Πανδοχείο

Διαπίστωσα ότι τα δοκίμια που με ικανοποιούσαν ακόμη ήταν εκείνα που αφορούσαν σύγχρονους του Σαίξπηρ, όχι τον ίδιο τον Σαίξπηρ. Ήταν αυτοί οι ελάσσονες δραματουργοί που, κατά τη διαμόρφωση της ποιητικής σταδιοδρομίας, με έμαθαν πολλά· αυτοί ήταν, όχι ο Σαίξπηρ, που διήγειραν την φαντασία μου, άσκησαν το μουσικό μου αυτό, αύξησαν τον συγκινησιακό μου πλούτο. Του διάβασα όταν ταίριαζαν περισσότερο στην ηλικία μου, στην ιδιοσυγκρασία μου και στο στάδιο ανάπτυξής μου, και τους διάβασα με πάθος, πολύ προτού μου περάσει η ιδέα να γράψω γι αυτούς. Στην περίοδο όπου τα σκιρτήματα της επιθυμίας να γράψω ήταν πολύ επίμονο, αυτοί ήταν οι δάσκαλοί μου. [σ. 235]

Βρισκόμαστε στο όγδοο και τελευταίο κείμενο του βιβλίου, όπου ο ποιητής στοχάζεται πάνω στα νεανικά του κριτικά και συγγραφικά λάθη και ταξινομεί την κριτική του πορεία, αλλά και ολόκληρη την μύησή του στην ανάγνωση και την εκλογή των κειμένων που του πρόσφεραν πνευματική ικανοποίηση και αισθητική απόλαυση. Η διάθεσή του είναι ιδιαίτερα εξομολογητική: όπως ο νεότερος ποιητής που τον επηρέασε ήταν ο Ζυλ Λαφόργκ και όχι ο Μπωντλαίρ, έτσι και οι δραματικοί ποιητέςπου του έδειξαν μια πορεία ήταν ο Κρίστοφερ Μάρλου, ο Τζων Γουέμπστερ, ο Σύριλ Τέρνερ, ο Τόμας Μίντλτον και ο Τζων Φορντ, αλλά όχι ο Σαίξπηρ. Από έναν τόσο μεγάλο ποιητή όπως ο Σαίξπηρ, γράφει, δεν μπορείς να επηρεαστείς, μπορείς μόνο να τον μιμηθείς· και η διαφορά μεταξύ επίδρασης και μίμησης είναι ότι η επίδραση μπορεί να γονιμοποιήσει, ενώ η μίμηση – ιδιαίτερα η ασύνειδη μίμηση – μπορεί μόνο να στειρώσει.

Η παρούσα συλλογή περιλαμβάνει κείμενα δημοσιευμένα σε περιοδικά (New Statesman, The Athenaeum) ή προερχόμενα από διαλέξεις (Βιργιλιανή Εταιρεία, Ένωση Βιβλιόφιλων του Σουώνσυ και της Δυτικής Ουαλίας, Πανεπιστήμιο της Γκλασκώβης, Πανεπιστήμιο του Ληντς National Book League) και συλλογές δοκιμίων. Τα θέματά του, μεταξύ άλλων: Σκέψεις για τον ελεύθερο στίχο, Άμλετ, Η μουσική της ποίησης, Οι τρεις φωνές της ποίησης αλλά και συζήτηση πάνω σε δυο ερωτήματα: Τι είναι το κλασικό; και Τι είναι η ελάσσων ποίηση; Η ανάγνωση των δοκιμιακών αυτών … δοκιμών είναι απολαυστική. Ο τρόπος του είναι εκείνος των διανοούμενων άλλων εποχών – μια παλαιάς κοπής πραγμάτευση ενός θέματος, που επιθυμεί με την αρχικά απλή γραφή να γίνει εύληπτη και κατανοητή, ενώ στην πορεία διακλαδώνεται σε ειδικότερες υπο-πορείες και σταδιακά γίνεται σύνθετη αλλά πάντα εύληπτη και κυρίως πλούσια σε προτάσεις συλλογισμού, ερεθίσματα σκέψης και αποστάγματα σοφίας.

Ίσως το πιο ενδιαφέρον κείμενο τιτλοφορείται Θρησκεία και λογοτεχνία. Ο ποιητής εδώ εκκινεί από την σκέψη ότι η λογοτεχνική κριτική θα έπρεπε να ολοκληρώνεται με κριτική που ασκείται από συγκεκριμένη ηθική και θεολογική σκοπιά. Είναι λοιπόν η εφαρμογή της θρησκείας στην κριτική κάθε λογοτεχνίας και η σχέση μεταξύ θρησκείας και λογοτεχνίας – και όχι η θρησκευτική λογοτεχνία – που αποτελούν το αντικείμενο του προβληματισμού του. Ο Έλιοτ αρνείται τον χαρακτηρισμό της Βίβλου ως μνημείου του αγγλικού πεζού λόγου και δέχεται την λογοτεχνική της επίδραση στην αγγλική λογοτεχνία όχι διότι θεωρήθηκε λογοτεχνία αλλά διότι θεωρήθηκε αναφορά του Λόγου του Θεού. Αργότερα παραδέχεται πως θα επιθυμούσε μια λογοτεχνία που θα ήταν ασύνειδα μάλλον παρά σκόπιμα και επιθετικά χριστιανική.

Αναφερόμενος στην βαθμιαία εκκοσμίκευση της λογοτεχνίας στην διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων [1932] ο ποιητής συνολικά διακρίνει τρεις κύριες φάσεις: στην πρώτη το μυθιστόρημα θεώρηση την Πίστη δεδομένη και την παρέλειψε από την εικόνα της ζωής (Φήλντινγκ, Ντίκενς, Θάκεραιη)· στην δεύτερη το μυθιστόρημα αμφιβάλλει, ανησυχεί ή αμφισβητεί την Πίστη (Τζωρτζ Ελιοτ, Τόμας Χάρντυ)· και στην τρίτη, του παρόντος, ανήκουν όλοι οι σύγχρονοι μυθιστοριογράφοι εκτός του Τζόυς.

Το κοινό έδαφος θρησκείας και μυθιστορήματος είναι η συμπεριφορά. Η θρησκεία μάς επιβάλλει την ηθική μας, την κριτική μας αντίληψη, την συμπεριφορά προς τους άλλους. Τα μυθιστορήματα επηρεάζουν την συμπεριφορά προς τους συνανθρώπους μας και επηρεάζουν το πρότυπο που έχουμε σχηματίσει για τον εαυτό μας. Όταν διαβάζουμε ια ανθρώπους που συμπεριφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με την επιδοκιμασία του συγγραφέα, που ευλογεί αυτή τη συμπεριφορά με τη στάση του απέναντι στο αποτέλεσμα μιας συμπεριφοράς που ο ίδιος καθόρισε, μπορούμε να επηρεαστούμε και να συμπεριφερόμαστε και εμείς με τον ίδιο τρόπο. [σ. 199]

Σε άλλο κείμενο ο Έλιοτ προτρέπει: Ας κρίνουμε τον κριτικό και διακρίνει διάφορους τύπους λογοτεχνικού κριτικού: τον Επαγγελματία Κριτικό ή «Σούπερ Βιβλιοκριτικό», που έχει πρότυπο τον Σαιν – Μπεβ, άρα μπορεί να είναι ένας αποτυχημένος συγγραφέας, τον Κριτικό με Γούστο που συνήθως είναι συνήγορος των συγγραφέων για τους οποίους μιλάει και ενίοτε έχει ακόρεστη δίψα για ανακάλυψη λησμονημένων ή περιφρονημένων έργων αλλά και βιβλία δεύτερης διαλογής, τον Ακαδημαϊκό και Θεωρητικό Κριτικό, όπου συμπεριλαμβάνονται φιλόλογοι και φιλόσοφοι, και, τέλος, τον κριτικό που γράφει κριτικές ως παραπροϊόντα της δημιουργικής του δράσης. Ο ποιητής υποστηρίζει πως θα έπρεπε όλοι να προσπαθούμε να είμαστε κριτικοί και να μην αφήνουμε την κριτική σε όσους κάνουν βιβλιοπαρουσιάσεις στις εφημερίδες. Καλός κριτικός είναι εκείνος που διαθέτει οξυμμένη και αδιάπτωτη ευαισθησία, ενώ τα διαβάσματά του καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα χωρίς ο ίδιος, ως αναγνώσεις, να παύει να είναι ολοένα και πιο εκλεκτικός.

Διευρύνουν άραγε τα βιβλία άμεσα τη γνώση μας για τη ζωή; Όχι· Αυτή η άμεση γνώση σχετίζεται άμεσα με μας, είναι γνώση του πώς συμπεριφέρονται οι άνθρωποι, πόσο μοιάζουν ή δεν μοιάζουν· η γνώση που μας παρέχουν τα έργα δημιουργικής φαντασίας είναι δυνατή μόνο ενός άλλου πεδίου αυτοσυνειδησίας: είναι γνώση της γνώσης που έχουν για τη ζωή άλλοι άνθρωποι, όχι γνώση της ίδιας της ζωής.

Ο συγγραφέας ενός έργου δημιουργικής φαντασίας προσπαθεί να μας επηρεάσει συνολικά, ως ανθρώπινα όντα, είτε το ξέρει αυτό είτε όχι. Και εμείς επηρεαζόμαστε από το έργο του, ως ανθρώπινα όντα, είτε θέλουμε είτε όχι. Υποθέτω πως οτιδήποτε τρώμε έχει πάνω μας κάποιο άλλο αποτέλεσμα, πέρα από την απόλαυση της γεύσης και της μάσησης· επιδρά πάνω ας μέσω της πέψης και της αφομοίωσης· και πιστεύω το ίδιο ακριβώς ισχύει και για ό,τι διαβάζουμε. [σ. 201]

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012, [Οι ποιητές μιλούν για την ποίηση, 3], μτφ. Άρης Μπερλής, 263 σελ. Περιλαμβάνεται δισέλιδη βιβλιογραφία με τις αρχικές δημοσιεύσεις των κειμένων και εννιασέλιδο ευρετήριο [T.S. Eliot, Selected Essays, 1932 / On Poetry and Poets, 1957 / To Critisize the Critic and other writings, 1965].