Εάν μαζέψεις αυτές τις φωτογραφίες, σχηματίζουν ένα παζλ που αφηγείται το Μεξικό. Κάτι τέτοιο αναζητώ στη λογοτεχνία…ψήγματα, διαφορετικές ματιές που, όταν προστίθενται, αποδίδουν την πραγματικότητα, δίνοντας ζωή σε ένα…μυθιστόρημα!

Ο συγγραφέας που όχι απλά εκπλήσσεται αλλά και εμπνέεται για ένα μοντέρνο είδος μυθιστορήματος είναι ο Τζον Ντος Πάσος και οι φωτογραφίες ανήκουν στην φωτογράφο Τίνα Μοντότι, σύντροφο τότε του Χαβιέ Γκερέρο, μεξικανού κομμουνιστή στα χρόνια της δεκαετίας του ’20 τον οποίο και επισκέφτηκε ο αμερικανός λογοτέχνης. Πράγματι, οι φωτογραφίες της Μοντότι, τραβηγμένες πάντα σε φυσικό φως με μια graflex χειρός, ακολούθησαν την τέχνη του δασκάλου της, του μοντέρνου αμερικανού φωτογράφου Έντουαρντ Γουέστον αλλά την επέκτειναν και την ενστάλαξαν στην σκληρή και ελπιδοφόρα μεξικανική πραγματικότητα.

Ποια ήταν όμως η Μοντότι στην οποία αφιερώνεται το πολυσέλιδο αυτό graphic novel; Μια μοναδική γυναικεία προσωπικότητα, μια πρωτοποριακή φωτογράφος, ένας ερωτικότατος άνθρωπος, μια πολιτικά στρατευμένη καλλιτέχνις, μια ακούραστη αγωνίστρια. Παιδί ιταλών μεταναστών στις ΗΠΑ, ξεκίνησε ως ηθοποιός του βωβού κινηματογράφου και μοντέλο αλλά άφησε το θέαμα για την δική της δημιουργία πάνω στα ουσιαστικότερα της ζωής. Η Μοντότι ήταν παρούσα παντού στα χρόνια του 1920 και του 1930, έζησε τις ιστορίες που έγιναν η Ιστορία, αναζήτησε την αξιοπρέπεια στον αγώνα, έζησε σε αναβράζουσες πόλεις και γνώρισε όλους όσους ήταν σημαντικοί, τους ξακουστούς και τους ανώνυμους, τον Χέμινγουεϊ και τους νεαρούς σοσιαλιστές από τη Βιέννη, τον Αιζενστάιν και τους ανήλικους Αστουριανούς, τον Έγκον Κις και τους τελευταίους λαθραίους κομμουνιστές στο Βερολίνο, όπως γράφει ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο, φίλος και συνεργάτης του συγγραφέα.

Σύμφωνα με τον Τάιμπο το βιβλίο αποκρίνεται σε δυο ερωτήματα – παγίδες: πώς να μιλήσεις για αυτή την γυναίκα και πώς να την μεταπλάσεις σε εικονογραφημένο σχέδιο. Το στοίχημα αφορά τα αφηγηματικά όρια ενός κόμικ, την μετατροπή της διήγησης σε βιογράφηση, την προσωπική εμπλοκή του βιογράφου. Εδώ διακρίνει επιρροές του φίλου του από την μεξικανική θεωρία της Ιστορίας (δηλαδή την θεώρησή της ως εύπλαστού υλικού που μπερδεύεται με το σήμερα και συγκροτεί σε ενιαία αφήγηση παρόν και παρελθόν) και εξομολογείται την σφοδρή του επιθυμία να ήταν ο σεναριογράφος της ιστορίας – έχουν άλλωστε ήδη εργαστεί μαζί σε εικονογραφημένη νουβέλα για τους Πάντσο Βίγια και … Ντάσιελ Χάμετ.

Πράγματι, de la Calle και Τάιμπο παίρνουν τον δικό τους διακριτικό ρόλο στην αφήγηση που αρχίζει από το μετεπαναστατικό Μεξικό, όπου βρέθηκε η Μοντότι στις αρχές του ’20. Η σταδιακή ένταξή της στην πολιτιστική και πολιτική μποέμ και αβανγκάρντ σκιτσάρεται με ιδανικό τρόπο στις αρχικές σελίδες του βιβλίου. Δεκάδες πρόσωπα παρελαύνουν από το σπίτι της, από τον Ντιέγκο Ριβέρα που την χρησιμοποιεί ως μοντέλο και την εντάσσει σε τοιχογραφίες του ως την Αλεξάντρα Κολοντάϊ και άλλους στρατευμένους της κομμουνιστικής ιδέας. Η Μοντότι βρίσκεται μπροστά σε ένα μεγάλο βήμα· μπορεί η εξωτερική όψη του προοδευτικού κύκλου να ήταν γεμάτη καλλιτέχνες και διανοούμενους, όμως η καθημερινή στράτευση ήταν σκληρή και επικίνδυνη, γεμάτη από αιματοβαμμένα σώματα αγωνιστών ή απεργών δολοφονημένων από τον μεξικανικό στρατό ή από πιστολέρος πληρωμένους από γαιοκτήμονες και εργοδότες.

Αλλά και πριν την πολιτική της ένταξη, η μεξικανική κοινωνία την είχε ήδη αντιπαθήσει ως γυμνό μοντέλο αλλά και ως μια μοντέρνα γυναίκα που απολαμβάνει τους έρωτές της και αδιαφορεί για κάθε στερεότυπο του φύλου της. Είναι χαρακτηριστική η συνομιλία με φίλη της: ο τρόπος ζωής της, το ντύσιμό της, τα γυμνά της έργα, ενόχλησαν της καθολική αστική τάξη περισσότερο από δεκάδες διαδηλώσεις με δρεπάνια και σφυριά· ακόμα και στο Κόμμα λίγα πράγματα μένουν για τις γυναίκες· άλλωστε καμία δεν φτάνει ποτέ ως την Κεντρική Επιτροπή. Όπως αλλού σχολιάζει μια άλλη παράπλευρη παρουσία, η νέα της εμφάνιση ως γκρίζας και θλιμμένης κομμουνίστριας ερχόταν σε εμφανή αντίθεση με τους καλλιτέχνες καλεσμένους της.

Ο κύβος όμως είχε ήδη ριφθεί. Το 1930 η Μοντότι εκδιώχθηκε από το Μεξικό, ταξίδεψε φρουρούμενη ως το Ρόττερνταμ, πέρασε από το Βερολίνο, έφτασε στην Ιταλία όπου εντάχθηκε στο αντιφασιστικό κίνημα και τελικά έφυγε για την Μόσχα το 1931. Εκεί σταματούν οι φωτογραφίες της. Ο τελευταίος της αγώνας για καλύτερη ζωή δεν μπορούσε παρά να γίνει στον Ισπανικό Εμφύλιο· μετά την ήττα, έφυγε με ψευδώνυμο στο Μεξικό, όπου και πέθανε εξαντλημένη από την καρδιά της. Ακόμα και στις οριακές ιστορικές στιγμές δεν έπαψε να ζει τον έρωτα με συναγωνιστές και συ-στοχαστές.

Οι σελίδες αφυκτιούν από τα μικρά καρέ του de la Calle που αποδίδουν ολόκληρους κόσμους με μαεστρικά σκίτσα γεμάτα πυκνές γραμμές και ευφάνταστη εικονογραφία· ο Τάιμπο χαρακτηρίζει την τέχνη του πρωτότυπο νέο – μάνγκα, με προσωπικά μπαρόκ στοιχεία. Γοητευμένος κι αυτός από αυτή την σπάνια προσωπικότητα, αναρωτιέται αν τον ελκύει τον γεγονός πως πίσω της φουντώνουν οι διωγμοί, οι δυσκολίες, η ατυχία, η μόνιμη καταδίωξη, η ηθική μιας ιδέας που ηττήθηκε από την σταλινική αυταρχικότητα, μια ιστορία ηρώων από τον Ζαπάτα, την Λάικα, τον Ντουρίτι ως τον Μαγιακόφσκι και τον Μπένγιαμιν. Σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιος πως τίποτα δεν εξαφανίζεται, τα πάντα μένουν, μεταλλάσσονται και ως ό,τι έχει αξία διαιωνίζεται και επιζεί.

Στο τέλος ο κομικίστας παραδέχεται την αδυναμία του να διηγηθεί την ιστορία της Μοντότι χωρίς να βάλει τις δικές του σκέψεις. Κι έτσι το βιβλίο είναι η ιστορία και των δυο τους και η μόνη κατάλληλη γλώσσα είναι εκείνη «που ενώνει τις λέξεις και την εικόνα». Μένει το ερώτημα για ποιο λόγο εκείνη δεν τράβηξε φωτογραφίες τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής της. Απάντηση καμία. Δεν του έμενα παρά να αφήσει ένα αντίτυπο του βιβλίου στον τάφο της, που, όπως ακούστηκε, παρέμεινε για καιρό κι ύστερα είτε έγινε φύλλο και φτερό στον ουρανό του Τσαπουλτεπέκ είτε βρέθηκε στον πάγκο με τα μεταχειρισμένα στην οδό Στασιαστών. Και τα δυο φινάλε τον γαλήνεψαν.

Εκδ. ΚΨΜ, 2013, μτφ. – επιμ. – εισαγωγή: Εύη Παρασκευή Γούσια, πρόλογος Ι και ΙΙ: Paco Ignacio Taibo II, σελ. 295 [Angel de la Calle – Modotti: Una mujer del siglo XX, 2011]. Στο παράρτημα περιλαμβάνονται: κείμενο της T.M. Περί φωτογραφίας και δεκαέξι φωτογραφίες της αλλά και δείγματα από το εργαστήριο του συγγραφέα: βινιέτες σε φυσικό μέγεθος, φωτογραφίες που έγιναν καρέ, προσχέδια σκίτσων, σελίδες που αφαιρέθηκαν από την τελική έκδοση.

Πρώτη δημοσίευση: mic.gr – Βιβλιοπανδοχείο 155 / Fotolusion.

Η συνέντευξη για τα Αρχεία της Αμερικανικής Τέχνης το 1977

Ηχογραφημένα θραύσματα αυτοβιογραφίας

Μια μαγνητοφωνημένη συνομιλία με τον Νικόλαο Κάλας ευνόητα αποτελεί ένα πολύτιμο κείμενο. Οι λόγοι είναι πολλοί: πρόκειται για το πλησιέστερο στην αυτοβιογραφία κείμενο που θα μπορούσαμε να έχουμε για τον Κάλας αλλά και για μια έστω και σύντομη επιτομή των καλλιτεχνικών του προτιμήσεων – καθώς ακόμα και σήμερα το μεγαλύτερο κομμάτι των τεχνοκριτικών και άλλων θεωρητικών κειμένων του Κάλας παραμένει αμετάφραστο και ανέκδοτο στα ελληνικά. Ακόμα, καθώς η διήγηση αφορά τα χρόνια του Κάλας μακριά από την Ελλάδα, φωτίζει την περισσότερο «άγνωστη» περίοδο της ζωής του. Έτσι στην ουσία πρόκειται για μια ομιλούσα αναδρομή στη ζωή και το έργο του ποιητή και διανοητή που υπήρξε μάρτυρας και μέτοχος των πιο σημαντικών και ρηξικέλευθων κινημάτων της πρωτοποριακής τέχνης και σκέψης του 20ού αιώνα [φουτουρισμό, προπολεμικό και μεταπολεμικό υπερρεαλισμό, ποπ αρτ, ποίηση των μπιτ] και υπήρξε ένας από τους πρώτους Έλληνες υπερρεαλιστές ποιητές στη δεκαετία του ’30.

Ο Κάλας διατήρησε αμείωτο τον έντονο πολιτικό του προβληματισμό, παρέμεινε πάντα σ’ ένα μαρξιστικό πλαίσιο αναφοράς ασκώντας έντονη κριτική στις διαστρεβλώσεις του κομμουνισμού, υποστήριξε διακαώς την διεπιστημονικότητα και την συγκοινωνία των τεχνών και έγραψε σειρά πρωτοποριακών και πρωτότυπων κειμένων πάνω στην σύγχρονη τέχνη. Η περίπτωσή του υπήρξε μοναδική: από την μία υπήρξε ένας suigenerisστοχαστής, από την άλλη συλλογίστηκε και δημιούργησε πάνω στις μεγαλύτερες συλλογικότητες. Ο συνδυασμός αυτός προσωπικής ανεξαρτησίας και κοινωνικής εμπλοκής είναι εμφανής στον εν λόγω διάλογο. Τη συνέντευξη πήρε ο PaulCummings, ερευνητής της Τέχνης, διευθυντής γκαλερί, εκδότης και διευθυντής του Προγράμματος Προφορικής Ιστορίας των Αρχείων της Αμερικανικής Τέχνης για το οποίο πήρε συνεντεύξεις από δεκάδες καλλιτέχνες. Η ηχογράφηση ανακαλύφθηκε στα Αρχεία της Αμερικανικής Τέχνης του Ινστιτούτου Σμιθσόνιαν στην Ουόσινγκτον.

Νέα Υόρκη, Ανατολική 68^η οδός, αριθμός 210. Η συζήτηση επιχειρεί με γραμμικό τρόπο να διασχίζει ολόκληρο τον βίο του συνομιλητή κι έτσι ξετυλίγεται το νήμα μιας δαιδαλώδους πορείας. Ο Κάλας μιλάει για το επώνυμό του (το επέλεξε από την περίφημη υπεράσπιση του Ζαν Καλάς από τον Βολταίρο), τις πρώιμες αριστερές του πεποιθήσεις παρά το αστικό του περιβάλλον, για τον προβληματισμό του πάνω στο υπόβαθρο της Ελληνικής Επανάστασης και την αριστερή της τροπή, που ανακόπηκε από τις μεγάλες δυνάμεις που επιθυμούσαν ένα συντηρητικό και εξαρτώμενο καθεστώς. Εξομολογείται πως υπήρξε από τους πρώτους φοιτητές που έγραψαν στη δημοτική και υπέστησαν τις συνέπειες και υμνεί την τριγλωσσία του, που του έδινε πρόσβαση σε τρεις κόσμους αλλά είχε και ως αποτέλεσμα την ανορθογραφία του καθώς δεν μπορούσε ποτέ να δει μια λέξη σε μία μόνο γλώσσα.

Ακολουθεί η είσοδός του στον κόσμο των καλλιτεχνών και των διανοούμενων, διατρέχοντας αλλεπάλληλα ονόματα και γνωριμίες – Σίριλ Κόνολι Πίτερ Γουότσον Σίμπιλ Μπέντφορντ, Καρές Κρόσμπι, Έντμουντ Γουίλσον, Μαίρη ΜακΚάρθι, Μάργκαρετ Μιντ, Άλεν Γκίνσμπεργκ, τα φτωχά πλην τελετουργικά δείπνα με τον Πορτογάλο ζωγράφο Αντόνιο Πέδρο όπου κι ένα κομμάτι ψωμί κοβόταν με τελετουργικό τρόπο και τρωγόταν υπό το φως των κεριών. Ανέπτυξε στενή φιλική σχέση με τον επίσης ιδιαίτερα ενεργό πολιτικά Μπενζαμέν, κράτησε μακρά αλληλογραφία με τον Ουίλλιαμ Κάρλος Ουίλλιαμς και βρέθηκε με τον Ρενέ Κρεβέλ την νύχτα πριν αυτοκτονήσει και είχε μαζί του μια μεγάλη συζήτηση περί αυτοκτονίας.

Σε κάθε σελίδα αναφέρεται και μια εμπλοκή με έντυπα και περιοδικά – η ομάδα του Partisan Review, το τεύχος του New Directions για τον υπερρεαλισμό, τα μείζονα περιοδικά τέχνης [View, Village, Voice, Artforum, Arts Magazine, Art International] όπου άσκησε την ευφυή και οξύτατη κριτική του γραφή πάνω σε κάθε μορφή σύγχρονης τέχνης. Για τον Κάλας η μοντέρνα τέχνη αναπτύχθηκε στη Γαλλία για πολλούς λόγους, ένας εκ των οποίων το γεγονός ότι επρόκειτο για την μόνη μη – καθολική χώρα που πέρασε από τον καθολικισμό στην αθεΐα ως επίσημη θρησκεία και έτσι δεν είχε το ταμπού της εικόνας.

Ιδιαίτερη υπήρξε η σχέση του με τον Αντρέ Μπρετόν που εξύμνησε σε βαθμό υπερβολής τις Εστίες πυρκαγιάς· υπήρξε μάλιστα από τα αγαπημένα παιδιά του Μπρετόν, ό,τι κι αν σήμαινε αυτό. Εδώ όμως εντοπίζεται ένα ιδιαίτερο στοιχείο του Κάλας, εμφανές και στην σχέση του με την έτερη ηγεμονική φυσιογνωμία, τον Μαρσέλ Ντισάν. Η στάση του απέναντι στους υπερρεαλιστές χαρακτηριζόταν από μεγάλο βαθμό ανεξαρτησίας. Αρνήθηκε να θεωρήσει Θεούς τους ηγέτες του κινήματος και να υποταχθεί στις επιθυμίες και στις απαγορεύσεις τους, όπως έκαναν τόσοι άλλοι. Μια άλλη βασική του διαφοροποίηση από τον Μπρετόν ήταν η απολιτική στάση του τελευταίου. Ο Καλάς ευνόητα εκκίνησε από τον ορθόδοξο μαρξισμού αλλά αναπόφευκτα διαμόρφωσε την δική του άποψη, που υπήρξε όχι μόνο εκλεκτική και επηρεασμένη από την φροϋδική ψυχανάλυση αλλά και κυρίως προσανατολισμένη στην ανυποταξία του ανθρώπου. Δεν είναι τυχαίο ότι κάποια στιγμή εξομολογείται πως αν ζούσε στην Σοβιετική Ένωση σίγουρα θα οδηγούνταν είτε στη Σιβηρία είτε στο θάνατο.

Ο κοσμοπολίτης Κάλας χώρισε τη ζωή του σε Αθήνα, Παρίσι και Νέα Υόρκη, με τελική επιλογή διαβίωσης στην τελευταία επειδή «είναι η απόλυτη Βαβυλώνα»· δεν παύει όμως να υπερθεματίζει την Γαλλία για το πλεονέκτημα των καφέ, όπου, σε αντίθεση με την Αμερική, είναι οι απόλυτοι τόποι για να συναντήσει κανείς πολλούς ανθρώπους, να φτιάξει συντροφιές, και να έχει στο ίδιο μέρος «σαλόνια και επαναστάσεις». Το απρόσμενο επίμετρο του Joseph Masheck, καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης και αρχισυντάκτη του Artforum στα τέλη της δεκαετίας του ’70, έχει ως τίτλο: «Filioque» κ.λπ. Ο Νίκος ως βυζαντινός εστιάζει πάνω σε ιδιαίτερα στοιχεία της κοσμολογίας του Κάλας, από τα ετερόκλητα παρελθόντα που μπορεί να αποδεικνύονται περιέργως συμβατά μέχρι την υπερρεαλιστική και ελευθέρας μορφής ορθοδοξία του

Εκδ. ύψιλον/βιβλία, 2012, μετάφραση, επιμέλεια και σημειώσεις: Σπήλιος Αργυρόπουλος – Βασιλική Κολοκοτρώνη, σελ. 135. Περιλαμβάνει εισαγωγή των μεταφραστών, κείμενο του Τζόζεφ Μάσεκ και 209 + 25 σημειώσεις σε 36 σελίδες.

Η πολυπρόσωπη φωτογραφία είναι από συνάντηση στο σπίτι του Pierre Matisse όπου ως εικονιζόμενοι υποδεικνύονται οι André Breton, Nicolas Calas, Aimé Césaire, Enrico Donati, Marcel Duchamp, Max Ernst, Esteban Francès, Arshile Gorky, Frederick Kiesler, Robert Lebel, Pierre Mabille, Henri Matisse, Roberto Matta, B. Reis, Denisde Rougemont, Sonia Sekula, Elisa Claro Breton, Lolia Calas, Irène Francès, Nina Lebel, Michette Mabille.