Διαλογικό πανόραμα σύγχρονης σκέψης και δημιουργίας

… όλες οι σύγχρονες δραστηριότητες, όλες οι μετακινηματογραφικές δραστηριότητες είναι βέβαια πολύ ενδιαφέρουσες. Επιδίδομαι σε αυτές. Είμαι καλλιτέχνης VJ, κάνω ταινίες που προβάλλονται σε κινητά τηλέφωνα και ασχολούμαι με τη διαδραστικότητα των μέσων. Όλα αυτά όμως είναι προσωρινά φαινόμενα, συναρπαστικά μεν, αλλά βαθύτατα συνδεδεμένα με σύγχρονες ενεργειακές δυνάμεις. Πια παράδειγμα, τίποτε απ’ ότι προανέφερα δεν μπορεί να συμβεί χωρίς τον ηλεκτρισμό. Τι θα συμβεί αν κάποιος τραβήξει την πρίζα; Η ζωγραφική στον πυρήνα της είναι πολύ απλή τεχνολογία και όλοι στον κόσμο μπορούν να την κάνουν. Και όταν ο πολιτισμός βουλιάξει στον υπόνομο – και είμαι σίγουρος ότι αυτό θα συμβεί – οι τελευταίες δραστηριότητες του ανθρώπου και πάλι θα αφορούν τη ζωγραφική. Οι παραθέσεις κειμένων δημιουργούν προβλήματα στη μετάφραση, υπάρχουν οι περιορισμοί της γλώσσας. Η δύναμη της ζωγραφισμένης εικόνας όμως είναι προφανής σε όλους. Είμαι σίγουρος λοιπόν ότι θα είναι παντοτινή…

… απαντά ο Πίτερ Γκρίναγουεϊ σε ερώτηση που αφορά την ζωγραφική και κατά πόσο θεωρείται παρωχημένο μέσο έκφρασης σε ένα κόσμο που χαρακτηρίζεται από άλλες εικαστικές δυνατότητες χάρη στην τεχνολογία, την οποία άλλωστε εξυμνεί και ο ίδιος με τη δουλειά του. Η ερώτηση δεν είναι τυχαία· ο εξαιρετικός σκηνοθέτης τα τελευταία χρόνια μελετάει ζωγραφικά αριστουργήματα, τα οποία εντάσσει σε πολυμεσικές δημιουργίες, με λόγο, μουσική και εικόνα. Ο δαιμόνιος δημιουργός είναι ένας εξαιρετικά ενδιαφέρων ομιλητής που ομολογεί πως το πρωταρχικό του ενδιαφέρον είναι «η έκφραση ιδεών από εικονογραφικά μέσα, πρωτίστως μέσω της ζωγραφικής, η οποία είναι πολύ ανώτερη από τον κινηματογράφο».

Ο δικός του κινηματογράφος πάντως υπήρξε συγκλονιστικός και όποτε χρειαστεί τον υπερασπίζεται, ιδίως απέναντι στην κατηγορία της συναισθηματικής απόστασης των ταινιών του, θυμίζει τις αιχμές της σεξουαλικής εμπειρίας στον αξέχαστο Ο Μάγειρας, ο Κλέφτης, η Γυναίκα του και ο Εραστή της ή την βαθιά επιθυμία για σεξουαλικη συντροφικότητα στο αξιόβλεπτο Κρυφό ημερολόγιο. Όσον αφορά τη θρησκεία ο Γκρίναγουεϊ πιστεύει πως οι περισσότερες θρησκείες είναι μισογυνικές και πάντα δυσκολεύονταν να χειριστούν την θηλυκότητα, ίσως επειδή οι περισσότερες δημιουργούνται από γέρους και φοβισμένους άνδρες που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την έννοια της γυναικείας σεξουαλικότητας, της γυναικείας δύναμης, την ικανότητα γέννας και δημιουργίας. Ίσως γι’ αυτό και ο ίδιος στις ταινίες του υποβάλλει γυναίκες σε ταπεινωτικές καταστάσεις, που «περνάνε στην πραγματική ζωή έτσι κι αλλιώς».

Δεν υπάρχουν όρια. Το πιο γενναίο πράγμα είναι να ζεις ανάμεσα στα δυο φύλα. Σε αυτή την γκρίζα ζώνη. Όχι ότι θέλω αλλαγή φύλου. Ένα τμήμα του εαυτού μου είναι θηλυκού γένους και ένα άλλο αρσενικού. Η Σούζαν Σόνταγκ μου είπε κάποτε: «Ποτέ δεν ξέρεις τι φύλο είσαι κάθε μέρα που έρχεται. ¨Όπως ποτέ δεν ξέρεις τι ηλικία έχεις κάθε μέρα που περνάει». Κάποιες φορές είμαι ένα αγορόσι, άλλες ένας άνδρας, άλλοτε ένα κορίτσι και άλλοτε μια γυναίκα, κάποιες άλλες φορές είμαι drag queen. Εξαρτάται πώς αισθάνεσαι για τον εαυτό σου τη συγκεκριμένη μέρα. Δεν έχει να κάνει με το τι βλέπει ο κόσμος.

…εξομολογείται η Ναν Γκόλντιν, μια άλλη ιέρεια της εικόνας, από τον φωτογραφικό αυτή τη φορά κόσμο, έναν κόσμο που την βοήθησε να μιλάει, στην ουσία άρχισε να φωτογραφίζει  για να αποκτήσει τη δική της γλώσσα και να διακόψει δυο βουβά χρόνια. Αν θεωρεί πως κάτι έχει καταφέρει, αυτό είναι ότι «έδωσε στον κόσμο την άδεια να «νομιμοποιήσει» τη ζωή του μέσα από την καλλιτεχνική φωτογραφία, ενώ εκπλήσσεται με τις βλακώδεις αντιδράσεις σχετικά με την φωτογραφία της με τα δυο κοριτσάκια από το Βερολίνο, βαφτιστήρια της, που χορεύουν γυμνά, καθώς κατηγορήθηκε για παιδεραστία! Η δική της επιθυμία ήταν ο συμβολισμός της μεγάλης αδελφής, η επιθυμία της μικρότερης να της μοιάσει, μια αληθινή ψύχωση της Γκόλντιν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της. Η περίπτωση, νομίζω, είναι ενδεικτική της ισοπέδωσης προθέσεων και εννοιών, καθώς και νέων μορφών εξουσίας. Και μιλώντας για εξουσίες:

Από την εποχή του Πλάτωνα η εξουσία πιστεύει ότι το γράψιμο εμπεριέχει κίνδυνο. και όντως έτσι είναι, επειδή ο λόγος που χρησιμοποιεί είναι τελείως διαφορετικός από όλους τους άλλους λόγους. Τον οικογενειακό, τον οικονομικό, τον θρησκευτικό. Ο Κάφκα έκανε λόγο στα βιβλία του μόνο για τη σχέση με τον πατέρα του και παρ’ όλα αυτά τον είχε απαγορεύσει το κομμουνιστικό καθεστώς για σαράντα χρόνια.

Ο λόγος έχει ήδη περάσει στον Ενρίκε Βίλα – Μάτας που επιμένει πως ο κόσμος πάντα φαντάζεται ότι ζει σε ένα τέλος εποχής, ήδη και από την εποχή της Βίβλου, πως η ιστορία της λογοτεχνίας είναι μια σειρά από αναστάσεις μέσα από πράγματα που φαίνονταν πως είχαν πεθάνει και πώς σήμερα είναι δυσκολότερο από ποτέ να βρεις αναγνώστες αν θες να γράφεις σοβαρά. Ο Καταλανός λογοτέχνης «πιστεύει στη δύναμη των λέξεων», κατά τη φράση του Ελίας Κανέτι και υποστηρίζει πως οι συγγραφείς του άλλαξαν τη ζωή: Όλες οι ιστορίες που ζει ο ίδιος ή ο κόσμος γύρω του τού θυμίζουν ιστορίες που έχει διαβάσει.

Ένας άλλος αξιανάγνωστος συγγραφέας, ο Τζόναθαν Κόου δεν βλέπει το νόημα να είναι κανείς συγγραφέας αν πιστεύει πως όλα βαίνουν καλώς στο κόσμο. Το γράψιμο αποτελεί για τον ίδιο μια θεμελιώδη έκφραση της δυσαρέσκειας για την πραγματικότητα γύρω του, είτε συναισθηματικά είτε από κοινωνική πολιτική άποψη. Ο συγγραφέας συζητά πάντα με ενδιαφέροντα τρόπο για την σύγχρονη πραγματικότητα, όπως άλλωστε την αποτύπωσε στον Ιδιωτικό βίο του Μάξουελ Σιμ: οι Βρετανοί είναι πολύ καλοί στο να καταπνίγουν τα συναισθήματά τους· κουκουλώνουν αυτό που αισθάνονται μέχρις ότου τα πράγματα φτάσουν στο απροχώρητο. Αυτή τη στιγμή, λέει ο Κόου, ο κόσμος δεν συνειδητοποιεί το μέγεθος της κρίσης και τι του έχει ζητηθεί να στερηθεί· θα το καταλάβει σε μερικά χρόνια.

Και πώς παρατηρεί την κρίση η συγγραφέας και ευθυμογράφος Φραν Λίμποβιτς, μια απολαυστική public speaker στην καρδιά του κόσμου, ή έστω της Νέας Υόρκης;  Όλους να συμπεριφέρονται σαν να πρόκειται για μια φυσική καταστροφή, σαν τη έκρηξη ενός ηφαιστείου ή σαν να πρόκειται για ένα μεταφυσικό μυστήριο και να λένε «Τι μπορούμε να κάνουμε; Αυτό μας συνέβη». Κανείς δεν αντιλαμβάνεται πως στις πραγματικότητα οι αιτίες που προκάλεσαν την κρίση ήταν πολύ ανθρώπινες. Σε μια δημοκρατία, όταν τα πράγματα καταρρέουν, φταίνε οι άνθρωποι, υποστηρίζει η Λίμποβιτς και συνεχίζει:

Η δημοκρατία είναι το πιο περίπλοκο πολίτευμα, διότι πρόκειται για μια αφύσικη μορφή διακυβέρνησης. Για παράδειγμα, οι φυσικές, αυθόρμητες μορφές οργάνωσης που σχηματίζουν τα παιδιά σε μια σχολική αυλή είναι είτε ένα σύστημα βασιλείας όπου ένας άτομο συμπεριφέρεται σαν βασιλιάς είτε ο φασισμός όπου ένα άτομο τρομοκρατεί τα υπόλοιπα. Είναι φυσικό για τους ανθρώπους να είναι ατομιστές. Η δημοκρατία είναι κάτι που πρέπει να διδαχθείς, χρόνο με τον χρόνο, για να το μάθεις.

Ο Ντάνιελ Μέντελσον, εκτός από συγγραφέας των Χαμένων, μεταφραστής του Καβάφη και δημοσιογράφος σημαντικών εντύπων πάντα με μια αρχαιοελληνική αναφορά στα κείμενά του, παίρνει θέση υπέρ της αναγκαιότητας απέναντι στην τυχαιότητα: μπορεί να μην προέρχεται από ελληνικό περιβάλλον, «αλλά ο καθένας μας βρίσκει τον πολιτισμό που του χρειάζεται». Έχοντας ως ομοφυλόφιλος δημιουργήσει οικογένεια με μια φίλη του, άρα τοποθετημένος «έξω από την φυσιολογική, αναμενόμενη ιστορία ζωής», o συγγραφέας διαπιστώνει σε αυτό το νέο οικογενειακό μοντέλο την καλύτερη εφαρμογή της «κατανεμητικής δικαιοσύνης της φιλίας». Και τι έμαθε από την ανασύνθεση της Οδύσσειας που αφάνισε την οικογένεια του αδελφού του πατέρα του στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, μια τραυματική αφήγηση που έγραψε στους Χαμένους ακριβώς για την ξορκίσει;

Αυτό που είναι σοκαριστικό όταν εντρυφείς στο Ολοκαύτωμα είναι ότι συνειδητοποιείς πόσο λεπτό είναι το επίχρισμα του πολιτισμού. Βλέπεις πόσο γρήγορα μπορεί να διαλυθεί Δε θα ξεχάσω ποτέ αυτό που μου είπε ένας από τους επιζήσαντες: «Μετά από μια βδομάδα τρόμου και πείνας ο άνθρωπος θα κάνει τα πάντα». Ο πολιτισμός δεν μπορεί να δώσει τη λύση σε κάθε περίσταση. Οι άνθρωποι, ή μάλλον κάποιοι άνθρωποι, αποκτηνώνονται πολύ γρήγορα. Αφότου τελείωσα το βιβλίο, για κάποιο διάστημα ένιωθα φριχτή καχυποψία. Όπως περίμενα το μετρό στην αποβάθρα κοίταζα τριγύρω μου τους ανθρώπους και σκεφτόμουν «μπορούν οι άνθρωποι να γίνου δολοφόνοι;». Τρελαίνεσαι όταν έρχεσαι σε πολύ κοντινή επαφή με αυτό το γεγονός. Και όμως όχι, οι άνθρωποι δε μαθαίνουν ποτέ. Γι’ αυτό διαβάζουμε τον Καβάφη.

Οι ερωτήσεις της Αστραπέλλου είναι ευθύβολες, δεν χαρίζονται στον συνομιλητή, επιμένουν σε διευκρινίσεις όταν εκείνος εκφράσει συζητήσιμο αφορισμό και δεν αφήνουν ανεκμετάλλευτες τυχόν ενδιαφέρουσες κρίσεις. Γενικώς δημιουργείται ένα κλίμα συζήτησης επί ίσοις όροις, δίνοντας φυσικά μέγιστο χωροχρόνο στον συνεντευξιαζόμενο. Η ευρύτατη πολιτισμική προέλευση των δημιουργών προσδίδει στο corpus των διαλόγων ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πανόραμα σύγχρονης δημιουργικής σκέψης και πράξης – απόλυτα σύγχρονης και ταυτόχρονα διαχρονικής.

Τζορτζ Λόης, Ντόρις Λέσινγκ, Σωτήρης Δημητρίου, Ραλφ Στέντμαν, Γκίλμπερτ, Τζορτζ, Ορχάν Παμούκ, Αντρέ Ασιμάν, Ίαν Ράνκιν, Μωρίς Αττιά, Ρομέο Καστελούτσι, Ντέϊμιαν Χέρστ, Πάουλ Βεράχεν, Θωμάς Μοσχόπουλος, Φίλιπ Ροθ, Αλέξανδρος Νεχαμάς, Τζέφρυ Ευγενίδης, Ελί Βιζέλ, Μάριο Βάργκας Λιόσα, Τζον Λε Καρέ και Διονύσης Φωτόπουλος συμπληρώνουν το σώμα των εξαιρετικών συνομιλητών επαληθεύοντας, τουλάχιστο στην περίπτωση μου, τα λόγια του Ντον ΝτεΛίλλο στην ερώτηση για τους επιθυμητούς αναγνώστες των βιβλίων του: …μου αρέσει να φαντάζομαι ότι τα διαβάζει κάποιος που αγαπάει την ανάγνωση λογοτεχνίας, που του αρέσει να χάνεται στον κόσμο ενός βιβλίου. Και που ενδεχομένως μπορεί να βρει κάποιο ίχνος παρηγοριάς μέσα σε αυτό. Μοναχικοί άνθρωποι επί το πλείστον.Πράγματι, είναι πολλοί οι άνθρωποι και τα λεγόμενά τους που παρηγορούν.

Εκδ. Πόλις, 2013, σελ. 403.

Στις εικόνες: Peter Greenaway, Nan Goldin, Enrique Vila Matas, Jonathan Coe, Fran Leibovich, Daniel Mendelsohn, Doris Lessing, Mario Vargas – Llosa.