Stand – up philosophy
Υποθέτω κανείς υποψήφιος αναγνώστης δεν περιμένει να γίνει ευχάριστος στην παρέα του έχοντας αποστηθίσει την παρούσα συλλογή του Ζίζεκ, εφόσον εδώ δεν έχουμε ούτε αστεία, ούτε «ανέκδοτα» με την καθιερωμένη σημασία. Ο συγγραφέας συρράφει πνευματώδεις ιστορίες περιεχομένου σαφώς ανεκδοτολογικού αλλά με την «άλλη» σημασία. Στην ουσία πρόκειται για έξυπνα παραδείγματα που επιβεβαιώνουν ή ακυρώνουν φιλοσοφίες, που ρίχνουν την στοχαστική παράδοση στην αρένα της σύγχρονης πολιτικής πραγματικότητας αλλά και στις ιδιωτικές σχέσεις του υπερμοντέρνου ανθρώπου. Πού κολλάει ο Χέγκελ στην πεζή, τεχνοκρατική καθημερινότητά μας;
Παραδείγματα, υποδείγματα ή αποδείγματα, τα ανέκδοτα του Ζίζεκ δεν βρίσκονται ατάκτως ερριμένα στις σελίδες. Καθώς το ένα δικαιώνει ή καταβαραθρώνει κάποια φιλοσοφική γραμμή, δίνει την σκυτάλη στο επόμενο να συνεχίσει ή να αντικρούσει. Όλα αυτά τα μικροκείμενα, με έκταση από μισή ως τρεις σελίδες, προέρχονται από χειρόγραφα που δεν έχουν εκδοθεί αλλά και από ήδη εκδοθέντα έργα του, δυο από τα οποία έχουμε επισταμένα αναγνώσει εδώ στο Πανδοχείο [Βία / Έξι λοξοί στοχασμοί και Η μαριονέτα και ο νάνος].
Ως συνήθως ο Ζίζεκ βέβαια συνδέει τους πάντες με τα πάντα, όπως για παράδειγμα τον Σοβιετικό Κομμουνισμό, τον Παναΐτ Ιστράτι και το … ΔΝΤ. Όταν ο Ρουμάνος συγγραφέας έφτασε στην ΕΣΣΔ στα μέσα της δεκαετίας του ’30 και των μεγάλων εκκαθαρίσεων, ένας Σοβιετικός, προσπαθώντας να τον πείσει για την αναγκαιότητα της βίας ενάντια στους εχθρούς, απολογήθηκε με την γνωστή παροιμία «Δεν γίνεται ομελέτα χωρίς να σπάσεις αυγά», εκείνος ρώτησε «Και πού είναι η ομελέτα σας;». Ο Ζίζεκ θεωρεί πως μια παρόμοια απάντηση δικαιούται να εκτοξεύσουν οι Έλληνες στο Ταμείο.
Μεγάλη μερίδα στον κατάλογο έχουν τα κράτη του πάλαι ποτέ υπαρκτού σοσιαλισμού και εκείνα που λέγονταν πράγματι ως ανέκδοτα στόμα με στόμα, εναντίον των ηγετών και της ίδιας της ζωής στους παραδείσους πίσω από το παραπέτασμα. Και να σκεφτεί κανείς ότι οι άνθρωποι πραγματικά γελούσαν μ’ εκείνα τα γλυκόπικρα κατασκευάσματα… Ιδανικές περιπτώσεις για τον συγγραφέα, που τις ανάγει ως τραγελαφικές εφαρμογές κάποιας φιλοσοφικής ιδέας ή αντι – ιδέας· ας πούμε υποδεικνύει το τέρας της απόλυτης γνώσης και της ευρύτερης εγελιανής κοινοτοπίας σε μια γνωστή ιστορία από την Πολωνία του Γιαρουζέλσκι: ένας στρατιώτης πυροβολεί στις δέκα παρά δέκα χωρίς προειδοποίηση κάποιον που βρίσκεται στον δρόμο μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας που αρχίζει στις δέκα το βράδυ. Στην ερώτηση συστρατιώτη γιατί το έκανε απαντά: Τον ήξερα τον τύπο – έμενε μακριά από εδώ και σε καμία περίπτωση δεν θα μπορούσε να φτάσει σε δέκα λεπτά.
Ο αντίθρησκος φιλόσοφος (έχει αφιερώσει βιβλία του σε διάφορες θέσεις και αντιθέσεις του ως προς τους θεσμούς των ιερών και των οσίων) θεωρεί ότι υπάρχουν σοβαροί λόγοι να πιστέψουμε ότι το χριστιανικό δόγμα της αμώμου συλλήψεως βασίζεται στην λανθασμένη μετάφραση της εβραϊκής λέξης alma (που σημαίνει απλώς «νεαρή γυναίκα») ως «παρθένα». Έτσι φαίνεται πως ο δυτικός πολιτισμός υπέφερε για δύο χιλιετίες από καθαγιασμένες σεξουαλικές νευρώσεις απλώς επειδή οι συγγραφείς του Κατά Ματθαίον και Κατά Λουκάν Ευαγγελίων δεν γνώριζαν εβραϊκά, αντιγράφει ο Ζίζεκ από το βιβλίο του Σαμ Χάρις, Το τέλος της πίστης. Μια επίσης λανθασμένη μετάφραση δημιούργησε και τις εβδομήντα «παρθένες» που περιμένουν τους μάρτυρες στον μουσουλμανικό Παράδεισο: το Κοράνι, που βασίζεται στα πρώιμα χριστιανικά κείμενα που ήταν γραμμένα στην αραμαϊκή, μετέγραψε την λέξη hur, που σημαίνει λευκές σταφίδες, σε huris. Φανταστείτε, λέει ο Ζίζεκ, την έκφραση του προσώπου ενός αυτόχειρα τζιχαντιστή όταν διαπιστώσει ότι τα εβδομήντα ουρί ήταν τελικά μια χούφτα σταφίδες.
Οι αναγωγές φτάνουν μέχρι και τις παραδοσιακές αρχές της μυθολογίας. Αφού ο Ορφέας γύρισε να ρίξει μια τελευταία ματιά στην Ευρυδίκη και έτσι την έχασε, η θεότητα τον παρηγορεί – την έχασε πραγματικά ως σαρκική οντότητα αλλά εις το εξής θα μπορεί να διακρίνει τα χαρακτηριστικά της στην λαμπρότητα της πρωινής δροσιάς, στα αστέρια, παντού… Κι έτσι βιάζεται να αποδεχτεί το ναρκισσιστικό όφελος αυτής της αντιστροφής: αρχίζει να σαγηνεύεται από την προοπτική της ποιητικής εξύμνησης της Ευρυδίκης. Δεν είναι πια ερωτευμένος με αυτή αλλά με την εικόνα του εαυτού του να επιδεικνύει τον έρωτά του για εκείνη.
Ιδού μια νέα διασκεδαστική ερμηνεία στην αιώνια ερώτηση γιατί γύρισε να κοιτάξει πίσω του: είναι η σύνδεση ανάμεσα στο ένστικτο του θανάτου και στον εξαγνισμό μέσω της δημιουργίας. Μιλάμε για μια πλήρως υπολογιστική πράξη! Ο Ορφέας χάνει από πρόθεση την Ευρυδίκη με σκοπό να την ξανακερδίσει ως αντικείμενο μιας μεγαλειώδους ποιητικής έμπνευσης. Αλλά και η Ευρυδίκη δεν μπορεί να ενεργεί σκόπιμα; Γιατί να μην προκάλεσε εσκεμμένα το γύρισμα του κεφαλιού του; Μήπως σκέφτηκε κάτι σαν «Γνωρίζω ότι με αγαπάει, αλλά ενδεχομένως έχει το πεπρωμένο ενός μεγάλου ποιητή, συνεπώς ας θυσιαστώ ώστε να γίνει εκείνο που του αξίζει»;
Υπάρχει τέλος κι εκείνη η αύρα μιας κωμικής αντιστροφής στο Café Photo του Σάο Πάολο, που διαφημίζεται ως «το ιδανικό μέρος για να συναντήσετε την καλύτερη συντροφιά για το βράδυ σας». Οι πόρνες είναι κυρίως φοιτήτριες ανθρωπιστικών σπουδών και είναι εκείνες που επιλέγουν τους πελάτες τους. Οι άντρες κάθονται σ’ ένα τραπέζι με το ποτό τους και περιμένουν να προσκληθούν καταρχήν για μια συζήτηση σε κάποιο πολιτιστικό ζήτημα. Αν κριθούν αρκούντως πνευματώδεις, οι γυναίκες τους ρωτούν αν επιθυμούν να κοιμηθούν μαζί τους και ορίζουν την τιμή. Η φεμινιστική πορνεία ξεπληρώνεται με μια ταξική διάκριση, καγχάζει ο Ζιζ: οι συμβαλλόμενοι προέρχονται τουλάχιστον από την ανώτερη μεσαία τάξη.
Ο Χριστός και ο Γκαγκάριν, ο Χέγκελ και ο Κίρκεγκορ, ο Κλίντον και ο Μπους, ο Φρόυντ και ο Σαντάμ, το σεξ και η πολιτική, οι πάντες και τα πάντα επιστρατεύονται στις ζωντανές παραστάσεις και στα γραπτά κείμενα του Ζίζεκ. Είναι εμφανές ότι όλες αυτές οι μικροϊστορίες ζωντανεύουν τις ζωντανές διαλέξεις του, ώστε να αποκτούν στοιχεία φιλοσοφικών – κωμικών παραστάσεων. Άλλωστε όλα χωράνε στο καθολικό χωνευτήρι του λόγου του. Μόνο επίλογο του … Momus δεν περιμέναμε. Ο άλλοτε αγαπημένος μας ποπ σταρ, τώρα πια μόνιμος κάτοικος Οσάκα και όχι ιδιαίτερα εμπνευσμένος τραγουδιστής – τραγουδοπλάστης, κλείνει αιφνιδίως την συλλογή με εφτασέλιδο επίλογο. Ίσως επειδή το δικό του πρώτο μυθιστόρημα ήταν το Βιβλίο των ανέκδοτων, με μια άκρως δυσλειτουργική οικογένεια της οποίας τα μέλη είναι οι χαρακτήρες που γίνονται ήρωες σε μια σειρά από βρόμικα / πρόστυχα ανέκδοτα.
Εκδ. Μεταίχμιο, 2014, μτφ. Ιωάννα Μιχελάκου, επιμ. Όντεν Μόρτενσεν, επίλογος: Momus, σελ. 197 [Slavoj Zizek, Zizek’s Jokes, 2014]
Στις εικόνες: Panait Istrati με τον Νίκο Καζαντζάκη, Wojciech Jaruzelski, 71 παρθένες [ή λευκές σταφίδες], Hugh Adam Crawford – Orpheus: The Wooing of Eurydice.
Δημοσίευση και σε mic.gr / βιβλιοπανδοχείο, αρ. 205.
Πανδοχείο 