματά του, ούτε αποτύπωσε την εικόνα του σε γραμματόσημα. Κι έτσι, όπως έγραψε ο Αμίν Μααλούφ στο χρονικό μιας οικογένειας,  όταν οι διάδοχοί του ξεσηκωθούν, δεν θα βρουν καμιά μπρούτζινη γενειάδα να γκρεμίσουν και σχεδόν τίποτε για να μετονομάσουν.

Η πλούσια βιβλιογραφία που παρατίθεται στο τέλος του βιβλίου αποτελεί και μια πρόταση για μια πλήρη ταξιδιωτική βιβλιοθήκη, που περιλαμβάνει τις αρχαίες πηγές, τα επιστημονικά συγγράμματα για την Ύστερη Αρχαιότητα, τα «ευαγγέλια» του Μπρους Τσάτουιν, τα ταξιδιωτικά γραπτά των Τζακ Κέρουακ, Πωλ Μοράν, Ρίτσαρντ Καπισίνσκι και Αντόνιο Ταμπούκι, αλλά και ειδικότερα έργα, όπως τα «σοβιετικά» σημειωματάρια των Αντρέα Εμπειρίκου, Αντρέ Ζιντ, Τζον Στάινμπεκ και Αντρέ Μαλρώ, τις προσωπικές αφηγήσεις του Ελίας Κανέττι και του Ολιβιέ Ρολέν, τα διηγήματα του Πολ Μπόουλς, τις σύγχρονες μυθιστορίες του Ταχάρ Μπεν Ζελούν και του Ζιλμπέρ Σινουέ και δεκάδες άλλα πονήματα της περιπλάνησης. Αντί προλόγου η συγγραφέας επέλεξε σύντομες φράσεις και αποσπάσματα από τα παραπάνω έργα. Και αντί δικού μου επιλόγου, ιδανικές είναι οι λέξεις του Μισέλ Τουρνιέ από το βιβλίο του Πόλεις – Μάσκες – Κορμιά: «Το νερό ενός βάλτου που μένει ακίνητο, θολώνει. Και μένει διάφανο όταν κυλά. Έτσι κι ο άνθρωπος που ταξιδεύει».

Εκδόσεις Εντευκτηρίου, 2013, σελ. 171, με έγχρωμες φωτογραφίες.

Πρώτη δημοσίευση: Εντευκτήριο, τεύχος 109 (Μάιος 2016)