Πανδοχείο

Μια από τις σταθερές της NYRB είναι η εκστρατεία καταγγελίας κάθε περίπτωσης συστηματικής παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (π.χ. στη Λατινική Αμερική, τη Σοβιετική Ένωση, την Κούβα, το Ιράν επί Σάχη και Χομεϊνί κ.ά.). Οι έρευνες συχνά ανατίθενται όχι σε επαγγελματίες ρεπόρτερ αλλά σε συγγραφείς όπως η Σούζαν Σόνταγκ, ο Β.Σ.Νάιπολ ή η Τζόαν Ντίντιον, που επισκέφτηκε και έγραψε για το Σαλβαδόρ την εποχή του καταπιεστικού καθεστώτος που υποστηριζόταν από τη Ουάσινγκτον, ενώ η Μέρι Μακάρθι είχε γράψει για το Γουότεργκεϊτ. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της στάσης ως προς το Βιετνάμ: η δημοσίευση μιας παρέμβασης του Ρόναλντ Ντουόρκιν σχετικά με το δικαίωμα άρνησης στράτευσης σ’ έναν πόλρμο που χαρακτήρισε παράνομο προκάλεσε την οργή της κυβέρνησης και πλήθος αντιδράσεων. Πιο πρόσφατα το άρθρο ενός (αν και Ρεπουμπλικάνου) ανώτατου δικαστικού σχετικά με την αντισυνταγματικότητα και την παρανομία της θανατικής ποινής άσκησε πελώρια επίδραση.

Δυο κείμενα εκκινούν από ισάριθμες εκδόσεις από και για τον Φερνάντο Πεσσόα. Ο Βίκτωρ Ιβάνοβιτς εξετάζει «Τα μπαούλα των ποιητών και τα αφηγηματικά ετερώνυμα του Πεσσόα». Στα πρώτα ανήκουν τόσο τα ιδεατά όσο και τα υπαρκτά – από τα οποία ο συντάκτης επιλέγει δυο: του Ρουμάνου δικαστικού υπαλλήλου Δημητρίου Δημητρέσκου – Μπουζάου, αυτόχειρα συγγραφέα των «Αλλόκοτων σελίδων», «πρόδρομο του Υπερρεαλισμού και της λογοτεχνίας του παραλόγου» και του Λόρκα, απ’ όπου ξεπήδησαν «Η μητέρα του Σαρλώ» και τα «Σονέτα του Σκοτεινού Έρωτα». Το περιώνυμο κιβώτιο του Πεσσόα (απ’ όπου αποκαλύφθηκαν και τα ετερώνυμά του) εβδομήντα πέντε έτη μετά τον θάνατό του εξακολουθεί, ως υστερική μήτρα, να γεννοβολάει, προς χαρά των αναδόχων pessoanos. Μια εξ αυτών, η βασική μεταφράστρια και μελετήτρια του έργου του Μαρία Παπαδήμα, («Κ.Π.Καβάφης – Φ. Πεσσόα: το χρονικό ενός μύθου») εξετάζει τις εκλεκτικές συγγένειες των δυο ποιητών που ενέπνευσαν ήδη μια ταινία, ένα βιβλίο, ένα κείμενο, εμπλούτισαν τις συγκρίσεις του Πορτογάλου λογοτέχνη με άλλους ομότεχνους, και τις ήδη υπάρχουσες διακειμενικές και διαπροσωπικές μυθοπλασίες, συνομιλίες, αφηγήματα και θεατρικές παραστάσεις.

Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πεντασέλιδο κείμενο 30 ευσύνοπτων ενοτήτων του Χρήστου Χρυσόπουλου («Το «κογκνιταριάτο» και η ιεράρχηση της πληροφορίας. Ένα επιχείρημα για το ηλεκτρονικό βιβλίο, την ψηφιακή υπόσχεση και τον ρόλο των διανοούμενων») προσθέτει (και ξεκαθαρίζει πολλά ζητήματα) στην συζήτηση γύρω από το ηλεκτρονικό βιβλίο. Αφετηρία αποτελεί η κριτική των Αγκάμπεν, Μπεράρντι, Ντην και Ζίζεκ και άλλων σχετικά με τους κινδύνους του διαφαινόμενου πληροφοριακού καπιταλισμού, που υποτίθεται πως κερδίζει την ψυχή των διανοούμενων, οι οποίοι επενδύουν άμεσα στον ψηφιακό κόσμο τις πιο μύχιες, ποιητικές, «ανθρώπινες» ιδιότητές τους, δραστηριοποιούνται κατεξοχήν στους νέους τόπους ψηφιακής διασύνδεσης και φαντασιώνονται πως εκεί προάγονται ζωτικές δημοκρατικές αξίες (ανοιχτή πρόσβαση, ελεύθερη συζήτηση, ίση συμμετοχή κλπ.), όλα προς όφελος της επιχείρησης της διαδικτυακής πλατφόρμας. Έτσι οι διανοούμενοι πέφτουν θύματα της πλάνης ενός δήθεν δημοκρατικού διαλόγου, χειραφέτησης και διασποράς των ιδεών.

Ο Χρυσόπουλος εκκινεί από τη θεμελιώδη συνθήκη αυτού που ο Ρίτσαρντ Σένετ ονόμασε Ευέλικτος Καπιταλισμός (Flexible Capitalism), που οδηγεί στη διαρκή αναζήτηση τεχνολογικών καινοτομιών. Την ίδια στιγμή τίθεται η ανάγκη οριοθέτησης ακόμα και αναστολής τους, ώστε να διατηρηθεί ο έλεγχος των διαδικασιών παραγωγής, διανομής και κατανάλωσης. Ο Γιόζεφ Σουμπέτερ έχει μιλήσει εκτενώς γι’ αυτές τις Περιοριστικές Πρακτικές (κατοχύρωση πνευματικής ιδιοκτησίας, πατέντες, μονοπωλιακές πρακτικές) που ελέγχουν το εύρος και το ρυθμό διάχυσης της τεχνολογίας. Οι παραπάνω αντίρροπες δυνάμεις δεν αποτελούν διαλεκτική αντίφαση αλλά μάλλον συστατική του καπιταλισμού αντίθεση.

Ποια θα όφειλε να είναι η στάση των διανοούμενων απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα; Οι συγγραφείς καλούνται να διαχειριστούν μια διεκδικητική θέση ανάμεσα στους δυο πόλους της δημιουργικότητας και του ελέγχου, με γνώμονα την διασφάλιση των δικαιωμάτων του δημιουργού, την δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης και διάδρασης με το ψηφιακό κοινό και την ελεύθερη διάνοιξη νέων τρόπων έκφρασης. Ο Φράνκο (Μπίφο) Μπεράρντι μίλησε για προσωρινές αυτόνομες ζώνες, ανοιχτό κώδικα (open source), δωρεάν περιεχόμενο (freeware). Καθώς η ψηφιοποίηση έχει πλέον άρει το δίλημμα πρωτότυπο/αντίγραφο και αμφισβητείται το δικαίωμα ελέγχου του πνευματικού προϊόντος, το δίλημμα αφορά συγγραφείς και εκδότες και τίθεται ανάμεσα στον κλειστό («κλείδωμα» αρχείων) ή ανοιχτό ψηφιακό περιεχόμενο (που στα καθ’ ημάς τολμήθηκε μόνο από τις εκδ. Καστανιώτη).

Η δεύτερη πρακτική βασίζεται στην οικονομία του δώρου, στην διαπίστωση ότι το ψηφιακό προϊόν μπορεί κανείς να το δωρίσει δίχως να το απολέσει, δημιουργώντας έτσι ένα πεδίο κοινοκτημοσύνης (intellectual commons), ενώ η έννοια του κατοχυρωμένου δικαιώματος (copyright) μεταλλάσσεται σε άδεια χρήσης (copy left). O συντάκτης αναπτύσσει τις προϋποθέσεις και τις παραμέτρους της παραπάνω επιλογής, με βάση και την περίπτωση του βιβλίου του «Ο βομβιστής του Παρθενώνα», η ηλεκτρονική μορφή του οποίου έχει δημιουργήσει ένα διαρκώς εμπλουτιζόμενο «επαυξημένο» σύνολο (βιβλίο – ebook – blog – forum) που δεν ανταγωνίζεται αλλά συνυπάρχει με το παραδοσιακό βιβλίο.

Ακόμα: Ξεθωριάζει το Όνειρο της Ευρώπης (Ορχάν Παμούκ), Ιστορία και ατομική μοίρα (Σταύρος Ζουμπουλάκης για τον Τελευταίο Βαρλάμη του Θανάση Βαλτινού) και ορισμένοι ενδεικτικοί τίτλοι παρουσιάσεων βιβλίων και θεμάτων: Φάρος, μοντέλο ή εξαίρεση; Οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο και η Αίγυπτος / Αδελφοί Μουσουλμάνοι και δημοκρατία / Μια φιλελεύθερη θεώρηση της νεώτερης ελληνικής ιστορίας / Φιλοσοφίας γένος. Από τη σοφία στη φιλοσοφία./ Πέντε μύθοι για την καινοτομία / Η κρίση στην Ελλάδα / Η «ιδρυτική διακήρυξη» της «Σπίθας» και γιατί πρέπει να διαβαστεί (όπου ασκείται έντονη αρνητική κριτική στο κείμενο) κ.ά.

Στην φωτογραφίες: ένας από τους Πεσσόες και η Τζόαν Ντίντιον το 1981, την εποχή του Σαλβαντόρ και…κάπως έτσι είναι το ηλεκτρονικό βιβλίο;