David Lodge – Thinks (2002), Roberto Arlt – Os sete loucos (1929), Marjane Satrapi – Persepolis (2000).

Παραμένοντας στην χώρα του χρωματισμένου σκίτσου, οι πέντε έμψυχοι χαρακτήρες ήδη από το εξώφυλλο εκδηλώνουν συναισθήματα προτού τα σώματά τους τεθούν σε πλήρη μυθοπλαστική τροχιά.

Κρεβάτι της σύλληψης και της γέννησης, της τελείωσης του γάμου και της διάρρηξης του γάμου, του ύπνου και του θανάτου… […Αλήθεια πιο παράξενη κι από μυθιστόρημα … – XVII, Ιθάκη – σ. 400]

Η ατελείωτη ανάγνωση

Δεν υπάρχει άλλο βιβλίο στην παγκόσμια λογοτεχνία που να απογοητεύει τόσο απελπιστικά τον προτιθέμενο αναγνώστη από τις πρώτες κιόλας γραμμές και ταυτόχρονα να πουλάει πάνω από εκατό χιλιάδες αντίτυπα το χρόνο. Βιβλία σαν το Ulysses έχουν μυητικό χαρακτήρα, δηλαδή τα διαβάζει κανείς όπως τη Βίβλο ή τα ομηρικά έπη: στο μάκρος του βίου και στη διαδρομή της πνευματικής του πορείας. Στις εκατοντάδες πυκνογραμμένες γριφώδεις σελίδες του δικαιώνεται ο κοινός τόπος της σύγχρονης θεωρίας πως καμία ανάγνωση (όπως και κανένα γράψιμο) δεν είναι ποτέ τελειωτική. Ίσως κανένα άλλο κείμενο της παγκόσμιας λογοτεχνίας δεν απαιτεί σε τέτοιο βαθμό τη συνέργεια του αναγνώστη, ικετεύοντάς τον να «παίξει».

Ο Τζόυς αντιμετώπισε το κείμενο ως αφηγηματικό παλίμψηστο ιδεών, προσώπων, ρόλων, μύθων, συμβόλων, στερεοτύπων κ.λπ. όπου ο ζωντανός αναγνώστης σε κάθε του νέα ανάγνωση «αποξέει» – όπως οι συντηρητές στα παλίμψηστα έργα τέχνη – αποκαλύπτοντας νέα «ευρήματα» κάτω από τα προηγούμενο αναγνωστικό στρώμα όπως γράφει ο Άρης Μαραγκοπουλος, που εδώ και χρόνια έχει χριστεί ως ο ιδανικός μυητής μας στο – επιτρέψτε μου το αυθαίρετο σύμπλοκο – Τζοϋσικό Άπειρο και του οποίου τις φράσεις θα αναπαράγουμε διαρκώς σε τούτο το κείμενο. Και δεν είναι η πρώτη φορά που ο εκλεκτός συγγραφέας αναλαμβάνει τέτοια χρέη, εφόσον έχουν ήδη προ ετών προηγηθεί το Αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο. Τόποι και γλώσσες στον Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς (Κέδρος, 1997) αλλά και οι προγενέστερες εκδόσεις του παρόντος (Α΄ έκδ: Δελφίνι, 1996, Β΄ έκδ.: Κέδρος, 2001), που γράφτηκαν όμως, όπως μας δηλώνει ο ίδιος, σε μια εποχή (1980-1995) που … δεν υπήρχε το Web 2. Έτσι ο παρών Οδηγός Ανάγνωσης αποτελεί ακριβώς ένας οδηγό μύστη, που μας παρέχει οδηγίες ανάγνωσης χωρίς να εξασφαλίζει τη μία, μοναδική, ασφαλή ανάγνωση.

Μοιάζει κρυφό χάδι, μνήμη που κάτι μου λέει. Του χάιδεψε τις νοτισμένες του αισθήσεις θυμήθηκε. Κρυμμένοι κάτω από τις άγριες φτέρες στο Χόουθ. Κάτωθέ μας ο κόλπος κοιμισμένος ουρανός. Κανένας ήχος. Ο ουρανός. [..] Είχε τα μαλλιά της προσκέφαλο πάνω στο σακκάκι μου, σκουλαρίκια μες τα ρείκια γρατσουνάνε το χέρι μου κάτω από το λαιμό της, θα μου τα σκορπίσεις όλα. Ω τι θαύμα!  δροσεραπαλό το χέρι της από τις κρέμες με άγγιξε, με χάιδεψε· τα μάτια της πάνω μου πουθενά αλλού δεν γυρνούσαν. Μαγεμένος έγειρα επάνω της, απ’ άκρη σ’ άκρη τα χείλια μου ορθάνοιχτα, τη φιλούσαν στο στόμα. Γιουμ. Απαλά μου έδωσε στο στόμα σουσαμένιο κέικ, ζεστό και μασημένο. Γλυκερό πολτό δούλευε το στόμα της γλυκό και ξυνό με σάλιο. Χαρά· τον έφαγα· χαρά. Καινούργια ζωή, τα χείλια της μου έδωσαν καθώς σουφρώνουν. Απαλά, ζεστά, κολλώδη μαστιχόπηκτα χείλη. Λουλούδια ήταν τα μάτια της, πάρε με, δεχτικά μάτια. Βότσαλα έπεσαν. Έμεινε ακίνητη. […] Προφυλαγμένη κάτω από τις φτέρες γέλασε ζεσταγκαλιασμένη. Μανιασμένα έγειρα πάνω της, τη φίλησα· τα μάτια, τα χείλια της, τον τεντωμένο της λαιμό, καριοδχτύπι, τα γυναικεία στήθια να φουσκώνουν στην μπλούζα της από στριφτό μαλλί, οι παχιές ρώγες ολόρθες. Ξαναμμένος τη γλώσσισα. Με φίλησε. Φιλήθηκα. Παραδομένη ολάκερη μου ανασκάλεψε τα μαλλιά. Φιλημένη με φίλησε. [Αισθάνομαι σαν να με είχαν φάει και με ξέρασαν – VIII, Λαιστρυγόνες – σ. 169 – 170]

Τεχνικές του Νέου

Αφηγηματική παραλληλία με θέματα εκτός πλοκής, απουσία ευθύγραμμης πλοκής, συνειδησιακή ροή, ενσωμάτωση εξωλογοτεχνικών κειμένων, «μοντάζ» μεταξύ διαφορετικής μορφής κειμένων, παρεμβάσεις σε σύνταξη και γραμματική, ατέλειωτο παιχνίδι με τις λέξεις, απομίμηση άλλων λογοτεχνικών ειδών και τεχνών, απέραντοι ραμπελαιζιανοί κατάλογοι, εναλλαγή ρόλων μεταξύ των πρωταγωνιστών, εκτενής χρήση προσωπείων, επανειλημμένη χρήση του τυχαίου ως κανονικού…ιδού μερικοί από τους τρόπους που πρώτος ο Ιρλανδός συγγραφέας εισήγαγε στη λογοτεχνία.

Οι περισσότερες αφηγηματικές τεχνικές δεν τρομοκρατούν πλέον τον αμύητο αναγνώστη του Ulysses, δεν μας ξενίζουν πια κανέναν, καθώς τους έχει οικειοποιηθεί όλη η ενδιαφέρουσα λογοτεχνία· γι’ αυτό άλλωστε σήμερα συχνά επαναλαμβάνεται πως «διαβάζουμε τον Τζόυς ακόμα κι όταν δεν τον διαβάζουμε»: τον διαβάζουμε, δηλαδή, όταν διαβάζουμε τους μεταγενέστερους συγγραφείς που συνειδητά ή ασυνείδητα υιοθέτησαν τις τεχνικές του αλλά και στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο, στις διαφημίσεις, στις εφημερίδες, στο διαδίκτυο. Οι τεχνικές της παρωδίας, της αυτοαναφορικότητας, του παστίς, η πολλαπλή οπτική γωνία, όλες οι νεοτερικές τεχνικές που παρεκκλίνουν από την ρεαλιστική αληθοφάνεια και σήμερα χρησιμοποιούνται ευρέως και παντού είναι οι περισσότερες παιδιά του ανατρεπτικού Ιρλανδού

Η πατρότητα, με την έννοια της συνειδητής απόκτησης παιδιού, είναι άγνωστη στον άντρα. Αποτελεί ένα μυστήριο κληροδότημα, μια αποστολική διαδοχή, από τον μόνο γεννήτορα στον μόνο γεννηθέντα. Σ’ ετούτο το μυστήριο και όχι στη μαντόνα που η πανούργα ιταλική διανόηση πέταξε πάνω στον όχλο της Ευρώπης θεμελιώθηκε η εκκλησία και θεμελιώθηκε αμετακίνητα επειδή θεμελιώθηκε, ωσάν τον κόσμο, μακρό- και μικρόκοσμο, πάνω στο κενό. Πάνω στα αβέβαιο και πάνω στο πιθανό. H Amor martis, υποκειμενική και αντικειμενική γενική, ίσως να είναι το μόνο αληθινό πράγμα στη ζωή. Η πατρότητα ίσως να είναι μια νομική μυθοπλασία. Ποιος είναι ο πατέρας του όποιου γιου που ο όποιος γιος θα τον αγαπήσει ή εκείνος τον όποιο γιο;

-Έχουν αποσχισθεί εξαιτίας μιας τόσο ακλόνητης σωματικής ντροπής που τα παγκόσμια εγκληματολογικά χρονικά, στιγματισμένα με κάθε είδους αιμομειξία και κτηνωδία, μόλις και καταγράφουν τη διάστασή της. Γιοι με μανάδες, αφέντες με κόρες, λεσβίες αδελφές, έρωτες που δεν τολμούν να προφέρουν το όνομά τους, ανηψιοί με γιαγιάδες, φυλακόβιοι με κλειδαρότρυπες, βασίλισσες με βραβευμένους ταύρους. Ο αγέννητος γιος αμαυρώνει την ομορφιά· με το που γεννιέται φέρνει τον πόνο, διαιρεί τη στοργή, αυξάνει τις έγνοιες. Είναι ένα αρσενικό· η ανάπτυξή του είναι η παρακμή του πατέρα του, η νεότητά του ο φθόνος του πατέρα του, ο φίλος του ο εχθρός του πατέρα του. [Ένας πατέρας […] είναι ένα αναγκαίο κακό – IX, Σκύλλα – Χάρυβδις – σ. 188]

Νεωτερισμοί του κλασικού

Σε κάθε περίπτωση η απόφαση του Τζόυς ήταν να γράψει ένα βιβλίο με δεκαοκτώ κεφάλαια – διαφορετικές οπτικές γωνίες και ισάριθμα στιλ. Κι αυτή είναι η κύρια ιδιομορφία του Ulysses: είναι δεκαοκτώ βιβλία μαζί, το καθένα με διαφορετικό ύφος και τεχνική αφήγησης, που διηγούνται την ιστορία μιας μοναδικής ημέρας στο Δουβλίνο της περίφημης 16^ης Ιουνίου 1904 – έκτοτε Bloomsday. Πώς όμως δημιουργήθηκε αυτός ο ιδιόμορφος μοντερνισμός; Ο Τζόυς γνώριζε όλα τα ιδεολογικά ρεύματα (από τη φιλοσοφία του Άρνολντ και την κοινωνική κριτική των Ίψεν και Σόου μέχρι τις θεωρίες των Νίτσε, Μπερξόν, Φρόυντ, Κρότσε, Βέμπερ, την κοσμογονική αλληγορία του Μπλέικ, τις αισθητικές έγνοιες του Ακινάτη, τη γραφή των Τσέχωφ και Φλωμπέρ κ.ά.) αλλά το έργο του δεν οφείλεται σε κάποια προγενέστερη ή προγραμματική νεωτερική ιδεολογία όσο σε μια νεωτερική μορφή που ο ίδιος δημιούργησε μέσα από τις κλασικές φόρμες, από το βικτωριανό ύφος έως το συμβολικό μυθιστόρημα, κοινώς έχοντας αφομοιώσει την κλασική παράδοση και προχωρώντας εκλεκτικά προς τις εικονοκλαστικές του μορφές.

Τα υλικά των υλικών

Ας απλωθούν λοιπόν μπροστά μας όλα τα επιμέρους συστατικά του Οδυσσέα! Ο εκθέτης οδηγητής μας εκθέτει μπροστά μπροστά τα υλικά κατασκευής, όπως η Αυτοβιογραφία [πίσω από τις φοβερές μορφικές ανατροπές υπάρχει μια βαθειά πολύπλοκη φιλοσοφία ζωής· σπάνια το έργο ενός συγγραφέα είναι σε τέτοιο βαθμό δεμένο με τη ζωή του], η Εγκυκλοπαίδεια [όπου μια τερατώδης διακειμενικότητα πλημμυρίζει αναφορές σε αγγλική κι ευρωπαϊκή λογοτεχνία, ανατολίτικη φιλοσοφία, δυτικό μυστικισμό, θρησκευτική παράδοση, μεσαιωνική Ιρλανδία, ομηρική Οδύσσεια, αρχαιοελληνική γραμματεία κ.ά.], η Τεχνική. Στην τελευταία δεν υπάρχει προστασία του αναγνώστη, όπως στην κλασική λογοτεχνία, με τις αναγκαίες πληροφορίες του παντογνώστη αφηγητή· ο αναγνώστης αφήνεται στο έλος ενός ανελέητου κειμένου όπου κανείς δεν τον «συστήνει» σε κανέναν και τίποτα, κι αναρωτιέται συνεχώς αν διάβασε σωστά «λέξεις ανίερα παντρεμένες μεταξύ τους», με την ανασφάλεια ενός voyeur, ενός ξένου που κρυφακούει και κρυφοβλέπει.

…όχι δεν γίνεται τίποτα μ’ αυτόν δεν έχει τρόπους αυτός ούτε καν ευγένειες ούτε όχι τίποτε δεν έχει από φυσικού του να μας μπατσίζει από ίσως μ’ αυτό τον τρόπο στον πισινό μου επειδή δεν τον φώναξα Χιου ο ignoramus που δεν βλέπει τη διαφορά ανάμεσα στην ποίηση και στα λάχανα ιδού πώς την πατάς άμα δεν τους κρατάς κανονικά στη θέση τους να βγάζει τα παπούτσια του και τα παντελόνια εκεί πάνω στη καρέκλα μπροστά μου κοιτώντας έτσι κατάματα χωρίς ούτε να ζητάει την άδεια και να στέκεται έτσι χυδαία με μισό πουκάμισο […] άντε το λοιπόν υποθέτω πως γίνεται εξαιτίας που τούτα είναι τόσο αφράτα και προκλητικά στο κοντό μου μισοφόρι δεν μπορούσε να αντισταθεί ακόμα κι εμένα με ερεθίζουν μερικές φορές μια χαρά την έχουν οι άντρες να παίρνουν όση απόλαυση θέλουν από το κορμί μιας γυναίκας μεις είμαστε τόσο στρογγυλές και λευκές πάντα για δαύτους θα γούσταρα κι εγώ μια φορά για αλλαγή να είμαι ένας τους μονάχα να δοκιμάσω μ’ εκείνο το πράμα που το φουσκώνουν έτσι σκληρά πάνω σου και που συνάμα είναι τόσο μαλακό όταν το ακουμπάς…  [Ύψιστε Θεέ δεν υπάρχει τίποτε σαν τη φύση – XVIII, Πηνελόπη – σ. 449]

Τρόποι Ανάγνωσης

Πώς θα διαβάσουμε λοιπόν αυτό το υπερμυθιστόρημα; Πρώτα πρώτα ως ένα αναπόφευκτο εκτεταμένο ποίημα! Μόλις ο αναγνώστης αντιληφθεί ότι απουσιάζει η κλασική δομή της πλοκής και η παραδοσιακή μορφή του αφηγηματικού ύφους αντιμετωπίζει δυο επιλογές: ή θα παραιτηθεί ή να συνεχίσει, ενθαρρυμένος τουλάχιστο από την εμφανή ποίηση κάποιων κομματιών – άλλωστε το κείμενο διαθέτει τα περισσότερα από τα γενικώς αποδεκτά χαρακτηριστικά της ποίησης : ελευθερία στην σύνταξη, μεταφορική χρήση των λέξεων, συμβολισμό, ποιητικό ρυθμό, υπαινικτικότητα…Αλλά και ως πολύτροπο μυθιστόρημα (το πιο εκτεταμένο έργο της Συμβολικής Ποίησης και το πιο νατουραλιστικό μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ) που εξαντλεί κάθε δυνατή και αδύνατη διηγηματική τεχνική, καταλήγοντας στο τέλος να αρνείται τον ίδιο του τον εαυτό, το μυθιστόρημα δηλαδή ως είδος, τις λογοτεχνικές συμβάσεις ως εγγύηση αλήθειας, τη δυνατότητα της γλώσσας να εκφέρει την πραγματικότητα!

Κι αν το νεωτερικό μυθιστόρημα του Τζόυς δεν φαντάζει τόσο νεωτερικό όσο τότε; Τότε μπορεί να διαβαστεί ως μνημείο νεωτερικότητας, όπου ανασκάπτονται τo ρεύμα της συνείδησης του Edouard Dujardin, το «ανοιχτό» βιλβίο του Μαλλαρμέ, το φλωμπεριανό λεξικό του Μπουβάρ και Πεκυσέ τα παραφερνάλια της λαϊκής εικονογραφίας του Ρεμπώ, η κινηματογραφική γραφή του Cendrars, η διακειμενική των Eliot και Pound…και το παιχνίδι της κειμενικότητας δεν έχει τέλος!

Οδηγός Ανάγνωσης του Οδηγού Ανάγνωσης

Αν βέβαια χρειαζόμαστε οδηγό ανάγνωσης για τον Οδυσσέα, που χρειαζόμαστε, τότε αυτός ο οδηγός οφείλει να είναι παιγνιωδέστατος και ελκυστικός, με ποικίλα στοιχεία αλλά και σύντομες ενότητες, συνεπώς χρειαζόμαστε κι εδώ οδηγό ανάγνωσης για τον οδηγό ανάγνωσης, εφόσον το παιχνίδι πλέον έχει ανοίξει για τα καλά. Εδώ αρκεί ένα δισέλιδο προσπέκτους: Το βιβλίο δομείται σε δεκαοκτώ κεφάλαια που βέβαια αντιστοιχούν στα ισάριθμα επεισόδια του Ulysses, υπό τους ομηρικούς τίτλους που ο Τζόυς χρησιμοποίησε στην αλληλογραφία του, ενώ ένας εκτενέστερος τίτλος συμπυκνώνει τον δεσπόζοντα προσανατολισμό του κάθε κεφαλαίου. Τα κεφάλαια με τη σειρά τους δομούνται με τις ίδιες θεματικές ενότητες και περιλαμβάνουν: μετάφρασμα αντιπροσωπευτικό του ύφους του επεισοδίου, πλοκή (τόπος – χρόνος – πρόσωπα – σύνοψη πλοκής), ομηρικές αναφορές με τους αντίστοιχους συμβολισμούς και ειδική ενότητα με αναγνωστικές επισημάνσεις, ερμηνείες, εξωκειμενικά αναφερόμενα και τα συναφή. Ακολουθεί η ενότητα της Τεχνικής, ένα δεύτερο μετάφρασμα, σχόλια, βιβλιογραφικές παραπομπές, ερμηνευτικές θεωρήσεις και λοιπά στοιχεία για κάθε πιθαμή του κειμένου αλλά και ολόκληρη την πορεία του Ulysses, από την απαγόρευση το 1920 στις Ηνωμένες Πολιτείες λόγω «πρόστυχου» περιεχομένου (μόλις το 1933 ο δικαστής αποφάνθηκε πως το βιβλίο τελικά δεν είναι πορνογραφικό) μέχρι την πλήρη φιλολογική και εκδοτική του περιπέτεια.

…θέλω να δώσω μια τόσο ολοκληρωμένη εικόνα του Δουβλίνου, ώστε αν μια μέρα συμβεί ξαφνικά η πόλη να χαθεί από προσώπου γης να μπορεί να αναστηλωθεί μέσα από το βιβλίο μου.. (από γράμμα του Τζόυς σε φίλο του, σ. 22)

Έτσι το Ulysses/Οδηγός ανάγνωσης, μυητικό βιβλίο, αρχή μαθητείας και χάρτης πλοήγησης μαζί, αποτελεί πραγματικό απολαυστικό παιχνίδι. Η ανάγνωσή του μπορεί να αρχίσει απ’ οποιοδήποτε κάθε κεφάλαιο, υποκεφάλαιο, υποσημείωμα, ενότητα, υποενότητα κ.λπ. και να διαβαστεί και να απολαυστεί αυτόνομα, μετατρέποντάς μας από αρχικά έκπληκτο θεατή σε καταπρόθυμο συμμέτοχο στην Οδύσσεια ενός ανθρώπου που στο τέλος της κοπιώδους εκείνης Παρασκευής του 1904 είχε γίνει Οδυσσέας – Σεβάχ Θαλασσινός και ήρωας ενός Συναρπαστικού Βιβλίου.

Εκδ. Τόπος, 2010 [Σειρά: Επί των κειμένων], 492 σελ. με χρονολόγιο, βιβλιογραφία και ευρετήριο.

Μη φοβάσαι εκείνους που πωλούν το σώμα αλλά είναι ανήμποροι ν’ αγοράσουν την ψυχή [XVI, Εύμαιος – σ. 371] / Έθνος είναι οι ίδιοι άνθρωποι να κατοικούν στον ίδιο τόπο [XI, Κύκλωπες – σ. 245] / Αν ξάφνου όλοι γινόμασταν κάποιος άλλος… [VI, Νέκυια – σ. 121]