Η πλανητική πραγματικότητα και η πλάνη της πραγματικότητας
Η απόφαση να γίνω συγγραφέας πάρθηκε – έτσι νομίζω τουλάχιστον – εκείνη ακριβώς τη νύχτα. Μόνο έτσι μπορούσα να ανακτήσω μέρος έστω της υφαρπαγμένης πραγματικότητας. Οι συγγραφείς μένουν στην ιστορία γιατί, μέσω των λέξεων, αποφαίνονται, θέλουν δεν θέλουν, για το νόημα των πραγμάτων. Γιατί μέσω της αφήγησης κατασκευάζουν την αλήθεια όταν οι ιστορικοί απλώς την αναζητούν. Κι ακόμη γιατί ορίζουν μια άλλη ημερήσια διάταξη, πέρα από τη σφαίρα της πολιτικής. Γι’ αυτό ο Καίσαρας έτρεμε τους ποιητές περισσότερο κι από τους βαρβάρους που ροκάνιζαν τα σύνορα της Αυτοκρατορίας, είπα στην Τερέζα που με άκουγε σκεφτική τρώγοντας με όρεξη το Σικάγο της αργά τη νύχτα στην Πλατεία Βικτωρίας. [σ. 146]
Το απόσπασμα είναι εύγλωττο, καθώς η λογοτεχνημένη ζωή του αφηγητή έχει δεκάδες δεξαμενές για να εμβαπτιστεί στον καθαρτήριο συγγραφικό λουτήρα· από την άλλη, το ίδιο το απόσπασμα είναι έκκεντρο και όχι απόλυτα αντιπροσωπευτικό της χειμαρρώδους μυθοπλασίας της Άγριας Δύσης, η οποία σαφώς και είναι πλήρης προβληματισμών περί συγγραφικής σκόπευσης και ιστορικής κατασκευής αλλά ακόμα και αυτοί δεν αποτελούν παρά ένα μικρό μέρος σ’ ένα ενιαίο και πολυποίκιλο όλον. Είναι, άλλωστε η ίδια η ευρύτατη γεωγραφική και θεματολογική αγκάλη του βιβλίου που αφορά έναν ολόκληρο δημόσιο κόσμο και δυο προσωπικούς, της Τερέζα ΜακΕλντόουνι και του αφηγητή συγγραφέα, έτσι όπως πλάθονται μέσα από τις διηγήσεις της πρώτης προς τον δεύτερο, στις διάσπαρτες ανά τον χρόνο συναντήσεις τους, λιγοστές μεν αλλά οριακές ως πλήρεις διαλεκτικές, ψυχοσυναισθηματικές, πνευματικές και σαρκικές συνευρέσεις.
1. Μνήμη ανακατασκευασμένη, γνώση πρωθύστερη
Είναι η ίδια η Τερέζα, λοιπόν, που αφηγείται την ζωή της στον δικό μας αφηγητή, στα Πολώνια της Μήλου τον Ιούλιο του 1974, στα τέλη του 1979 στην Καλλιδρομίου, μια νύχτα του 1983 στο διανυκτερεύον μπαρ στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, στην ενδιάμεση στάση της στο δρόμο προς την Αφρική και σε άλλες παλαιότερες και ύστερες στιγμές – κι αυτός ο δικός μας αφηγητής ελπίζει, όπως γράφει, να μην τα προδίδει πέρα από τις μοιραίες στρεβλώσεις ή ανακατασκευές της μνήμης, της δικής της και της δικής του, γνωρίζοντας το ενδεχόμενο του εμπλουτισμού τους με άλλες μνημονικές προσθήκες ή και προσωπικές κατασκευές,
Η Τερέζα, εξάλλου, του εκφράζει τη αίσθηση πως η ζωή χρησιμοποιεί μάσκες προκειμένου να σου αποκρύψει την πραγματικότητα που, αν και οφείλει να είναι προφανής, προτιμά να θάβει το πρόσωπό της κάτω από την επιφάνεια. Οι έξι αφηγήσεις της εναλλάσσονται με πέντε παρεκβάσεις, όπου το εργαστήριο του οποίου ανοίγεται φωτεινά και διάπλατα, αφήνοντας σε κοινή θέα μεθόδους, προβληματισμούς, εργαλεία, αναγνώσεις – οτιδήποτε κρατήθηκε προς μυθοπλαστική χρήση ή έμπνευση, όπως π.χ. η Άγρια Ζωή του Ρίτσαρντ Φορντ και τα Τηλεφωνήματα του Ρομπέρτο Μπολάνιο, ένας αφορισμός του Βίλλα-Μάτας και μια φράση της Τέρρυ: Η πραγματικότητα είναι διαφορετική από την ιστορία που ίσως κάποτε αφηγηθείς με πρώτη ύλη εμένα.
2. Η γεωγραφία της στέρησης
Η οικογένεια ΜακΕλντόουνι (η εντεκάχρονη Τερέζα, ο επτάχρονος Μάικ, η μητέρα τους Μάρθα, ο συνταγματάρχης πατέρας Τιμ) μετακινείται από τις στρατιωτικές βάσεις του μέχρι το πατρικό ράντσο και από την Γουιτσιτά του Κάνσας στο Γκρέιτ Φολς της Μοντάνα. O πατέρας είναι διαρκώς σε αποστολή, φροντίζοντας πάντως να ενημερώνει την μικρή – «θα πολεμήσουμε τους κίτρινους που βάφτηκαν κόκκινοι» -, προκαλώντας εύλογες απορίες αν όντως επιθυμούσε να υπηρετήσει ένα ανώτερο σκοπό ή είχε βαρεθεί τη ζωή του και προτιμούσε διαρκείς περιπέτειες. Σε κάθε περίπτωση το παρελθόν που τον εμπεριείχε έμοιαζε με άλλη, ανεξάρτητη πραγματικότητα ή ένα ληγμένο κομμάτι ζωής. Ο συνταγματάρχης έμοιαζε να κάνει ένα είδος «γεωπολιτικού τουρισμού» με όλα τα έξοδα πληρωμένα από την αμερικανική κυβέρνηση, είπε σαρκαστικά η Τερέζα χαζεύοντας ένα χάρτη της Swissair κρεμασμένο πάνω από το μπαρ. […] Όπως και να χει πάντως, έμαθα έτσι καλή γεωγραφία – γεωγραφία της στέρησης…
3. Η αναζήτηση στην… αναχώρηση
Γύρω από το δίπολο κινούνται εξαιρετικά ενδιαφέροντες χαρακτήρες, όπως η μητέρα της, Μάρθα (στις απιστίες της οποίας η Τέρρυ υπήρξε αυτόπτης), που μοιάζει κυνηγημένη από τον ίδιο της τον εαυτό και οδηγείται στην τυπική αμερικανική σύγχυση, αναζητώντας τον έρωτα στον αναχωρητή εραστή που ζει στο τροχόσπιτο μέσα στο δάσος και αργότερα στα Ασράμ του Όρεγκον για να βρει τον εαυτό της, κάτι που όλοι κάποια στιγμή αναζητούσαν, συγκροτώντας κοινόβια, αναμετρούμενοι με το στοίχημα του Θορώ ή την πρόκληση της Δυτικής Ακτής, την αυτάρκεια και την πολιτική ανυπακοή. Εξίσου αντιπροσωπευτικές προσωπικότητες της κάθε φορά αναδυομένης Αμερικής αποτελούν και χαρακτήρες με συντομότερο πέρασμα ακόμα όπως η φίλη της Μάρθας Τζην Ντέμπσεϋ, που από τις διαδηλώσεις του 1967 βρέθηκε στα κοινόβια με τους πάμπλουτους Ινδούς διαλογιστές και στις αιρέσεις του ανηδονισμού και του αναχωρητισμού, κάποτε γραφική στα μάτια της οικογένειας αλλά ήδη από τότε υποψιασμένη πως αν δεν διατηρηθεί η Φύση ως Μουσείο, όλη αυτή η ύβρις θα επιστρέψει μέσα στα δικά μας στήθη. Όμως, σκεφτόταν η Τερέζα, η Τζην θα ζήσει αξιοπρεπώς, γιατί όποιος ζει σκαρώνοντας ιστορίες κοντράρει τη μοίρα. Κάτι που θα επιχειρήσει να κάνει και η ίδια.
4. Οι ιεραπόστολοι της ανάπτυξης
Η Τερέζα θα γίνει «εμπειρογνώμων της ανάπτυξης», επίλεκτο μέλος μιας κοινότητας που ξημεροβραδιάζεται στα αεροδρόμια και αγωνίζεται στις γωνιές του κόσμου, αν και η ίδια έχει πειστεί ότι ο πραγματικός πόλεμος γίνεται μέσα μας. Όλοι αυτοί οι ιεραπόστολοι της ανάπτυξης όπως η ίδια αυτοσαρκαστικά αποκαλεί, επιχειρούν να οργανώσουν το χάος του κόσμου, ομογενοποιώντας τον με δικά τους μέσα. Σ’ εκείνα τα χωράφια η επιστήμη συναντήθηκε με τον ιμπεριαλισμό, η χειραγώγηση με τον πολιτισμό. Η Αμερική όφειλε με κάθε τρόπο να επιδείξει την ανωτερότητά της – και κατόπιν να την εδραιώσει· μια Αμερική που επιθυμεί «να εξάγει τις δημοκρατικές της αξίες αλλά προτιμάει τον Τρουχίγιο από τον Φιντέλ Κάστρο»· μια Αμερική αυτάρκης αλλά που επείγεται να εξάγει το ιδεολογικοπολιτικό της πλεόνασμα· που προσφέρει άφθονη μυθοπλασία θαρρείς και ο προορισμός της είναι να παρέχει ό,τι χρειάζονται οι άνθρωποι, αλλά και ό,τι δεν χρειάζονται. Ή, όπως του λέει κάποια στιγμή ένας από τους συζύγους της, αν απαρνηθούμε το ιδεολόγημα της προόδου δεν απομένουν και πολλά από τον γέρικο δυτικό πολιτισμό. Όσο για την δυτική κληρονομιά της χάραξης τεχνητών συνόρων, όλο και κάποιο ρόλο θα έχει παίξει στους είκοσι πολέμους που μαίνονταν στην Αφρική εκείνη τη στιγμή, για τους οποίους το ευρύ κοινό έχει πλήρη άγνοια.
5. Σωτήρας του κόσμου, δραπέτης του εαυτού
Κατά μέγιστη ειρωνεία, η πρώτη παγκοσμιοποιητική αίσθηση είχε καταφτάσει στα παιδικά της μέσα από τις καρτ ποστάλ του στρατεύσιμου πατρός: Οι κάρτες έφταναν από μέρη όπως η Τεχεράνη του 1979 […] Από τον Λίβανο και την Κύπρο, από την Γουινέα Μπισσάου και τον Παναμά. Από το Σάντο Ντομίνγκο το 63 πριν από την αποχώρηση των πεζοναυτών. Από την Αθήνα το 65 κι έπειτα ξανά το 73. Από την Αντίς Αμπέμπα το 1977….Από την Λεποντβίλλ του πρώην Βελγικού Κονγκό πέντε βδομάδες μετά τη δολοφονία του Λουμούμπα, ακόμη κι από τη Χιλή, αν και χρόνια μετά την ανατροπή του Αλλιέντε. […] Γιατί; Ήταν από διάθεση επίδειξης στα παιδιά του ή μήπως, σε μια ιδιότυπη έκφραση των ενοχών του, ήθελε να δείξει πόσο απασχολημένος ήταν; Ακόμα κι από τη μικροσκοπική Γρενάδα της Καραϊβικής έφτασε καρτ ποστάλ το 1983…[σ. 114].
Η ανήσυχη ηρωίδα μετέτρεψε το δικό της ταξίδι ενηλικίωσης σε δια βίου περιπλάνηση σε μια μέγιστα ειρωνική προσπάθεια, αζημίωτη βέβαια, να αναιρέσει εκείνα που ο πατέρας της και οι έτεροι συνταγματάρχες είχαν διαπράξει. Συστρατεύθηκε με τους Λακαντόν της Γουατεμάλας, εργάστηκε σε στρατόπεδα υποδοχής προσφύγων της Ρουάντα στο Ανατολικό Κονγκό, πάλεψε να διοχετεύσει διατροφική βοήθεια στους ανά τον κόσμο λιμοκτονούντες, βιασμένους και κυνηγημένους κι έζησε όλη την καταισχύνη της ανθρωπιστικής επέμβασης των Αμερικανών και του ΟΗΕ στη Σομαλία, επιστρέφοντας κάθε φορά καθημαγμένη. Και πόσο Αμερικάνα, άραγε, ήταν τελικά, ποια ήταν η θέση της μέσα στον παντοδύναμο αμερικανικό πολιτισμό, ποια η δύναμή της στο τζετ σετ των διεθνών οργανισμών;
6. Η δύναμη της αυτοαναίρεσης
Αν όμως η Αμερική αποτελεί τον κυρίαρχο πολιτισμό γιατί ο εξομολόγος ανέχεται χρόνια τώρα τις αφηγήσεις της; Γιατί παρά το μίσος που προκαλεί όλοι σπεύδουν να την μιμηθούν; Ακόμα και η κατεδαφιστική αυτοκριτική των Αμερικανών μοιάζει να είναι η δύναμη του συστήματος, η ουσία της προπαγάνδας τους. Οι νευρώσεις, η εγκληματικότητα, οι πληγές, ο ρόλος τους στον κόσμο, όλα σε κοινή θέα. …ακόμη κι αν είσαι ο Τσόμσκι ή ο Χάουαρντ Ζιν ή ακόμη και ο Unabomber δεν παύεις να είσαι προϊόν της Αμερικής, κατέληγα. Εκπαιδευμένο, περήφανο για τη δουλειά του προσωπικό υποστήριξης, οργανωμένες βιβλιοθήκες, πνευματώδες και ενήμερο ακροατήριο με διάθεση κοινωνικής αυτοκριτικής πολύ μεγαλύτερη από όση ένας φιλοξενούμενος συνήθως διατυπώνει. Ήταν καλά και δεν μπορούσα να μη σκεφτώ ότι πέραν της γνωστής και πολυσυζητημένης αφομοιωτικής της ικανότητας …η μεγάλη δύναμη της προπαγάνδας της Αμερικής είναι η ελευθερία του λόγου. Οι άνθρωποι σου έδειχναν τις πληγές του έθνους τους και σε άφηναν ελεύθερο να εκτιμήσεις τα επιτεύγματα που είχε προαναγγείλει στο Η Δημοκρατία στην Αμερική ο Αλέξης ντε Τοκεβίλλ πριν από δεκαεπτά ολόκληρες δεκαετίες…[σ. 430]
7. Ο τόπος ως ήρωας
Από την εσώκλειστη και αυτάρκη Μοντάνα μέχρι την πραγμάτωση της αμερικανικής έννοιας του Wilderness, ο τόπος αποτελεί τον αφανή ήρωα του βιβλίου, μαζί με την φύση, οι περιγραφές της οποίας δεν εμπλουτίζουν απλώς αλλά στερεώνουν και υπομνηματίζουν πρόσωπα και γεγονότα ή την ίδια την Ιστορία – άλλωστε «ο τόπος ως ήρωας» είναι ένα επιστημονικό πρότζεκτ με το οποίο διασταυρώνεται ο ήρωας σε μια από τις πολλές ειρωνικές στροφές της πλοκής. Η Τερέζα από μικρή άρχισε να γνωρίζει τις αχανείς ενδοχώρες – ακόμα κι έξω από την τζαμαρία των ρεστωράν των αυτοκινητοδρόμων υπήρχε ένα νυχτερινό μεγάλο τίποτα, ενώ στις διηγήσεις του παππού της απλωνόταν ο χάρτης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η γη των ίσων ευκαιριών, η ήπειρος της εποποιΐα της Δύσης, ο ιδρυτικός μύθος της Αμερικής.
Στην άλλη άκρη της μαγευτικής φυσιογραφίας της Αμερικής βρίσκεται η ελληνική πραγματικότητα, ιδίως των μέσων της δεκαετίας του ’70, τότε που όλοι πίστευαν πως η δημοκρατία θα λύσει όλα τα ζητήματα, οι απόηχοι του γαλλικού Μάη έφταναν τραγικά καθυστερημένοι, σε ορισμένους οξυδερκείς φαινόταν πως θα κτισθούν καριέρες πάνω στα ερείπια των ημερών και οι πάντες δήλωναν φανατικοί αντιαμερικανοί. Αυτός ο τόπος, όμως, αποτελούσε για τον Ντον Ντελλίλο, όπως ο ίδιος εξομολογήθηκε στον αφηγητή, το βιβλίο του κόσμου, γεμάτο αναφορές και παραπομπές και υποσημειώσεις για ό,τι έχει πραγματωθεί αλλού. Ο ίδιος αργότερα περίτεχνα θα συνοψίσει τον ελληνικό λόγο με τον δικό του τρόπο: η υπερπαραγωγή γραπτού λόγου στη σημερινή Ελλάδα ίσως έχει τις ρίζες της στις αρχαίες γραφές. Η προσπάθεια να δαμάσεις το εύθραυστο, το πρόσκαιρο, το φευγαλέο. Ίσως γι’ αυτό δεν μπορεί να βασιστεί κανείς σε όσα λέτε. Τα παραπέμπετε όλα στη εγγεγραμμένη λέξη, στον βράχο, στο χαρτί, τον πάπυρο, το μάρμαρο, τον πηλό – στην παγιδευμένη λέξη. [σ. 396]
8. Πραγματικοτηταφήγηση
Όταν η σύγχρονη πολιτική ασκείται μέσα από τους διεθνείς μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς και μη οργανισμούς, τα αναπτυξιακά προγράμματα και τις πάσης φύσεως πολιτιστικές επεμβάσεις, η ονειρεμένη ειρήνη καταλήγει σε διαρκή πόλεμο και η κοινωνική γαλήνη ανατρέπεται από εμφύλιες συγκρούσεις, το περιβάλλον θυσιάζεται στον βωμό της ανάπτυξης και κάθε ιδιαιτερότητα στο όνομα της παγκοσμιοποίησης, τότε ο περίφημος «δυτικός ορθολογισμός» και η «αναγνωρισμένη» δυτική «ανωτερότητα» μοιάζουν με ψεύτικο ομοίωμα ευημερίας γεμάτο ρωγμές και τραύματα. Η κοσμοπολίτικη και διεθνιστική κοσμοθέαση αγωνίζεται να συνυπάρξει με την διαφύλαξη της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας και της προσωπικής ευτυχίας αλλά στο τέλος ακόμα και ο ίδιος ο λόγος που εκφέρει την συνάντηση είναι κυνικός, ειρωνικός, έστω απροκάλυπτα ειλικρινής. Ίσως, πάλι, όπως εκφράζεται από τον αφηγητή στο τέλος το βιβλίο, οι άνθρωποι να μην είναι προγραμματισμένοι για την ευτυχία.
Ο Μοδινός έγραψε ένα φιλόδοξο μυθιστόρημα πάνω στο συμβατικό ή ασύμβατο της οικουμενικότητας και της τοπικότητας, της ανάπτυξης και της διαφύλαξης, της αφήγησης και της «πραγματικότητας», των ερωτικών συντρόφων. Στην πληθωρική του πλοκή οι δεκάδες κρίκοι της αλυσίδας είναι διαφορετικοί αλλά πάντα αλληλένδετοι: ταξίδι, αναζήτησης ταυτότητας, παρατήρηση, βίωση, αισιοδοξία, επανάσταση, ενηλικίωση, κυριαρχία, συμβιβασμός, αποδοχή, επιβίωση, φυγή, αφήγηση. Το αφηγηματικό του είδωλο, έκπληκτο από τον καταρράκτη των πολλαπλών πλευρών της πραγματικότητας, κάποια στιγμή θα αποδεχτεί πως μέσα στην απειρία των επιλογών δεν βρίσκονται τελικά και πολλές εναλλακτικές: «διαρκώς επιθυμούμε ό,τι δεν ζήσαμε – ιδού ο ακρογωνιαίος λίθος του συστήματος: η διαιώνιση της έλλειψης».
Αλλά η ματιά του θα παραμείνει εστιασμένη… στα επιφαινόμενα – την ουσία των πραγμάτων κατά τον Κόνραντ. Στο διάβολο οι κρυμμένες αλήθειες και οι εσώτεροι πυρήνες της αλήθειας και τα παράλληλα σύμπαντα. Ζήτω η κοπιώδης σεμνή καταγραφή – δεν αρκεί άραγε από μόνη της; [σ. 307]. Στο τέλος, όσα δεν ειπώθηκαν τόσα χρόνια μπορούν να λεχθούν μεμιάς, μέσα σε μια ανάσα· άλλωστε η πραγματικότητα εμπεριέχει άφθονο μελόδραμα. Αλλά και την διαρκή υπόσχεση μιας νέας αφήγησης, από την αρχή. Ένα από τα απολαυστικότερα μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων.
Πλήρης τίτλος: Άγρια δύση. Μια ερωτική ιστορία. Εκδ. Καστανιώτη, 2013, σελ. 444. Πρώτη δημοσίευση: εδώ. Ο συγγραφέας στο Αίθριο του Πανδοχείου εδώ. Στην τελευταία φωτογραφία ο «ανεπτυγμένος» Αμαζόνιος.
Πανδοχείο 