Πανδοχείο

Συνδρομητής νέων παρελθόντων

…έχοντας πάντα κατά νου ότι με τις λέξεις μπορούμε να σταματήσουμε τον χρόνο που περνάει τρέχοντας. [σ. 172]

Αμνησία αληθινών αναμνήσεων, πλάσιμο ψεύτικων μνημών, μνημονική σύγχυση, χωροχρονικός αποπροσανατολισμός…λίγες λέξεις αρκούν για να σκιαγραφήσουν το Σύνδρομο του Κόρσακοφ και να αλλάξουν διαπαντός την ζωή ενός ανθρώπου· όχι στο παρόν και στο μέλλον, αλλά και στο ίδιο του το παρελθόν. Φανταστείτε: σε τούτη την αδιανόητη διαταραχή της μνήμης, ο «συνδρομητής» όχι απλώς αποδρά μια και καλή από το μεγαλύτερο βάρος που μπορεί να φέρει ένας άνθρωπος, την «αναπόδραστη» πρότερη ζωή του, αλλά και κατασκευάζει ένα, δυο, όσα θέλει καινούργια παρελθόντα, επιλέγοντας [από] μια σειρά επινοημένων βίων!

Αντιλαμβάνεστε την απόλυτη διαφοροποίηση από το Αλτσχάιμερ: εδώ δεν υπάρχει μόνο λήθη αλλά και δημιουργία αναβράζουσα σε υγιή οργανισμό! Φυσικά οι νέες αυτές αυτοβιογραφικές αφηγήσεις περιλαμβάνουν όλες τις επιθυμίες και τα απωθημένα του ασθενούς, που «θυμάται» πως έχει ζήσει όλα ή έστω πολλά απ’ όσα ήθελε και ονειρευόταν! Δεν υπάρχει κανένας παραλογισμός, καμία σκιά: όλα τακτοποιούνται με τον πλέον οργανωμένο και λογικό τρόπο! Ίσως εδώ πάνω στη μνήμη θριαμβεύει φαντασία, ίσως πάνω στην αληθινή ζωή το ποθημένο όνειρο. Ένας τέτοιος  ασθενής  – μυθοπλάστης θα είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου [Πρώτη περίοδος – Μια γαλλική οικογένεια] ο εννιάχρονος Φρανσουά Αρντανουί ζει μια διόλου ανέμελη παιδική ηλικία στο Μπορντό του 1969: η μητέρα του Λίνα είναι σχεδόν παιδί, ο πατέρας άγνωστος, το σχολείο ανεπιθύμητο, η περιπλάνηση μονόδρομος, το ποδήλατο διαφυγή. Κολλημένες εικόνες αγίων στις τρύπες του μουσαμά της ταπετσαρίας, ένα άγαλμα της Παρθένου πάνω στο φανάρι όπου φυλάνε τα τρόφιμα. Όσο κι αν η γιαγιά του και τα μισά του αδέλφια προσπαθούν να ενδιαφερθούν – το βραδινό κυριακάτικο σίριαλ είναι ο τρόπος τους να είναι ευτυχισμένοι μαζί – εκείνος ονειρεύεται τις ζωές των άλλων και την δική του απόδραση. Γνωρίζει καλά το βλέμμα όσων ονειρεύονται να αποδράσουν: είναι έντονο και στα μάτια της Λίνας.

Ο εξαφανισμένος πατέρας καθιστά την ύπαρξη του ημιτελή. Τον αναζητά στις φωτογραφίες που έχει κρυμμένες η μητέρα του, προσπαθεί να τον φανταστεί αφαιρώντας από το πρόσωπό του όλα τα κληρονομικά χαρακτηριστικά της υπόλοιπης οικογένειας αλλά πάλι το σκίτσο μένει μισό. Εννιά χρονών και βιάζεται ήδη να ξεχάσει. Η ενηλικίωσή του είναι πια υποχρεωτική και περνάει μέσα από την σχέση του με τον Ζιλμπέρ, έναν φιλοξενούμενο αποφυλακισμένο, και μερικές περιπλανώμενες διαδρομές. Ανεπιθύμητος από τους εραστές της μητέρας του, θα αποκτήσει κάποια στιγμή έναν θετό πατέρα. Και αν έχει κάποια σημασία, μέχρι εδώ η μυθοπλασία συμπίπτει με την προσωπική ιστορία του ίδιου του συγγραφέα.

Στο δεύτερο μέρος [Δεύτερη περίοδος – Ένας σολομός στο Παλέρμο] μας περιμένει τριάντα χρόνια μετά στη σικελική πρωτεύουσα πρωτοπρόσωπα και αυτοπροσώπως ο νευρολόγος Φρανσουά Σινιορρέλλι, ειδικευμένος στην μελαγχολία. Ο αλλοτινός μικρός έχει πια αποκτήσει πλαστό παρελθόν μέσα από τις αφηγήσεις ενός άλλου θετού προγόνου, του «παππού» του, Φόσκο Σιονιορέλλι, ατίθασου τυνήσιου τυχοδιώκτη που του έχει διηγηθεί την έντονη ζωή του στην κατεχόμενη από τους Γάλλους χώρα του. Ο γιατρός διαπιστώνει πως χρειάζεται τη συνδρομή ενός φωτογραφικού ενσταντανέ για να ξαναβρεί την ανάμνηση μιας σκηνής από τη ζωή του και αντιλαμβάνεται πως βρίσκεται στην απαρχή της απόλυτης λήθης. Τι ειρωνεία, ο επιστήμονας που μελετάει το σύνδρομο Κόρσακοφ, τώρα πρέπει να το διαγνώσει στον ίδιο του τον εαυτό.

Σ’ έναν ασθενή στα επείγοντα βλέπει αυτό που θα του συμβεί σύντομα· ο «κύριος Κρίστιαν» επιστρέφει σ’ έναν διεθνή ποδοσφαιρικό αγώνα είκοσι χρόνια πριν, ενώ αργότερα διατείνεται πως διευθύνει μια ανασκαφή στη νότια Γαλλία. Η αρρώστια κατατρώει τις αναμνήσεις του και τις αντικαθιστά με ιστορίες αληθοφανείς αλλά καθαρά επινοημένες. Ο προϊστάμενός του αποφαίνεται με τρυφερή ειρωνεία: Ομολογήστε όμως ότι δεν είναι και τόσο κακό: από μια εγκεφαλική απορρύθμιση, ένας άνθρωπος πιστεύει ότι είναι αυτό που πάντα ονειρευόταν. Όσο προχωράει η απώλεια της μνήμης, μπορεί να γίνει όποιος θέλει, την ώρα που το θέλει. Κι έτσι εκείνος που ήθελε να ξεχάσει τα παιδικά του χρόνια και που αργότερα επινόησε κάποια άλλα, τώρα θα πρέπει να επιστρέψει στο σκοτάδι. Ίσως, όπως ομολογεί, αυτός να είναι ο ιδανικός υποψήφιος για το σύνδρομο: δυο ήπειροι πηγαινοέρχονταν στο κεφάλι του, δυο παρελθόντα, και κάποτε θα πρέπει να πληρώσει τον λογαριασμό για το εξωφρενικό αυτό πηγαινέλα.

Ήδη το’ χω του χεριού μου, το Κόρσακοφ. Ο δήμιος μου, ο σωτήρας μου. […] Ο Κόρσακοφ που έχει καταλάβει τα στρατηγικά σημεία του εγκεφάλου μου είναι άλλου είδους καλλιτέχνης. θα βάλει τόση ψυχή για να ροκανίσει τη μνήμη μου όση έβαλα εγώ για να τη φτιάξω απ’ την αρχή. Θα δείτε, όταν μάθει την απατεωνιά μου, δε θα διστάσει να κλέψει τις αναμνήσεις μου. […] Το Κόρσακοφ εισβάλλει εντός μου σαν ανακούφιση, μια χάρη σαν αντίδωρο, το σημάδι μιας ανέλπιστης τύχης. Δεν πρόκειται να το παλέψω. Το Κόρσακοφ είναι εδώ για να με λυτρώσει. Θα είμαι ο συνένοχός του. Τις κακές μου αναμνήσεις, τις τρομερές εικόνες που με στοιχειώνουν από τη μεγάλη νύχτα των Αρντανουί, του τις προσφέρω αφειδώς. [σ. 173 – 174, 180]

Τιμωρία ή λύτρωση; Τι του μένει τώρα να κάνει, να αντισταθεί στην πρώτη ή να αφεθεί στην δεύτερη; Να επιχειρήσει για τελευταία φορά να «συναντηθεί» με τον πραγματικό του πατέρα, να ξαναζήσει τις ηρωικές στιγμές της ερήμου, να οργανώσει μια ακόμα απόδραση – τελευταία και οριστική;

Στο τρίτο μέρος η αφήγηση επανέρχεται στα τριτοπρόσωπα λόγια του πρώτου κεφαλαίου. Ο Φόσκο Σινιορέλλι, εκείνος που χάρισε στον μικρό ήρωα μια ζωή να θυμάται, τώρα ζει τη δική του νεότητα, καβαλλάρης στην έρημο στα χρόνια πριν την ανεξαρτησία της Τυνησίας από τους Γάλλους. Η ιστορία των αποικιοκρατούμενων χωρών παραμένει ορθάνοιχτη πληγή για την Γαλλία, ένα διαρκές στοίχημα για τους συγγραφείς της, ένα οριακό ερώτημα στο θέμα της ταυτότητας, της ετερότητας, του Ξένου και του Γάλλου. Η παιδική ηλικία του Φόσκο βρίσκεται μέσα στην έρημο, και τον περιμένει ανέπαφη κάθε φορά που χάνεται μέσα στους στροβίλους της άμμου, στο Κύπελλο της Τυνησίας, στην λατρεία των αλόγων. Αλλά το βλέμμα του είναι πάντα στραμμένο στη Γαλλία, γιατί η ταυτότητά του την περιέχει όπως και η διπλή του μνήμη. Και επιλέγει να ζήσει εκεί, γνωρίζοντας πως στην Γαλλία δεν θα είναι τίποτα. Η δική του απόδραση είναι ο μόνος τρόπος να συνεχίσει να ζει, έστω και ως ένας άλλος.

Ο Ερίκ Φοτορινό [Νίκαια Γαλλίας, 1960], δημοσιογράφος που έφτασε ως την διεύθυνση της Le Monde και συγγραφέας χρησιμοποιεί ελεύθερη ρεαλιστική γραφή που διανθίζει με ποιητικές ανταύγειες. Συγκινητικό αλλά καθόλου μελοδραματικό, το βαθιά υπαρξιακό μυθιστόρημά του δεν βαραίνει ούτε στο ελάχιστο την αναγνωστική απόλαυση. Ένα υπέροχο βιβλίο περί Μνήμης και ΜηΜνήμης. Άραγε τι είναι βασανιστικότερο; Να μην έχεις τίποτα άξιο να θυμάσαι ή να ξεχνάς οτιδήποτε έζησες; Ή να οφείλεις να επανεγγράψεις νέες ζωές στην κενή σου μνήμη;

Εκδ. Πόλις, 2013, μτφ. Στέργια Κάββαλου, θεώρηση μετάφρασης – σημειώσεις – διορθώσεις Μαριάννα Μαντά, 457 σελ., με 150 σημειώσεις της μεταφράστριας [Éric Fottorino – Korsakov, 2004].

Πρώτη δημοσίευση: mic. gr, υπό τον τίτλο Photographs as Memories, από το τραγούδι των Eyeless in Gaza. Στην τελευταία εικόνα, εξώφυλλο δίσκου ενός ποπ «βασιλιά της Γαλλίας», που επενδύει πολλές στιγμές της οικογένειας του μικρού Φρανσουά.