Πανδοχείο

Αφορισμοί που γελοιοποιούν, συντομογραφίες που ξεγυμνώνουν

Ο όχλος περιεργάζεται τα «αξιοθέατα». Εξακολουθούν λοιπόν, να ρωτάνε αν ο τάφος του Ναπολέοντα αξίζει να θεαθεί από τον κύριο Σούλτσε κι όχι αν ο κύριος Σούλτσε είναι άξιος να δει τον τάφο του Ναπολέοντα.

Το λογοπαίγνιο, αξιοκαταφρόνητο ως αυτοσκοπός, μπορεί να αποτελέσει το πιο ευγενές μέσο έκφρασης, με το να χρησιμεύσει ως συντομογραφία μιας πνευματώδους θέασης πραγμάτων. Μπορεί να γίνει επίγραμμα κοινωνικής κριτικής, γράφει ο Καρλ Κράους στον εκατοστό εξηκοστό από τους εξακόσιους συνολικά αφορισμούς που βρίσκονται προς απόλαυση στην παρούσα συλλογή, και ακριβώς την λέξη λογοπαίγνιο κάλλιστα θα την αντικαθιστούσε η λέξη αφορισμός. Αλλά η αφοριστική γραφή του Κράους δεν χαρακτηρίζεται μόνο από πράγματι πνευματώδεις παρατηρήσεις και ευσύνοπτες κριτικές – αλλά και ευθύβολες δηλητηριώδεις βολές κατά κάθε προσώπων, πραγμάτων, θεσμών.

Πολέμιος του αυστριακού φιλελευθερισμού και της σύγχρονης βαρβαρότητας, παθιασμένος αρθρογράφος κατά του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ομιλητής σε αντιπολεμικές διαλέξεις, φανατικός αντιδημοσιογράφος με σατιρικό μένος κατά των εφημερίδων που ασελγούσαν στην αλήθεια, στην γλώσσα και στην τέχνη, ο Κράους  [γεν. Βοημία, 1874, στη Βιέννη από το 1877, θάν. 1936] σύντομα απέκτησε εχθρούς απ’ όλες τις πλευρές. Αποκήρυξε τον καθολικισμό, έβαλλε κατά των λογοτεχνών – ο τίτλος ενός έργου του Στο κράτος των ποιητών και των κοπράνων είναι ενδεικτικός. Με την απροκάλυπτη ειλικρίνεια και την ανελέητη κριτική του σε δημοσιογράφους, επιστήμονες και ανθολόγους, ακύρωσε την ίδια του την υστεροφημία, οδηγώντας όλους αυτούς σε μια πλήρη συνομωσία σιωπής.

Κι όμως, ήταν τόσο έντονη η πνευματική του δραστηριότητα, που η φήμη και η υπόληψη του διαχύθηκαν και χωρίς τη βοήθειά τους. Έγραφε σάτιρες, θεατρικά έργα, κριτικές, δοκίμια, σατιρικά και λυρικά ποιήματα, αφορισμούς, διοργάνωνε θεατρικές παραστάσεις όπου κάποτε έπαιζε κι ο ίδιος, διασκεύαζε και σκηνοθετούσε έργα για το ραδιόφωνο, εξέδιδε επί τριάντα επτά χρόνια το μαχητικό περιοδικό Ο Πυρσός (με συνεργασίες των Άουγουστ Στίνγμπεργκ, Φρανκ Βέντεκιντ, Όττο Στεσλ κ.ά.), οργάνωνε εκατοντάδες αναγνώσεις έργων δικών του και άλλων, πολλές από τις οποίες μάλιστα έκανε σε εργάτες. Μια από αυτές τις αναγνώσεις γοήτευσε και τον Τόμας Μαν που βρισκόταν στο ακροατήριο. Η ανεξαρτησία του πνεύματος φυσικά πληρώθηκε και με άλλους τρόπους: ο Κράους υπέστη σωματικές επιθέσεις από δημοσιογράφους, προσωπικούς διωγμούς, δικαστικούς αγώνες, συκοφαντίες και διασυρμούς απ’ όλους όσους μαστίγωσε με τις λέξεις του.

Αν είναι να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας την πνευματικότητα των γυναικών, τότε θα πρέπει να αρχίσουμε να ενδιαφερόμαστε και για τον αισθησιασμό των αντρών. Τι αίσια προοπτική!

…και ο λόγος περί Γυναικών. Άλλοτε η αποκαθήλωση της υποτιθέμενης «ομορφιάς»: Μια γυναίκα που δεν μπορεί να είναι άσχημη, δεν είναι όμορφη. /  Υπάρχουν γυναίκες που δεν είναι, απλά φαίνονται όμορφες. / Τι απέγινε η γυναίκα εκείνη, οι ατέλειες της οποίας αποτελούσαν ένα τέλειο σύνολο! Κι ύστερα η «φύση» και τα «στερεότυπα»: / Μια γυναίκα χωρίς καθρέφτη κι ένας άντρας χωρίς αυτοπεποίθηση – πώς θα τα βγάλουν πέρα στη ζωή; / Μια γυναίκα πρέπει να φαίνεται τόσο έξυπνη, ώστε η βλακεία της να αποτελεί μιαν ευχάριστη έκπληξη. Και πάντα ένας διαβρωτικότατος εγωπαθής σαρκασμός: Μ’ αρέσει να μονολογώ με γυναίκες. Ωστόσο ο διάλογος με τον εαυτό μου είναι πιο συναρπαστικός.

Σειρά έχει η δημοσιογραφία: Αποστολή του τύπου είναι να διαδίδει το πνεύμα και, ταυτόχρονα, να καταστρέφει την αντίληψη. / Η δημοσιογραφία φαινομενικά μόνο υπηρετεί την επικαιρότητα. Στην πραγματικότητα καταστρέφει τη διανοητική αντίληψη των ανθρώπων της αύριον. / Οι εφημερίδες έχουν την ίδια περίπου σχέση προς τη ζωή, που έχουν κι οι χαρτορίχτρες προς τη μεταφυσική. /Το να γράφεις τη φιλολογική στήλη μιας εφημερίδας είναι σαν να τυλίγεις μπούκλες πάνω σε μια φαλάκρα./ Να μη διαθέτεις ούτε μια σκέψη και να μπορείς να την εκφράζεις – αυτό είναι που κάνει τον δημοσιογράφο. / Συχνά ο ιστορικός δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά ένας δημοσιογράφος στραμμένος προς τα πίσω.

Υπάρχουν συγγραφείς, που μέσα σε είκοσι μόνο σελίδες καταφέρνουν να πουν αυτό, που εγώ, για να το πω, καμιά φορά χρειάζομαι δύο ολόκληρες αράδες.

Οι λογοτέχνες θα βρεθούν στο απυρόβλητο; Φυσικά και όχι! Γιατί γράφουν πολλοί; Επειδή δεν διαθέτουν αρκετό χαρακτήρα, ώστε να μη γράφουν. / Στη λογοτεχνία να φυλάγεσαι απ’ τους απατεώνες της δομής του λόγου. Σ’ αυτωνών τα σπίτια βάζουνε πρώτα τα παράθυρα κι ύστερα χτίζουνε τους τοίχους. / Μπορεί να γράψει κανείς ένα ολόκληρο βιβλίο γύρω από μια μηδαμινότητα τη στιγμή που μια αράδα μόνο θα της έπεφτε κιόλας πολύ. / Η σημερινή λογοτεχνία αποτελείται από συνταγές που γράφουν μόνοι τους οι ασθενείς.

Από την ανελέητη ειρωνεία του δεν θα μπορούσαν να διαφύγουν οι πολιτικοί [Ο κοινοβουλευτισμός είναι ο στρατωνισμός της πολιτικής πορνείας], οι εστέτ [Είμαι αναγκασμένος να κάνω στους εστέτ μια συνταρακτική αποκάλυψη: η παλιά Βιέννη υπήρξε κάποτε νέα], οι ψυχαναλυτές [Το υποσυνείδητο, σύμφωνα με έρευνες που έγιναν πρόσφατα, έχει καταντήσει ένα είδος «γκέτο» των ιδεών. Πολλοί είν’ αυτοί τώρα που θέλουν να γυρίσουν στα σπίτια τους], οι καλλιτέχνες, οι διανοούμενοι, οι βλάκες, οι ηθικοί και οι ανήθικοι: Θα ήταν μια ενδιαφέρουσα στατιστική: πόσοι άνθρωποι ακριβώς εξαιτίας των απαγορεύσεων, θα έμπαιναν στον πειρασμό να τις παραβιάσουν, και πόσες πράξεις άραγε είναι επακόλουθα ποινών;

Όταν δεν γελοιοποιεί τους άξιους γελοιοποίησης, ο Κράους είναι ικανός να γράφει πολύ ποιητικότερα από τους κατ’ ευφημισμόν ποιητές: Τα φρύδια της ήταν πινελιές στοχασμού – πότε πότε κυρτώνονταν σε αψίδες θριάμβου της φιληδονίας. / Τη νάρκωσε με αιθέρα ηδονής, για να την υποβάλει σε μια σοβαρή εγχείρηση στοχασμού. Το βιβλίο περιλαμβάνει επιλογή από τα έργα του Ρήσεις και αντιρρήσεις, Pro domo et mundo και Τη νύχτα. Ο αφορισμός, αυτό το ιδιαίτερο είδος που τιμήθηκε από τον Σαίξπηρ και τον Τζόναθαν Σουίφτ μέχρι τον Όσκαρ Ουάιλντ και τον Τζορτζ Μπέρναρ Σόου στην πένα του Κράους  – και παρά το αμετάφραστο κάποιων αμίμητων λογοπαίγνιων, όπως γράφει στην πλούσια εισαγωγή του ο μεταφραστής – βρίσκει την απόλυτα σαρκαστική, διεισδυτική και ταυτόχρονα ευφορική και οργιαστική πλευρά του.

Εκδ. Opera, 1992, επιλογή – μετάφραση Άγγελος Παρθένης, σελ. 172. Περιλαμβάνει εισαγωγή, χρονολόγιο, βιβλιογραφία και  36 σημειώσεις του μεταφραστή [Karl Kraus, Sprüche und Widersprüche [1909], Pro domo et mundo [1912], Nacths [1918]].

Αφιέρωμα Αεροδρόμια

Τα αεροδρόμια κρύβουν ίσως τις ευκαιρίες για τις πιο μύχιες σκέψεις των ταξιδιωτών. Αν θα τις κάνεις ή όχι, αξιοποιώντας την ευκαιρία, εναπόκειται σε σένα και τον κάθε ταξιδευτή. Αν, όμως, το κάθε ταξίδι δεν είναι ο προορισμός αλλά το ίδιο το ταξίδι, η ευκαιρία αυτή απομειώνεται σε χάπενινγκ σκέψης και συλλογισμών. Όλο αυτό το μαζεμένο φορτίο φαιάς ουσίας βαραίνει κατά την απογείωση και κάνει το μέσο να σέρνεται στον…αέρα. Δισεκατομμύρια στιγμές εγκεφαλικών λειτουργιών μέσα σ’ ένα υπολογιστή, με σκληρό δίσκο υποδοχής σκέψεων. Data ξένα σε γλώσσες προγραμματισμού, που χωνεύονται στην άκτρακτο και, λίγο αργότερα, αποβάλλονται μαζί με τα απόβλητα γκαζολίνης. Στον ουρανό. Διαλύονται σε σταγονίδια νοήμονος βροχής. Χους εις χουν απελεύσοιτο….

… γράφει ο Χρήστος Οικονόμου στο αφήγημα «Άνθρωποι στον …αέρα», μια από τις είκοσι τέσσερις συμμετοχές στο αφιέρωμα του τεύχους. Από την πρώτη σελίδα οι συγγραφείς επιβάτες εμφανίζονται σαν σε πίνακα αφίξεων – αναχωρήσεων: Alberto Fuguet, Carlos Drummonde de Andrande, Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Γιάννης Ευσταθιάδης, Λίνα Αλικάκου – Σορόγκα, Διαμαντής Μπασαντής, Άρης Σφακιανάκης, Μηνάς Βιντιάδης, Λένη Σβορώνου, Χρύσα Φάντη, Χρήστος Νικολόπουλος, Νίκος Ξένιος, Κωνσταντίνος Μπούρας, Λίλα Κονομάρα, Χρύσα Σπυροπούλου, Λίλη Μιχαηλίδου.

Το αεροδρόμιο, αυτή η εγγύηση της σίγουρης επιστροφής στην ευλογία της συνήθειας, της επανένωσης με τν μητρικό κορμό… Θα μπορούσε ο κατεξοχήν ταξιδιογράφος της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας να λείπει από την αίθουσα αναμονής; Φυσικά και όχι: ο Γιώργος Βέης ήδη συντάσσει έλεγχο «αφιξαναχωρήσεων», εν μέσω «γραφών εδάφους – σχεδόν αέρος». Οι σημειώσεις του από τα ατελεύτητα ταξίδια αρχίζουν από τις ιδιάζουσες μεταιχμιακές πολιτείες: Αεροδρόμιο Άνκορατζ της Αλάσκας, Αεροδρόμιο Μελβούρνης, Αεροδρόμιο LaGuardia Νέας Υόρκης, Αεροδρόμιο Χονγκ Κονγκ, Αεροδρόμιο Ντίλι Ανατολικό Τιμόρ, Αεροδρόμιο Αντίς Αμπέμπα, Αεροδρόμιο Σιγκαπούρης.

Γράφοντας για το Αεροδρόμιο Ντουμπάι, ο συγγραφέας διαβάζει απόπειρες συνύπαρξης του τυχαίου με το προκαθορισμένο· ποιος η ποια κάθεται δίπλα του παίζει αποφασιστικό ρόλο για το πώς θα κυλήσουν οι ώρες. Μπορεί και συλλαμβάνει ενίοτε το μύθο που περιβάλλει τον συνεπιβάτη του, το πιθανό δαιμόνιο που κρύβεται μέσα του, όπως μας παραδέχεται, προσθέτοντας: Ως συγγραφέας βέβαια οφείλω κατά τον τρόπο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες να παραμείνω πιστός στις φαντασιακές μου εμμονές, αποφεύγοντας να ενδώσω, όσο είναι δυνατόν, στις εφήμερες απλώς περιστάσεις μιας υποτιθέμενης «πραγματικότητας».

Το αφήγημα του Φίλιππου Δρακονταειδή Γερεβάν αντί Τιφλίδας είναι ακριβώς αυτό που λέει ο τίτλος: η αναγκαστική αλλαγή του προορισμού αλλά και οι απρόσμενες και σπαρταριστές εικόνες στην αναπάντεχη γη της προσγείωσης και η επιστροφή εν μέσω αναταράξεων – και λόγω αυτών – με τα χέρια σφιχτά πιασμένα μαζί με την συνταξιδιώτισσα, χέρια που παρέμειναν δεμένα μέχρι το χάραμα στο Μετέκι, στον τρίτο της όροφο. Στα απέναντι καθίσματα ο Αχιλλέας Κυριακίδης σκαρώνει μια αυτοσχέδια ανθολογία με παρεμφερή αερο-αναγνώσματα.

Αεροδρόμιο είναι τα μαύρα πτερύγια των πινάκων που τινάζονται κοκέτικα κάθε τόσο και οι φωνές του μέλλοντος που ανακοινώνουν αναχωρήσεις και αφίξεις, επιβάτες που φτάνουν μέσα από τη σκόνη του χρόνου, άνθρωποι αλλαγμένοι από την ενέργεια άλλων κόσμων μ’ αόρατες δονήσεις να τους σκεπάζουν τους ώμους μέσα σε μια διάχυτη μυρωδιά κηροζίνης και βαλίτσας, την αεροπλανίλα. Τους τυλίγει η ηδονή κι η ικανοποίηση της φυγής, η σπαρταριστή χαρά που νιώθει όποιος τα’ αφήνει όλα πίσω για να αφεθεί στα καλέσματα του αγνώστου. Τους ολοκληρώνει η γλυκόπικρη εμπειρία της άφιξης, της επιστροφής της αέναης ακύρωσης στου πρώτου ονείρου…

…  ίσως κάτι αναγνωρίζουμε σ’ αυτό το δεύτερο από τα δέκα σημεία του Airports της Ρίτας Λάββα. Και διόλου τυχαία το τελευταίο κείμενο του αφιερώματος έχει τίτλο Situation Terminal – εδώ ο Paul Goldberger γράφει πάνω στο ερώτημα: μπορεί κανείς να σχεδιάσει ένα όμορφο αεροδρόμιο;  Στις τελευταίες σελίδες, εκεί όπου βρίσκονται οι αποσκευές, ο Νάνος Βαλαωρίτης μένει να στοχάζεται πάνω στο ερώτημα του Henri Peyre σ’ ένα άρθρο με τίτλο «Τι σημαίνει η Ελλάδα για τη μοντέρνα Γαλλία;», παραλλάσσοντας όμως το ερώτημα σε «Τι σημαίνει η μοντέρνα Ελλάδα για τη Γαλλία;». Η καθιερωμένη κριτικογραφία και τα ένθετα / διάσπαρτα ποιήματα (Έλσα Κορνέτη, Παναγιώτης Βούζης, Γιώργος Μπλάνας κ.ά.) συμπληρώνουν το τεύχος – ταξίδι. Το επόμενο τεύχος του περιοδικού κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2013 [αρ. 34], και ήταν αφιερωμένο στην Τήνο, ενώ το φθινοπωρινό τεύχος που αναμένεται μέσα στον Νοέμβριο θα είναι αφιερωμένο στο Χρέος, «το οικονομικό και το άλλο». [σ. 192]