Οι φαεινές αφανείς

Είναι αμέτρητες και βρίσκονται παντού. Έρχονται πάντα απρόσκλητες αλλά όλοι τις θέλουν σπίτι τους. Μόνο που εκείνες επιλέγουν πού θα πάνε, κι ας νομίζουμε το αντίθετο· συχνά βέβαια μπορεί να βρεθούν σε λάθος τόπο κι εκεί το πράγμα περιπλέκεται. Κινούν τα νήματα μυριάδων πράξεων αλλά σπάνια τους αποδίδουμε τα εύσημα – ή την ευθύνη! Δεν συνάντησα ως τώρα κάποιον που να σκέφτηκε να τις κάνει ηρωίδες με σάρκα και οστά, να περιγράψει πώς αισθάνονται και δρουν· ακόμα και οι εικονογράφοι τους τις απέδιδαν με μια λάμπα! Εδώ αποκαθίσταται η μέγιστη αυτή παράλειψη.

Ο λόγος φυσικά για τις ιδέες, που, ανάλογα με την περίσταση, μπορεί να είναι ξαφνικές, έξυπνες, πρωτότυπες, τολμηρές, λαμπρές, ανόητες και κυρίως φαεινές. Αυτές τις τελευταίες ήθελα πάντα να τις γνωρίσω και να μάθω πώς έρχονται και πού τις βρίσκει κανείς. Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή. Που ζει μια Φαεινή Ιδέα; Μα στον κόσμο των Ιδεών, μαζί με χιλιάδες άλλες Ιδέες, νέες και παλιές, λογικές και τρελές, και πάει λέγοντας. Είναι θέμα χρόνου να την αγγίξει η αναπόφευκτη πλήξη και να φύγει για τον κόσμο των Ανθρώπων. Εκεί την περιμένει η ιδανική πορεία στη ζωή κάθε Ιδέας: να αναζητήσει τον Άνθρωπο που θα την μεταμορφώσει σε πράξη και να μοιραστούν την ίδια ευτυχία.

Και το ταξίδι αρχίζει. Πρώτα προσγειώνεται στο αυτί ενός καλοντυμένου κυρίου ως μεγαλεπήβολο σχέδιο για μια ωραία γέφυρα αλλά μένει για καιρό παρατημένη κι απραγματοποίητη. Σα να μην έφτανε αυτό, δεν μπορεί ν’ αλλάξει κουβέντα με ανάλογες Ιδέες εκεί μέσα, κι έχει και τις εικόνες του ίδιου που γέμιζαν το κεφάλι του. Βλέπετε, έπεσε σε υπουργό! Ευτυχώς αποδρά κατά την επίσκεψή του στον φούρνο και βρίσκει ζεστασιά στο μυαλό του φούρναρη που μόλις έχει συλλάβει την ιδέα ενός νέου ζυμαριού. Και απολαμβάνει και το μασάζ του! Αλλά ζυμάρι χωρίς ψήσιμο δε νοείται κι η Ιδέα ευτυχώς διαφεύγει την τελευταία στιγμή. Έτσι νόμιζε… Το μυαλό του τυχαίου περαστικού είναι σκοτεινό και γεμάτο καταστροφικές Ιδέες για να μην πούμε για τους σκελετούς άλλων Ιδεών. Και πώς αλλιώς, αφού ο ίδιος είναι ο Ερρίκος φον των Μεγάλων Καταστροφών. Όμως…

Εκείνη ήταν μια Φαεινή Ιδέα! Έπρεπε να πιστέψει στον εαυτό της. Να αφήσει το φως που έκλεινε μέσα της να φωτίσει αυτούς τους σκοτεινούς διαδρόμους. Έκλεισε τα μάτια της και συγκεντρώθηκε στη δική της λάμψη. Όταν τα άνοιξε, το σκοτάδι της φάνηκε διάφανο.

Κι ύστερα μεταπηδά στο μυαλό-γκαρσονιέρα ενός ποντικού που ροκανίζει εκκωφαντικά και στο κεφάλι της συγγραφέως Ερμιόνης Εμπνευσμένης, το γεμάτο με συνωστισμένες Ιδέες, που προφανώς περιμένουν να γίνουν ιστορίες. Αλλά όταν φτάνει στην πρώτη σειρά βλέπει έναν τεράστιο δράκο που δεν αφήνει τίποτα όρθιο στο πέρασμά του, καθότι έπεσε στην περίπτωση λογοτέχνισσας περιπετειωδών ιστοριών.

Ξανά στον αέρα, αυτή τη φορά πάνω σε μια αλογοουρά μικρής μαθήτριας. Εκεί βρίσκει μια άδεια γωνιά και, επιτέλους μεταμορφώνεται σε επινόηση που της ταιριάζει, αλλά δεν αποκαλύπτω, μόνο ομολογώ πως πολύ θα ήθελα να είχα κι εγώ στην δική μου θητεία στο δημοτικό. Αλλά θα φροντίσω να την διαδώσω, γιατί δεν είναι μόνο απόλυτα εφικτή αλλά και πολύτιμη σε μικρούς, μεγάλους, σε μικρούς που θα γίνουν μεγάλοι και σε μεγάλους που θα γίνουν μικροί.

Σπάνιο το εύρημα, επιθυμητή η κάθε προσωποποίηση μιας αφηρημένης έννοιας με τις ανάλογες εικονοπλασίες λέξεων και φράσεων που συχνά χρησιμοποιoύμε, ταιριαστή εικονογράφηση κι ένα μυρωδάτο οικολογικό χαρτί. Μου αρέσουν οι ιστορίες που μπορούν να συνεχίζονται επ’ άπειρον. Ήδη σκέφτομαι στις δικές μου πια διηγήσεις, σε πόσα ακόμα κεφάλια μπορεί να ταξιδέψει μια Ιδέα μέχρι να βρει εκείνο που της αξίζει. Κι έτσι η συγγραφέας μάς δίνει τη σκυτάλη, να γίνουμε ακόλουθοι προφορικοί συγγραφείς και εμπνευσμένοι αφηγητές. Και στο εξής, όποτε νοιώθω ένα ελαφρύ γαργάλημα στο αυτί ή θέλω να ξύσω το κεφάλι μου, θα έχω το νου μου. Γιατί μπορεί μια ιδέα να θέλει να δηλώσει την ευγενική της παρουσία!

Εκδ. Ψυχογιός, 2018, 42 σελ., Εικονογράφηση: Στάθης Πετρόπουλος, [Σειρά Βατόμουρο / 7-8 ετών], [Ευέλικτη ζώνη – Φιλαναγνωσία], οικολογικό χαρτί.

Στις εικόνες: Στις εικόνες: 1. Τέρμα στην παραδοσιακή εικονογράφηση της Ιδέας ως λάμπας! / 2. Οι κίνδυνοι μιας Ιδέας στο μυαλό περιπετειώδους συγγραφέως (εικονογράφηση του Στάθη Πετρόπουλου από το βιβλίο) / 3. Κάπως έτσι φαντάζομαι την τυχερή μικρή μαθήτρια που φιλοξένησε εν αγνοία της την εδώ Ιδέα / 4. Οι Ιδέες βρίσκονται παντού κι είναι πολύχρωμες, άρα ας έχουμε το νου μας (ανοιχτό).

Δημοσίευση και στο Πανδοχείο των παιδιών, εδώ.

Η Ιστορία ήταν πάντα η μεγάλη πηγή της λογοτεχνίας αλλά το ερώτημα που παραμένει ζεστό αφορά την δομική σχέση που ενώνει σε ένα σχήμα μία τέχνη όπως η λογοτεχνία και μία επιστήμη όπως η ιστορία. Οριστικές απαντήσεις είναι δύσκολο να δοθούν αλλά ο συγγραφέας στην εισαγωγή του προβαίνει σε μια τυπολογία προσλήψεων της ιστορίας στην λογοτεχνία ενώ τονίζει την ειδικότερη σχέση της ελληνικής πεζογραφίας με όλο το πανόραμα των ιστορικών γεγονότων της ελληνικής διαχρονίας. Έγκαιρα όμως ξεκαθαρίζει πως οι μηχανές του χρόνου είναι γοητευτικές, πλην όμως ύποπτες συσκευές· το είχαν, άλλωστε φωνάξει και οι αξέχαστοι χαρακτήρες του Πάνου Θεοδωρίδη, στο άριστο Τι εφύλαγε εκείνος ο Χαμαιδράκων;

Δεν έχουμε λοιπόν παρά να διασχίσουμε το ομιχλώδες κλίμα του παράκτιου βορά, τις απηχήσεις της προσφυγικής Ανατολής και του βυζαντινού βάθους μιας πόλης που υπήρξε πολυφυλετική, κοσμοπολίτικη αλλά και πανορθόδοξη, για να ψάξουμε για άλλη μια φορά τις ιδιότυπες προσλαμβάνουσες του χώρου που επέτρεψε την δημιουργία μιας διακριτής τάσης που ονομάστηκε «Σχολή της Θεσσαλονίκης». Πλοηγός μας θα είναι ο συγγραφέας μ’ ετούτο το μικρό σκάφος – δοκιμιακή μεταγραφή μιας ομιλίας, και το ταξίδι θα είναι σύντομο αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρον, καθώς στο τέλος θα κατεβούμε με εντελώς διαφορετική ματιά χάρη στην φιλολογική ερμηνευτική του πρόταση.

Ήταν βέβαια ο κύκλος του περιοδικού «Μακεδονικές Ημέρες», κατά την δεκαετία του 1930, που ανέδειξε ένα νέο ύφος, με θεμελιώδη στοιχεία τον εσωτερικό μονόλογο, την χαλαρή δομή (με περιορισμό ή και ανατροπή της πλοκής) και την αποσπασματική αφήγηση, ορίζοντας ένα τετράγωνο που χαράζουν η Εσωτερικότητα, η Λύπη, η Μεταφυσική και το Ημίφως. Η αντιρεαλιστική γραφή, η διάκριση φυσικού και ψυχολογικού χρόνου, το ονειρικό στοιχείο, η υπαρξιακή αγωνία και η συγκινησιακή φόρτιση διαπερνούν το ύφος αυτής της λογοτεχνίας. Και το ερώτημα που τίθεται είναι αν η εκλογή αυτού του ύφος προερχόταν από ένα αίσθημα φυγής, γεννιόταν από το εξωτερικό περιβάλλον ή επρόκειτο για έναν προγραμματικό καρπό μύησης στη νεωτερική γραφή.

Φαίνεται πως οι συγγραφείς επιθυμούσαν να απελευθερωθούν από τη συμβατικότητα και δεν αποστρέφονταν την Ιστορία, αλλά ήθελαν να ανακαλύψουν τα μυστικά της πέρα από τις προφάνειες· ακόμα και να νιώσουν την πιο μεγάλη επίδρασή της, πάνω στην ίδια τους την ψυχή. Τα Τετράδια του Παύλου Φωτεινού του Στέλιου Ξεφλούδα (1930) με την δίχως πρόσωπα και γεγονότα υπόθεση δεν μαρτυρούν παρά την καταθλιπτική μοναξιά του ανθρώπου σ’ έναν κατατεμαχισμένο κόσμο. Ταυτόχρονα εμφανίζονται εξαιρετικές μορφές όπως ο Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, ο Γεώργιος Δέλιος και ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης.

Είναι καιρός να μεταστούμε από τον αστερισμό της παγανιστικής μορφολατρίας και του αρμονικού κάλλους όπου μας έχει εντάξει η γεωγραφική μεσογειακή μας μοίρα, στον αστερισμό της δύναμης και της τόλμης μπροστά στο ανεξερεύνητο, το προ-αρμονικό, το ουσιαστικό ή και το γυμνά εκφραστικό…έγραφε σε δοκίμιό του ο Πέτρος Σπανδωνίδης, μια άλλη μορφή του περιοδικού και κριτικός του νους. Εδώ πρέπει να τονιστεί μια ουσιώδης επισήμανση του συγγραφέα: οι ιδέες του Σπανδωνίδη αποκαλύπτουν τις προθέσεις εκείνων των πεζογράφων της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης που δεν ήταν απλώς πιο κοντά σε νεωτερικές επιρροές απ’ ότι οι ποιητές της πόλης αλλά πιο μπροστά και από την περίφημη γενιά του Τριάντα, από μορφική άποψη και ως προς την εξέλιξη της πεζογραφίας τις επόμενες δεκαετίες. Δεν είναι λοιπόν επίτευγμα των μεταπολεμικών χρόνων ο μοντερνισμός και η γνωριμία με τα πιο πρωτοποριακά ρεύματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από την Θεσσαλονίκη ξεκίνησε η σύνδεση της λογοτεχνίας μας με μορφές όπως ο Προυστ, ο Κάφκα, ο Μαλρώ, ο Τόμας Μαν, η Γουλφ, ο Τρακλ. Γι’ αυτό, γράφει, και ο όρος «σχολή» έπρεπε να περιποιεί τιμή και όχι να προκαλεί την υποψία της περιφερειακότητας.

Ο προσανατολισμός των «Μακεδονικών Ημερών» συνεπώς υπήρξε ευρύτατος και διόλου τοπικιστικός. Δεν επρόκειτο όμως για μια «κοσμοπολίτικη» εκλογή ή απόπειρα επικοινωνίας μ’ έναν μοντέρνο ή εκλεκτικό κόσμο. Ο βαθύτερος λόγος αφορούσε κάτι περισσότερο οργανικό και περιπαθές. Οι Θεσσαλονικείς πεζογράφοι αναζητούσαν το αληθινό τους πρόσωπο, ενώ η ενδοσκόπηση, η εξομολόγηση και οι μονόλογοι αντικαθιστούσαν την έλλειψη συνομιλίας με το παρόν. Αυτή η πεζογραφία που αφηγείται την ιστορία μέσα από την εσωτερική περιπέτεια του «εγώ» βρήκε στον εσωτερικό μονόλογο το ιδανικό σχήμα που διαδραματίζεται στην περιοχή της υποκειμενικής μας ζωής.

Ο μοντερνισμός της σχολής της Θεσσαλονίκης έρχεται από τον γερμανικό ρομαντισμό που με το κοινοτικό του πνεύμα θα οδηγούσε τους διανοούμενους σε φυγές στον εσωτερικό κόσμο, μέσα από την σύνδεση δυο τέμνων του ρομαντισμού, το γερμανικού εξπρεσιονισμού και του γαλλικού συμβολισμού, υπό το φως του υποστασιακού δράματος του Νίτσε, του Χάιντεγκερ, του Τρακλ, χωρίς να υποβαθμίζεται η καταλυτική επιρροή των Κάφκα, Προυστ και Σβέβο. Ιδού γιατί, συνεπώς, ήταν επόμενο η ιδιαίτερη σχέση της Θεσσαλονίκης με τη βυζαντινή μυστική παράδοση, με την Ιουδαϊκή εσωτερικότητα αλλά και με την Κεντρική Ευρώπη, να φέρουν πρώτα σε αυτή την πόλη τον εσωτερικό μονόλογο. Στην Θεσσαλονίκη με τις έντονες μεταφυσικές και αναχωρητικές διαθέσεις, ο εσωτερικός μονόλογος είναι η μόνη διέξοδος από την απομόνωση και την ερμητισμό.

Οι πεζογράφοι του ύφους των «Μακεδονικών Ημερών» δεν ενδιαφέρθηκαν για το ρεαλιστικό αντίκρισμα της ζωής, την λογική κατασκευή ή την αντικειμενικότητα. Αντιλαμβάνονταν τους ανθρώπους ως συνθέσεις πολλών προσώπων και την ανυπαρξία αρχής και τέλους σε οτιδήποτε και τα πάντα. Η μόνη αλήθεια έγκειτο στην μυθική αντιμετώπιση του παρελθόντος, σε μια ονειρική ή εφιαλτική προβολή του εσωτερικού μας κόσμου. Δεν επρόκειτο για κατάσταση απελπισίας αλλά για μια ακραία αυτοσυνειδησία, ένα υπερευαίσθητο παραμορφωτικό κοίταγμα του εγώ ενός αποτραβηγμένου ατόμου, μια προβολή του υπόγειου ανθρώπου, μια ζωγραφική της φαντασίας που έδινε «πίσω στην πεζογραφία ό,τι η ποίηση της υπέκλεψε»! Κάπως έτσι ο Κλείτος Κύρου έγραψε για την κρύπτη που θα διασώζει τα όνειρα, ο Κωστής Μοσκώφ αναζήτησε την πνευματική του οδό στην σύμπλευση του κομμουνισμού με την κοινοβιακή ορθοδοξία.

Μετά τον πόλεμο η εσωστρέφεια, η φιλοσοφική διάθεση και η υποβλητική ποιητικότητα του πεζού λόγου φαίνεται να υποχωρούν, χωρίς να χαθεί οριστικά ο κλίμα των «Μακεδονικών Ημερών», που συμπλέει τώρα με τον ρεαλισμό της πρωτεύουσας, σε μια ώσμωση εμφανή στους Τριαντάφυλλο Πίττα, Γιώργο Κιτσόπουλο, Τηλέμαχο Αλαβέρα, Γιώργο Καφταντζή. Ακόμα και ο ισχυρός ρεαλισμός του Γιώργου Ιωάννου και του Νίκου Μπακόλα είναι ιδιαίτερος· δε είναι πια η πιστή αναπαράσταση μα η οδυνηρή αναπόληση της ενδόμυχης πραγματικότητας. Η εικαστική ματιά του Κώστα Λαχά, η εικονοκλαστική δράση του Γιώργου Χειμωνά, το εγώ που αυτοσχεδιάζει στον Σάκη Παπαδημητρίου, η παθιασμένη περιγραφή των ξεγραμμένων στον Γιώργο Κάτο, ο βιωματικός και ειρωνικός λόγος του Τόλη Καζαντζή, η παρωδία κάθε νοσταλγίας στον Αντώνη Σουρούνη, όλα τονίζουν πως είτε επικρατεί είτε υποχωρεί ο ρεαλισμός, ο μοντερνισμός και η εσωτερική αφήγηση δεν εγκαταλείπουν τη Θεσσαλονίκη και στοιχεία πρωτοποριακά κάνουν συνεχώς την εμφάνισή τους…

Η μεταπολιτευτική περίοδος βρίσκει την πεζογραφία σε μια ανεξάντλητη περιδίνηση σε όλο το σώμα της γλώσσας (Δημήτρης Δημητριάδης), στην αναζήτηση της ενότητας του διασπασμένου προσώπου στην πατερική αποταγή της φαντασίας (Αλέξανδρος Κοσματόπουλος), στον βιωματικό υπερρεαλισμό (Μανόλης Ξεξάκης), στην γλωσσική μυθοπλασία της ιστορίας (Πάνος Θεοδωρίδης), στην διαφυγή προς το παράλογο (Νίκος Βασιλειάδης) ή προς το ονειρικό στοιχείο και τις ετερόκλητες φωνές (Τάσος Χατζητάτσης). Με τον τελευταίο βρισκόμαστε ήδη στην δεκαετία του 1980 και στην εντυπωσιακή ανανέωση της πεζογραφίας της Θεσσαλονίκης (Γιάννης Πάνου, Στέλλα Βογιατζόγλου, Ηλίας Κουτσούκος, Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Θωμάς Κοροβίνης, Σοφία Νικολαΐδου κ.ά). Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως ένα μεγάλο μέρος των προαναφερθέντων πεζογράφων έχει σηματικό ποιητικό έργο. Για άλλη μια φορά εκείνο το εσωτερικό κλίμα των «Μακεδονικών Ημερών» απαντά σε κάθε ορθολογιστική προσέγγιση για δήθεν ασύμπτωτα είδη γραφής.

Εκδ. Κουκούτσι, [Έρημος Βάρκα – 1], 2016, σελ. 50.