Πανδοχείο

Από την εσωτερική επανάσταση στην κοινωνική ευδαιμονία

Οι Provos δημιουργήθηκαν στο Άμστερνταμ στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και έδωσαν πρωτότυπες πολιτικές μάχες, άνοιξαν νέα μέτωπα αμφισβήτησης, υιοθέτησαν την πρόκληση ως κύριο επαναστατικό όπλο, έδωσαν μάχες για την οικολογία και μια ποιοτικότερη ζωή. Στο επίκεντρο της φιλοσοφίας τους τέθηκε η πλύση εγκεφάλου που έχει μετατρέψει τους ανθρώπους σε εξαρτημένους καταναλωτές. Ο συγγραφέας εξετάζει γραμμικά και λεπτομερώς την πορεία τους από το 1961 και τους Νόζεμς [Nozems] του Άμστερνταμ, ολλανδικό αντίστοιχο των Άγγλων Teddy Boys και των Γάλλων Blousons Noirs και την προσωπικότητα των «ιδρυτών» τους: του «θεωρητικού» τους Ρου Φαν Ντάουν, που εμπνεόταν από τον Αναρχισμό, Ντανταϊσμό, τον ντε Σαντ, τον Γερμανό φιλόσοφο γκουρού της νέας κουλτούρας Χέρμπερτ Μαρκούζε, και του καλλιτέχνη του δρόμου Ρόμπερτ Γιάσπερ Χρότφελντ, που ενδιαφερόταν περισσότερο για τη μαγεία και τη χαρά της ζωής και εμπνεόταν εμπνευσμένος από το ντανταϊστικό στιλ του Δαν Ντούσμπεργκ, ιδρυτή της ομάδας Ντε Στέιλ [De Stijl] – του ολλανδικού αντίστοιχου του Bauhaus.

Βασικό μοντέλο τακτικής των Provos υπήρξε το Marijuette Game, ένα διαρκές παιχνίδι παραπληροφόρησης και γελοιοποίησης των αρχών – έβαζαν πακέτα με μαριχουάνα στους αυτόματους πωλητές τσιγάρων, κάπνιζαν νόμιμα βότανα προκαλώντας την σύλληψή τους. Ο Χρότφελντ, που ζούσε σε μια σχεδία πάνω στα κανάλια και κατάλαβε από νωρίς την δύναμη της εικόνας, ξεκίνησε έναν πόλεμο με την βιομηχανία του καπνού: έγραφε τη λέξη Καρκίνος επάνω σε κάθε σχετική διαφημιστική πινακίδα, μετέτρεψε ένα στούντιο σε Αντικαπνιστικό Ναό. Η καρδιά της πόλης ήταν η πλατεία Σπάου και εκεί άρχισαν τα happening που συνδύαζαν τέχνη του δρόμου και σουρεαλιστική κριτική του συστήματος.

Ο Κόσταντ Νιούβενχαους, ιδρυτικό μέλος της διεθνούς ομάδας καλλιτεχνών COBRA και πρώην μέλος της Καταστασιακής Διεθνούς ασχολήθηκε με την μορφοποίηση της Λευκής Φιλοσοφίας, που θεωρούσε την εργασία άχρηστη, συνεπώς ήρθε σε αντίθεση με τους κομμουνιστές που την θεωρούσαν αξία από μόνη της. Ταυτόχρονα επανέφερε τον όρο Homo Ludens, τον Άνθρωπο που Παίζει, επαναφέροντας τον όρο του Γιόχαν Χάουσινχα. Η δημιουργικότητα δεν έπρεπε να αποτελεί φυγή από τη πραγματικότητα αλλά βασικό μοτίβο της ζωής του κάθε ανθρώπου.

Πρώτη πρακτική εκδήλωση των παραπάνω αποτέλεσε το Πλάνο των Λευκών Ποδηλάτων, ο διασκορπισμός στην πόλη λευκών ξεκλείδωτων ποδηλάτων, προς ελεύθερη χρήση για οποιονδήποτε, ώστε να σταματήσει η κίνηση των αυτοκινήτων στο κέντρο του Άμστερνταμ. Η ιδέα που τότε προκάλεσε την αντίδραση των αρχών τώρα έχει πλέον υιοθετηθεί από πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ένα άλλο Λευκό Πλάνο αφορούσε την υποχρέωση κάθε οδηγού να ζωγραφίσει στο οδόστρωμα με λευκή μπογιά το περίγραμμα του θύματος του ατυχήματος που προκάλεσε. Το Πλάνο των Λευκών Σπιτιών πρότεινε την κατάληψη εγκαταλειμμένων σπιτιών – οι πόρτες βάφονταν άσπρες ώστε να αναγνωρίζονται από κάθε ενδιαφερόμενο. Ο καταληψίας αρκούσε να μεταφέρει στο χώρο ένα κρεβάτι, ένα τραπέζι και μια καρέκλα για να νομιμοποιήσει το δικαίωμα στέγασής του!

Το πρώτο τεύχος του περιοδικού PROVO ήταν γεγονός ενώ το φυλλάδιο Provokatie #3 έριξε φως στο ναζιστικό παρελθόν κάποιων μελών της βασιλικής οικογένειας. Το άγαλμα της κεντρικής πλατείας είχε την κατάλληλη αντιμετώπιση εφόσον τιμούσε τον σφαγέα των πληθυσμών της Ινδονησίας, έναν εγκληματία πολέμου και αποικιοκρατίας. Η επίσκεψη του Κλάους Βον Άμσπεργκ, πρώην Ναζί και νυν Γερμανού διπλωμάτη για να παντρευτεί την πριγκίπισσα Βεατρίκη δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Οι Provos με δεξιοτεχνία παραπλάνησαν τις αστυνομικές αργές και ανατίναξαν μία από τις περίφημες βόμβες καπνού, φτιαγμένη από ζάχαρη και νίτρο, ακίνδυνη αλλά αρκετή για να κατασυννεφιάσει την ατμόσφαιρα και να γελοιοποιήσει την παρέλαση (βλ. φωτ.). Σε μια ευφυέστατη ακόμα κίνηση, ηχεία μετέδιδαν στη διαπασών ηχογραφημένους λόγους του Χίτλερ, ενώ ένα λευκό κοτόπουλο ρίχτηκε μπροστά στα άλογα, αναγκάζοντάς τα να σηκωθούν στα δυο πόδια.

Ο περίφημος συγγραφέας Χάρυ Μούλις στο βιβλίο του Message to the Rat’s King διηγείται τι συνέβαινε εκείνο τον καιρό στην πόλη. Ο ίδιος είχε πάρει θέση σε κεντρικό μπαρ για να απολαύσει την σχετική καπνισμένη σκηνή, ενώ βάφτισε mass guerilla theater την τακτική των Provos να διαλύονται και να συγκεντρώνονται άμεσα σε άλλο σημείο της πόλης, λίγο μετά από κάθε επίθεση της αστυνομίας. Η επανάσταση του Προβοταριάτου, όπως αποκαλούσαν οι Provos προβοκάροντας την ομάδα τους ήταν γεγονός! Από μια σειρά απολαυστικών δράσεων μέχρι την αυτοδιάλυση, οι Provos έθεσαν τις βάσεις του σύγχρονου ακτιβισμού και διαμόρφωσαν βασικά στοιχεία της σύγχρονης αντικουλτούρας, έκαναν την Ολλανδία να ξεπεράσει την αντιναρκωτική υστερία, ενέπνευσαν για πόλεις ποδηλασίας αλλά και την από κοινού χρήση μεταφορικών μέσων, διέκριναν μεταξύ αξίας χρήσης και ιδιοκτησίας, συνεισέφεραν σε ανυπολόγιστο βαθμό στο κίνημα των καταλήψεων, διέγνωσαν από τους πρώτους τα κυρίαρχα συναισθήματα αλλά και αιτήματα της νεολαίας του ’60.

Οι Merry Pranksters εμφανίστηκαν στην Καλιφόρνια στις αρχές της δεκαετίας του ’60 και ήταν μια παρέα γύρω από τον συγγραφέα Κen Kesey [One Flew Over the Cuckoo’s Nest, 1962]. Ο Kesey ήρθε σε επαφή με τα ναρκωτικά όταν δέχτηκε να συμμετάσχει επ’ αμοιβή στα πειράματα που οργάνωνε ο Στρατός και η CIA με διάφορα ψυχοδηλωτικά παρασκευάσματα, μεταξύ και των οποίων το LSD-25 –  η έρευνα αφορούσε διάφορες τεχνικές χειραγώγησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Λίγο αργότερα εργάστηκε στο ψυχιατρικό τμήμα του ίδιου στρατιωτικού νοσοκομείου και εμπνεύστηκε το περίφημο βιβλίο του. Με τα χρήματα των πωλήσεων αγόρασε την περίφημο σπίτι La Honda στην ενδοχώρα του Πάλο Άλτο, το σπίτι που εξελίχθηκε σε κοινόβιο.

Με τα χρήματα από το δεύτερο βιβλίο του [Sometimes a Great Notion] o Κήζυ και οι φίλοι του αγόρασαν ένα μεγάλο παλιό σχολικό λεωφορείο με σκοπό να διασχίσουν ολόκληρη την Αμερική. Το έβαψαν με λαμπερά ψυχεδελικά σχέδια, το ονόμασαν Further, διαμόρφωσαν άνοιγμα στην οροφή για να ανεβαίνουν, συνέδεσαν μικροφωνική εγκατάσταση με μεγάλα ηχεία για συλλογή ήχων εντός και εκτός λεωφορείου και ξεκίνησαν στις 14.6.1964. Με οδηγό Νηλ Κασσάντυ, τον γνωστό ήρωα του On the Road του Jack Kerouac, κινήθηκαν μέχρι την Νέα Υόρκη για να συναντήσουν τον Κέρουακ και τον Τίμοθυ Λήρυ και να επιστρέψουν από άλλο δρόμο.

Μαζί με τις καλογραμμένες σελίδες ταξιδεύουμε κι εμείς για άλλη μια φορά «Παραπέρα», σα να είμαστε παρόντες στο πολιτισμικό σοκ που προκαλούσε το θέαμα στις τοπικές κοινωνίες, στις χωρίς φρένο διαδρομές υπό την επίδραση του LSD, στην απρόσμενη συνάντηση με τους Hell’s Angels, στα Acid Tests και την δημιουργία χειροποίητων διαδραστικών μηχανημάτων εικόνας και ήχου, καθώς και του περίφημο blue box για δωρεάν τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, που άνοιξε δρόμο στα συστήματα πολλαπλών συχνοτήτων, σχεδόν στις πρώιμες παρυφές του κυβερνοχώρου. Σε μια συγκέντρωση για τον πόλεμο του Βιετνάμ ο Κήζυ είχε ήδη διακρίνει τις τακτικές της σύγχρονης πολιτικής: Δεν πρόκειται να σταματήσετε τον πόλεμο με συγκεντρώσεις και πορείες…Αυτό είναι το δικό τους παιχνίδι…Αυτοί τις διοργανώνουν, αυτοί κάνουν πολέμους εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια και αυτό ακριβώς είναι το παιχνίδι τους, που τώρα παίζετε κι εσείς…

Εκείνοι οι Ταξιδιώτες του Τώρα πίστευαν πως αντί να ζούμε μια ολόκληρη ζωή προσδοκώντας το μέλλον ή αναπολώντας το παρελθόν είναι καλύτερα να ζούμε απόλυτα το παρόν στο παρόν. Από το Come Together [1966 – 1967] στο Woodstock [1968] και από τον Mysterious Captain Crunch [1971] στα Χρόνια του Oregon [1972 – 1974], από τον Gerry Garcia και τον Ken Babbs στην Mountain Girl και τον Wavy Cravy, μια ολόκληρη εποχή διατρέχει τις πολύτιμες σελίδες που συμπληρώνονται με απρόσμενο επίλογο για το πώς έζησε ο καθένας από τα βασικά μέλη των ομάδων (τόσο των Provos όσο και των Merry Pranksters) και πού βρίσκεται σήμερα.

Τελικά πέρα από τα παράλληλα σύμπαντα τι ενώνει τις δυο ομάδες που δεν συναντήθηκαν ποτέ; Ο Provos υπήρξαν καθαρόαιμοι μητροπολιτικοί ακτιβιστές που δρούσαν στο Κέντρο της Πόλης και πρότειναν δράσεις για καλύτερη καθημερινή ζωή, ενώ οι MP υπήρξαν αναχωρητές, αναζητούσαν τον δικό τους ιδιωτικό χώρο και δημιούργησαν την δική τους διάσταση της πραγματικότητας. Αμφότεροι είχαν μικρή αριθμητική δύναμη αλλά διαβολεμένη δημιουργικότητα και δυσανάλογα μεγάλη συνεισφορά στο κίνημα του ’60 και ακόμα παραπέρα.

Το ευδαιμονικό και το τελετουργικό στοιχείο, το παιχνίδι και η φάρσα, το παραπέρα και η επανασύνδεση με την εμπειρία αλλά και η αυτοδιάλυση αποτελούσαν όλα βασικά αλλά και κοινά στοιχεία και σε αυτούς τους τομείς αφιερώνει τα τελευταία του κείμενα ο συγγραφέας. Ως προς τον ευδαιμονισμό οι Provos ενθάρρυναν την χρήση μαριχουάνας και LSD και απέρριψαν την βλαβερή ουσία του καπνού, εκθέτοντας παράλληλα και την διγλωσσία της εξουσίας που απαγορεύει τα μεν και διαφημίζει τα δε. Οι MP επίσης εστίασαν στο λυσεργικό οξύ ενώ η απόλαυση γενικότερα υπήρξε βασικό αίτημα όλων αλλά και το άκρο αντίθετο της μικροαστικής, καταναλωτικής «ευδαιμονίας». Ως προς το τελετουργικό στοιχείο οι Provos πρότειναν τα happening και την αυθόρμητη συμμετοχή οποιουδήποτε παριστάμενου. Οι MP θεωρούσαν τον χορό ως μια ολιστική αλλά και συμμετοχική τελετή, ενθάρρυναν την κοινή λήψη ναρκωτικών και τη ιδέα της κοινότητας ως εμπειρία επανενσωμάτωσης.

«Ένα γέλιο θα σας θάψει!». Και για τις δυο ομάδες το παιχνίδι και την φάρσα αποτελούσαν πολύτιμο συστατικό της δράσης τους. Οι Provos χρησιμοποιούσαν τους αστυνομικούς σα μαριονέτες, οδηγώντας τους σε αλλεπάλληλες γκάφες που φρόντιζαν να κινηματογραφούν, ενώ χειρίστηκαν με πολύ έξυπνο τρόπο τα ΜΜΕ για να περάσουν τα μηνύματά τους και να μεγεθύνουν την εικόνα τους. Αξέχαστο παραμένει το σύνθημα της αυτοδιάλυσής τους: Πρέπει να διαλυθούμε γιατί όλοι οι μεγάλοι άνδρες που συνέβαλαν στο μύθο μας δεν είναι πια μαζί μας [αναφορά στον αρχηγό της αστυνομίας και στον δήμαρχο, κατεξοχήν θύματα των φαρσών τους]. Σε παρεμφερές κλίμα οι MP άνοιγαν τις κάμερες όποτε είχαν πρόβλημα με την αστυνομία και κατέγραφαν τα πάντα – η αναγκαστική δημοσιότητα αποθάρρυναν τον υπερβάλλοντα ζήλο των αρχών. Αμφότεροι γνώριζαν τα πλεονεκτήματα του αιφνιδιασμού και της τακτικής του χιούμορ και της μη-βίας.

Τι υπήρχε «Παραπέρα»; Οι Provos ξεκίνησαν με κριτική της καταναλωτικής κοινωνίας, έδωσαν σοβαρές πολιτικές μάχες για νέα θέματα, πρότειναν συγκεκριμένα πλάνα για την ζωή πόλη, έβαλαν την επαναστατικότητα στην καθημερινότητα. Δεν ένοιωθαν όμως καμία συγγένεια με την εργατική τάξη, δεν ασχολήθηκαν με κανένα προλεταριάτο, απευθύνονταν στους πάντες και ιδίως στους ρόκερς, στους καλλιτέχνες, στους απόκληρους, στους ονειροπόλους. Συνεπώς ήρθαν σε αντιπαράθεση τόσο με την παραδοσιακή Αριστερά όσο και με την Internationale Situationniste. Οι MP σχετίστηκαν με καλλιτέχνες, νεαρούς, αλήτες, απόκληρους, δημοσιογράφου. Επιχείρησαν μια νέα αφήγηση της πραγματικότητας, κράτησαν  ίδιες αποστάσεις από την Αριστερά και τους εκμεταλλευτές της εναλλακτικής κουλτούρας του Φρίσκο. Δεν γινόταν να παίξουν το παιχνίδι των άλλων· ήταν πρωταγωνιστές στην δική τους ταινία.

Και οι δυο ομάδες επέλεξαν να πειραματιστούν – επέλεγαν την αφύπνιση αντί της επανάστασης και αναζήτησαν τον δικό τους αυτόνομο χώρο, τόσο χωροταξικά όσο και πολιτικά. Αντιλήφθηκαν το εφήμερο της επαναστατικής διαδικασίας, την σπουδαιότητα των μικρών νικών και αυτοδιαλύθηκαν πριν τις σαρώσει ο χρόνος – οι Provos όταν κινδύνευσαν να γίνουν θεσμός, οι Pranksters όταν ο Κesey αντιλήφθηκε πως η αναχώρηση ήταν επιβεβλημένη. Όλοι τους όμως είχαν επιχειρήσει επιτυχώς την επανασύνδεση με την εμπειρία μιας μαγικής, απολαυστικής ζωής, ασχολήθηκαν με την διαχείριση του δικού τους βίου, αγνόησαν την αγορά και τους κανόνες τους. Αντιλήφθηκαν ότι η σύγχρονη ζωή εκφυλίζεται από την αυτοματοποίηση, την ελάχιστη συμμετοχή στην ζωή, την μοναξιά, την αποσύνδεση του εγκεφάλου μας από τα αισθητήρια όργανα, την παραμέληση των αισθήσεων. Και μόνο η επανασύνδεση των αισθήσεων αποτελούσε γι’ αυτούς πράξη επαναστατική. Η κατάδυση στο παγανιστικό, ψυχεδελικό και πρωτόγονο κομμάτι του εαυτού οδήγησε στην πλήρη εσωτερική απελευθέρωση. Έκαναν την ζωή τους τέχνη, έδωσαν νέο περιεχόμενο στον ακτιβισμό, απέδειξαν έμπρακτα πως οι μειονότητες μπορούν να κάνουν τη διαφορά και αποθέωσαν την έννοια που αποτελεί και σήμερα την μόνη ελπίδα: συλλογικότητα.

Εκδόσεις Σοφίτα, 2013, σελ. 166, με δισέλιδη ξενόγλωσση και ελληνική βιβλιογραφία. Περιλαμβάνει πλήθος μαυρόασπρων φωτογραφιών.

ΥΓ. Η πρώτη ελληνική «γραφή» περί των Provos ήταν στο Πεζοδρόμιο 9 [Διεθνής Βιβλιοθήκη, 1979], που παρά τις λίγες σελίδες έδινε ένα ημερολογιακό περίγραμμα της δράσης τους, έντεκα χρόνια νωρίτερα από το πρώτο σχετικό άρθρο στα αγγλικά, των High Times.

Πρώτη δημοσίευση: mic.gr. υπό τον τίτλο Για την επανάσταση του Προβοταριάτου! / Δεύτερη σημείωση: To βιβλίο φυσικά δεν διέφυγε της ιστοσελίδας που κατεξοχήν ασχολείται με την ολλανδόφωνη ποίηση και πεζογραφία.

Στις εικόνες: Το πρώτο τεύχος, οι φασίστες σε έκρηξη ζάχαρης, Harry Mulisch, Ken Kesey, Μountain Girl, η πρώτη ελληνική έκδοση για τους Πρόβος, Ken Kesey.