Πανδοχείο

Τα πεζά ενός ποιητή που δεν εγκατέλειψε αλλά ούτε και χαρίστηκε στο «εμείς»

Πιάνω στα χέρια μου το τεύχος υπ’ αρ. 88 – 89 του περιοδικού Η λέξη (Οκτώβρης – Νοέμβρης ’89), που είχα αγοράσει από ένα περίπτερο στην Θεσσαλονίκη. Ίσως ήταν το πρώτο αφιερωματικό τεύχος που αγόραζα και ο λόγος ήταν ο τιμώμενος ποιητής, ο πρώτος ποιητής που μου μίλησε με έναν τρόπο που μέχρι σήμερα πασχίζω να καταλάβω. Το αφιέρωμα στον Νίκο Καρούζο περιελάμβανε εξαιρετικά ενδιαφέροντα κείμενα από τον Τίτο Πατρίκο, Έκτορα Κακναβάτο, Ματθαίο Μουντέ, Γιώργο Βέη, Αλέξη Ζήρα, Κ. Αγγελάκη – Ρουκ, Αθηνά Παπαδάκη, Κώστα Γεωργουσόπουλο, Κωστή Παπακόγκο, Ευγένιο Αρανίτση, Κώστα Σοφιανό, Θανάση Χατζόπουλο, Θ.Δ. Φραγκόπουλο, κ.ά., καθώς και μια συνομιλία του ποιητή με τους εκδότες του περιοδικού Αντώνη Φωστιέρη και Θανάση Νιάρχο. Ανοίγω το τεύχος και βλέπω τις κυκλωμένες από το μολύβι μου παραγράφους – όπως εκείνη από το κείμενο του Αρανίτση [σ. 894 – 895]:

Η ποίηση έχει καταστρέψει τη ζωή του Καρούζου σαν μια μοιραία και απαιτητική ερωμένη. Πρόκειται για έναν άνθρωπο που η συνείδησή του κατοικείται από λέξεις σε κατάσταση αναβρασμού. Ένας τέτοιος ψυχικός κόσμος στριφογυρίζει υποχρεωτικά μέσα στο παράδοξο. Υποφέρει αλλά δεν πλήττει ποτέ, γιατί η δουλειά του είναι να παράγει μια ανεξάντλητη πείρα σε μυστήρια και αντιξοότητες. Ποτέ δεν ελληνική ποίηση το τυχαίο και το αυθόρμητο δεν συνδυάστηκαν τόσο ιδανικά με λεπτές χημικές διεργασίες εμπνευσμένες απ’ την μυστικιστική πεποίθηση ότι η γλώσσα διαθέτει δυνατότης μαγείας, ιδιότητες παραισθησιογόνου, εκείνη την αρχαϊκή πνοή που αναταράζει τον μανδύα της γονιμότητας.

Είκοσι χρόνια μετά, κι έχοντας διασχίσει όλες τις συλλογές του ποιητή και άλλα αφιερώματα, όπως εκείνα των περιοδικών Το Δέντρο και Εμβόλιμον, που παρουσιάσαμε εδώ κι εδώ αντίστοιχα, φτάνω στην παρούσα έκδοση, που συγκεντρώνει πεζά κείμενα που γράφτηκαν στη διάρκεια των σαράντα ενός χρόνων μιας συνεχούς γραφής που δημοσιευόταν σε εκείνα τα λογοτεχνικά περιοδικά που επιθυμούσε να είναι «προσκεκλημένος» και να γράφει όποτε ήθελε και ό,τι τον ενδιέφερε, χωρίς κάποια μόνιμη συνεργασία. Η θεματολογία του ευρύτατη, αχανής: η ποιητική γραφή, η πνευματική του πορεία, η αντίστοιχη πορεία της πατρίδας του· η μουσική, το θέατρο, η ζωγραφική, ο θρησκευτικός λόγος, οι ομότεχνοι, οι αντίθετοι. Πρόκειται για δείγματα, όπως γράφει στην εισαγωγή της η επιμελήτρια, μιας ιδιότυπης πνευματικής εξωστρέφειας, που καταλήγει μέχρι και τους τελευταίους γραμμένους στίχους του στο νοσοκομείο λίγες μέρες πριν πεθάνει, στο Δόξασμα, που αναδημοσιεύεται στο ίδιο κείμενο· για κείμενα ενός ποιητή που δεν εγκατέλειψε αλλά ούτε και χαρίστηκε στο «εμείς».

Εκείνος λοιπόν που έγινε γνωστός ως ο ποιητής της ρήξης, καθώς μέσα από τα ποιήματά του αρθρώνεται ένας διαρκής διάλογος – σύγκρουση, μια σκληρή και τρυφερή μέσα στην οραματική της διάσταση αναθεώρηση των πάντων, ο ποιητής στάθηκε μακριά από δόγματα, συρμούς και ομάδες, «διεθνής και ακάθεχτος», όπως έγραφε στην Ψυχαγωγία εις ύψος, στην συλλογή Συντήρηση ανελκυστήρων, που θυμάμαι είχα αγοράσει γοητευμένος από μικρός από τον τίτλο της, έγραφε στο κείμενο Τοποθέτηση, στο περιοδικό Τομές, το 1976:

Με ρωτούν ενίοτε τι βλέπω στην πολιτική πραγματικότητα σαν ορθότερο, «πού ανήκω». Λοιπόν, ανήκω, σεβόμενος ότι το αόρατο και αόριστο πρόσωπο του μέλλοντος, αλλ’ αυτό του παρόντος το ορατό και συγκεκριμένο, στην απλή και ελεύθερη λογική, που είναι πάντα κι αποκλειστικά ποσιμπιλιστική, προσφέροντας το βεβαιότερο πράγμα, το εφικτό – στα δίκαια αιτήματα που αντιμάχονται τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της υπάρχουσας κοινωνίας. Όλα τα’ άλλα, τα ηχηρά και κραυγαλέα και άκρως θεωρητικά δεν έχουν εμφανή βάση σ’ αυτόν τον αστάθμητο κόσμο… [σ. 191]

…για να προσθέσει, πως σαν αδέσμευτος άνθρωπος πιστεύει «πως ο πραγματικά φυσικός δρόμος που θα μπορούσε να οδηγήσει κάποτε στην περιπόθητη σοσιαλιστική διοργάνωση της κοινωνικής πραγματικότητας είναι ακριβώς το πολύγνωμο δημοκρατικό πολίτευμα». Στο ίδιο τεύχος, τον ίδιο χρόνο και στην ίδια στήλη αφιερώνει ένα κείμενο στον Philippe Soupault, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, όπως γράφει περίπτωση αναμφισβήτητου ποιητή κι ενός από τους πρωτεργάτες της υπερρεαλιστικής ουτοπίας, που πιστώνεται εκτός από τα διαφόρων ειδών κείμενά του και την εντυπωσιακή νεκρανάσταση του Lautreamont, ίδιον των εξαίσια εισδυτικών πρωτοτύπων πνευμάτων.

O ίδιος ο Μπρετόν (προτού τον διαγράψει από την σουρεαλιστική ομάδα λόγω «λογοτεχνικής παρέκκλισης») κάπου στο περίφημο Μανιφέστο σημείωνε πως το 1919 ο Σουπώ έμπαινε σ’ ένα σωρό απίθανα σπίτια για να ρωτήσει τον θυρωρό και να εξακριβώσει αν έμενε εκεί ο Φίλιππος Soupault. Και αργότερα προσέθετε: Πιστεύω πως δεν θα αισθάνθηκε καμιάν έκπληξη από μια καταφατική απάντηση. Θα πήγε να χτυπήσει την πόρτα του. Ο Καρούζος εδώ υποστηρίζει ότι οι καλύτερες, και ουσιαστικά τολμηρότερες πραγματώσεις των υπερρεαλιστών είναι εκείνες που διατηρούν ή και επιτρέπουν έναν όποιο σύνδεσμο με το διάψυχο γεγονός της λογικής.

Ο Καραγκιόζης και ο Κόντογλου, ο Καβάφης και ο Παπαδιαμάντης, ο Σικελιανός και ο Καραγάτσης, ο «πολυβότανος» Πεντζίκης και ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο Γιώργος Μακρής κι ένας εμπεδόκλειος αλήτης μέσα σ’ ένα ταξί με τον Παύλο Valery, έχουν όλοι θέση στην σκέψη του Καρούζου, που συλλογίζεται σε άλλα κείμενα για την ελευθερία, την γλώσσα, τους κοινωνικούς αγώνες, την σοσιαλιστική ηθική, το θέατρο (όπως ένα κείμενο για Το προξενιό της Αντιγόνης του Βασίλη Ζιώγα), την θρησκεία και την θεολογία, όπως ένα εξίσου έξοχο κείμενο για τις λατρευτικές σελίδες του Ν. Β. Γκόγκολ.

Η δοκιμιακή γραφή του ποιητή έχει την γλωσσική στόφα όλων των παλαιών δοκιμιογράφων. Στο κείμενό του για την στοχαστική διάσταση του Άγγελου Τερζάκη γράφει: Ο Τερζάκης είναι ένας γνήσια διαλογιζόμενος άνθρωπος, ένας αληθινός στοχαστής, με γνήσιο εσωτερικό υπόστρωμα, με γραφίδα περίτρομη κατάντικρυ στα φλέγοντα του πνεύματος, με συνεσταλμένη συλλογιστική, με πλήθος ακράτητα ερωτήματα και βαθύτατο πύρωμα σώψυχης αγωνίας. Η λέξη, Επιθεώρηση Τέχνης, Ζυγός, Διαγώνιος, Νέα Εστία, Ευθύνη, Καινούρια Εποχή, Σύνορο, Εκκλησιαστικά Προβλήματα, Κριτικά Φύλλα, Υδρία, Τομές, Τετράδια Ευθύνης, Τραμ, Το Περιοδικό, Πλανόδιον, Το Δέντρο …. δεκάδες περιοδικά και εφημερίδες φιλοξένησαν όλα αυτά τα κείμενα που επιχειρούν να παγιδεύσουν «το αόρατο στην ορατότητα», όπως μας συμβούλευε στην Εντύπωση από την συλλογή Ερυθρογράφος.

Άμα διαβάζει κανείς Εμπειρίκο στα τόσο παλλόμενα πεζά του και τυχαίνει να ξέρει τις παλαιές καθαρευουσιάνικες μεταφράσεις του Ιουλίου Verne, είναι αδύνατο να μη συσχετίσει τις δυο γλώσσες γράφει ο Καρούζος στο κείμενό του Ιούλιος Verne και Ανδρέας Εμπειρίκος, σε κάποιο τεύχος του Τραμ το 1979. Εδώ ο συγγραφέας εκφράζει μια άποψη που κρέμεται, όπως γράφει, από την διαίσθησή του και μόνο: ο Εμπειρίκος διαμόρφωσε την μαγιά του γλωσσικού του πεπρωμένου από τέτοια διαβάσματα της παιδικής ηλικίας. Ο Καρούζος δεν θεώρησε σωστό να τον ρωτήσει σχετικά, γνωρίζοντας πως κάθε ποιητής είναι εξαιρετικά ευαίσθητος σε παρατηρήσεις επιδράσεων. Εν τούτοις σε κάποια ανάγνωση εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία σε κάποια από τις γνωστές οικιακές αναγνώσεις του Εμπειρίκου και σχολίασε: Είσθε ένας μυθικής, θα έλεγα, όσο κι απόμακρης γραφής Έλληνας Ιούλιος Verne του έρωτα. Ο Εμπειρίκος ενθουσιάστηκε με αυτά τα λόγια και μίλησε με ολόψυχο θαυμασμό για τον Ιούλιο Βερν, αν και κατάλαβε κάτι διαφορετικό από εκείνο που εννοούσε ο Καρούζος: ότι οραματιζόταν την ανώτερη εξέλιξη του ερωτικού παράγοντα στην ανθρώπινη μοίρα και την κατάφαση κάθε ερωτικής ελευθερίας.

Το προτελευταίο κείμενο του τόμου τιτλοφορείται Η νοσταλγία του παρελθόντος, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Το Δέντρο, και αναφέρεται ως προσχέδιο για την αυτοβιογραφική ταινία του συγγραφέα και κατανέμεται σε δεκατέσσερις σκηνές (Ναύπλιο, 1982). Στην έβδομη σκηνή αναφέρεται στα μυκηναϊκά ερείπια, που του αρέσουν ακριβώς γιατί είναι τυφλά. Σε μια φιλοσοφία των ερειπίων θα άξιζε να γραφτεί πως τα καλώς, ας πούμε, σωζώμενα ερείπια, δεν προσφέρουν το βίωμα του απείρου, όσο τέτοιου είδους τυφλά ερείπια. Στην ενδέκατη σκηνή συμπυκνώνει την ιδέα του για την ποίηση, για την οποία τον ρωτούν κάθε τόσο, θυμάται την θέση της «ασιατικής φιλοσοφίας», πως όποιος δυναστεύεται από ερωτήματα δεν έχει την παραμικρή δυνατότητα να λάβει απόκριση. Και στην αμέσως επόμενη γράφει «περί ρουτίνας»:

Όπως έλεγε ο Novalis, δεν είναι τίποτα πιο ασυνήθιστο απ’ το ίδιο το συνηθισμένο. Η ποίηση τρέχει στους δρόμους. Κι ο ποιητής πιάνει κάποια ελάχιστα της φαντασμαγορικής αυτής διαδικασίας. Η βίωση προέχει. Για σκεφτείτε ένα μακρινό σαξόφωνο από ένα φωτισμένο παράθυρο, που μπορούμε να το απολαύσουμε ωσάν ηχητική μπαλάντα του άπειρου… Δεν είν’ έτσι; Η ποίηση βατεύει τα γεγονότα. Κι ανασταίνει το παραδείσιο στοιχείο οπουδήποτε… [σ. 314]

Εκδ. Ίκαρος, Α΄ έκδ. 1998, Β΄ έκδ. 2010, φιλολογική επιμέλεια: Ελισάβετ Λαλουδάκη, σελ. 324, με εντεκασέλιδη εισαγωγή της επιμελήτριας και ευρετήριο.

Στις εικόνες: Ο Ποιητής στον Κήπο, η κεφαλή του Φίλιππου Σουπώ, το μπλέ του Νικολάι Γκόγκολ, η πολυχρωμία του Ιουλίου Βερν, ο Καρούζος στον Δρόμο.

Ο Ταρτούφος, ο απατεώνας, φορτώνεται σε έναν αφελή πλούσιο, απολαμβάνει τα φαγοπότια στο τραπέζι του, ερωτοτροπεί με την γυναίκα του, προσπαθεί να παντρευτεί την κόρη του και να βάλει στο χέρι την κληρονομιά του. Τι του δίνει σε αντάλλαγμα; Τίποτα, τους θεατρινισμούς του μόνο. O La Fontaine προσκεκλημένος στο σπίτι του Foucquet, ο Ζαν Ζακ Ρουσό που πηγαίνει τρέχοντας στο σπίτι της καλής του φίλης δεν πλήρωσαν για το ψωμί και το κρεβάτι τους παρά μόνο λόγια. Χαραμοφάη αποκαλεί ο Ντιντερό τον Ανιψιό του Ραμώ.  Και πόσοι δεν γλέντησαν εις βάρος όσων τους ευεργέτησαν!

Τους εταίρους αυτής της καταχρηστικής σχέσης τους αποκαλούμε ξενιστή και παράσιτο: η τελευταία λέξη δηλώνει τον συνδαιτυμόνα που τρώει δίπλα σε κάποιον που τον έχει προσκαλέσει. Το παράσιτο παίρνει τα πάντα και δεν δίνει τίποτε, ενώ ο ξενιστής δίνει τα πάντα και δεν παίρνει τίποτε. Και ακριβώς αυτή την απορροφητική του πορεία και ορισμένες προβολές της στην μυθολογία, στην λογοτεχνία και στην ίδια την πραγματικότητα ερευνά ο φιλόσοφος και συγγραφέας Μισέλ Σερ, αντλώντας παραδείγματα από την Ιστορία του Ιωσήφ (Γένεσις), τις Πράξεις των Αποστόλων, τον Όμηρο (Οδύσσεια), τον Ξενοφώντα (Κυνηγετικός), τον Πλάτωνα (Συμπόσιον), πολλούς μύθους του La Fontaine, τον Μολιέρο (Ο Ταρτούφος, Amphitryon) και τον Ρουσό (Εξομολογήσεις, Rousseau, juge de Jean – Jacques)

Ο παράσιτος είναι προσκεκλημένος στο τραπέζι του ξενιστή του, οφείλει εν είδει ανταπόδοσης να φέρει στο κέφι του συνδαιτυμόνες με τις ιστορίες και τα γέλια του. Ανταλλάσσει μεζέδες με ωραία λόγια, πληρώνει τα τροφεία του· αγοράζει το γεύμα του με το χρήμα της γλώσσας. Αυτό είναι το αρχαιότερο επάγγελμα του κόσμου. Βρίσκουμε ίχνη του σε πανάρχαιες μαρτυρίες και αμέτρητες εκδοχές. Τυχαίνει καμιά φορά ο δειπνοθήρας, λόγου χάριν, να πληρώνει σε ηθικό χρήμα, και ο ξενιστής να δίνει κάτι γεμάτος ενοχές. Η ηθική είναι ένα είδος μετρητών, μετατρέψιμων χρημάτων. Κάθε κοινωνία θέτει σε κυκλοφορία ένα λεκτικό χρήμα, που μπορούμε να το ανταλλάξουμε προς όφελος της κοιλίας μας. Έτσι λοιπόν οι ομάδες ισχύος και επιρροής διαδίδουν δια της βίας ένα λεξιλόγιο. Σήμερα είναι οικονομικό, όπως πριν καιρό ήταν ανθρωπιστικό, ακόμα παλαιότερα βολταιρικό, και κάποτε πολύ πίσω θρησκευτικό.

Μια άλλη προβολή της παρασιτικής ιδιότητας εμφανίζεται στη σχέση κυρίου και δούλου. Ο κύριος και ο δούλος δεν έρχονται ποτέ πρόσωπο με πρόσωπο, καθώς ο πρώτος είναι αρκετά πονηρός ώστε να αποφύγει μια σύγκρουση αμφίβολη, που θα διακύβευε την κυριαρχία και την κατοχή του. Η πονηρία του είναι ακριβώς η διατήρηση της θέσης του. Κι έτσι δεν είναι ποτέ εδώ. Ο δούλος τον αναζητά αδιάκοπα αλλά δεν τον βρίσκει. Ποτέ κανείς δεν σκότωσε έναν αντίπαλο που απουσιάζει. Το πώς ελάχιστοι άνθρωποι υποδουλώνουν τους πολλούς, πώς όλη η ανθρωπότητα είναι υπόδουλη των ολίγων, αυτό είναι το θαύμα, αυτή η εξαίρεση σε όλους τους νόμους. Έτσι λοιπόν είναι ένα χονδροειδές σφάλμα να θέτει κανείς τον συσχετισμό κυρίου και δούλου ως συσχετισμό ένας προς έναν. Όχι· η σχέση κυρίου και δούλων είναι πάντοτε μια σχέση του ενός προς το πολλαπλό.

Το πλήθος παράγει, οι ολίγοι αποφασίζουν και διοχετεύουν την κίνηση. Εκμεταλλεύομαι σημαίνει προετοιμάζω τον χώρο, αποφασίζω, διοχετεύω κλπ. εξειδικεύοντας τις στρατηγικές μου. Οι μεγάλες φάλαγγες των μυρμηγκιών μετακινούνται σε καθορισμένες ώρες και μέρες, κατά μήκος μικρών και μεγάλων διαδρομών και κατανέμονται στα προβλεπόμενα, πόστα τους. Ο κύριος είναι πάντοτε αρχικά γεωμέτρης, τοπολόγος ένας ειδήμονας του χώρου, η επικράτεια είναι πρωτίστως μεγάλη. Ο κύριος ξέρει πάντοτε από πού περνάει, από πού θα περάσει ο δούλος, έχει υπογράψει τις θυρίδες, έχει υπογράψει τα διαβατήρια. [σ. 125]

Τυχαίνει βέβαια κάποτε να σηκωθεί μια βοή εξέγερσης και να κάνουν την εμφάνισή τους ενέργειες διαφορετικές από εκείνες που διοχετεύονται στην εργασία· τυχαίνει ακόμα να εφορμήσει το πλήθος και να λεηλατήσει τα πάντα στο πέρασμά του. Αυτό όμως είναι σπάνιο και, το κυριότερο, επίφοβο: το φοβούνται και οι ίδιοι οι αυτουργοί του. Κάποτε μπορεί να οδηγήσει στην μετατροπή του κυρίου σε δούλο· αλλά αντί να γίνει κύριος του κυρίου, γίνεται ένας άλλος κύριος των δούλων. Αν πάλι γίνει κύριος του κυρίου, ένας αντικύριος, αντιτίθεται σε αυτόν αλλά και βρίσκεται πολύ κοντά του.

Πώς και γιατί ο Ρουσό είχε διαλέξει ως ενασχόληση να αντιγράφει μουσική προς τόσο την σελίδα; Πώς και γιατί τον συνάρπαζε αυτή η πρακτική, ώστε να της αφιερώσει ατέλειωτες ώρες από τη ζωή του; Γιατί να παρακολουθεί έτσι τις νότες, σχεδόν τυφλά; Ο Ρουσό βιώνει την παρασιτική σχέση χωρίς να τη βλέπει μπροστά του πρόδηλη. Η απαίτηση να ξαναδεί τη ζωή του με το να την εξομολογηθεί προήλθε από το γεγονός πως όφειλε να αναζητήσει ό,τι έλειπε από τα θεωρητικά γραπτά, ό,τι έκρυβε η θεωρία, αντί να το δηλώνει ξεκάθαρα. Όταν τελικά πεθαίνει, οι τελευταίες του λέξεις είναι γεμάτες από τη λαχτάρα να ανταποδώσει στη γυναίκα την συμπαράσταση που του είχε προσφέρει. Με τα ύστατα λόγια του ομολογεί ότι δεν είχε ποτέ ανταποδώσει τίποτε. Αποτραβηγμένος από τα πάντα, ο ίδιος αναρωτήθηκε ποιος είναι. Και πεθαίνει χωρίς να γνωρίζει ότι είχε να ανακαλύψει επιτέλους αυτό που αναζητούσε. Η απλή αλυσίδα – εγώ, ο αδελφός μου, ο πλησίον μου, ο φίλος μου και η κοινωνία μου ζητά μια αλύσωση.

Επιστροφή στον Ταρτούφο που στήνει απάτες, εισπράττει και υφαρπάζει, αποτελώντας τον κανόνα, το πρότυπο αριστείας του παρασίτου. Μπαίνει πάμφτωχος σε μια ήσυχη οικογένεια, εκτρέπει προς όφελός του την διαθήκη, την γυναίκα και την περιουσία, κυνηγά τους πάντες προκειμένου να εγκατασταθεί ο ίδιος στο σπίτι. Επιβάλλει το δίλημμα: ή αποκλείεις ή αποκλείεσαι. Το εξαπατημένο σώμα στο οποίο παρασιτεί ξεγελιέται και δεν αντιδρά πλέον, δέχεται τον επισκέπτη σα να ήταν δικό του σώμα.

Αν χρειαζόταν σήμερα να ξαναγράψουμε έναν Ταρτούφο, αυτός θα ήταν ιδεολόγος, ηθικολόγος, πολιτικός, διανοούμενος της πρωτοπορίας που γεμίζει τις τσέπες του και φτάνει στην εξουσία υπερασπιζόμενος τα ανθρώπινα δικαιώματα ή υποκρινόμενος το θύμα. Ο ίδιος ο Σερ ομολογεί ότι αν άκουγε σήμερα την ιστορία, θα τον φανταζόταν οικονομολόγο, ειδικό στα χρηματοοικονομικά και την φορολογία, που θα ισχυριζόταν μάλιστα ότι δεν είναι σύμφωνος με τίποτε απ’ όλα αυτά αλλά είναι επιβεβλημένα λόγω της οικονομικής ανάπτυξης.

Γεύματα ποντικών, σατύρων, εντόμων, γεύμα λιονταριού και γεύμα αθλητή, γεύμα με φεγγάρι, με σαλάτα, με κάστανα, γεύμα του κυρίου στον παράδεισο, γεύμα του απατεώνα, Νυχτερινά συμπόσια, η σχέση παράσιτου και θεού, η κωμωδία ως παράσιτο της τραγωδίας….Ο συγγραφέας συγγράφει ένα με πυκνά νοήματα, συχνά σύνθετο και απαιτητικό, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος του με σύντομες, στακάτες προτάσεις που πλέκουν με φιλία της σοφίας το πολύπλοκο σύμπαν των απανταχού παρασίτων. Οι ομοιότητες και πρόσωπα και πράγματα της σύγχρονης πραγματικότητας δεν είναι διόλου συμπτωματικές.

Εκδ. Σμίλη, 2009, μτφ. Νίκος Ηλιάδης, επιστημονική επιμέλεια: Διονύσης Καββαθάς, 521σελ., με 129 σημειώσεις του μεταφραστή [Michel Serres, Le Parasite, 1980]

Στις εικονογραφήσεις, τρεις από τους μύθους του Λα Φονταίν που παρέχουν ενδιαφέρον υλικό στη σκέψη του Σερ [La Cigale et La Fourmi, Le Satyre et le Passant, Le Singe et le Chat].