Αφιέρωμα στον Μισέλ Φουκώ
Πάντα υπάρχουν λόγοι για ένα Αφιέρωμα στον Μισέλ Φουκώ αλλά αυτή τη φορά είναι κατά πολύ ενισχυμένοι: αφενός η κυκλοφορία του βιβλίου του Οι μη κανονικοί (εκδ. Εστία, 2010), αφετέρου το συνέδριο που συνδιοργανώθηκε από την Εστία και το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, με αφορμή αυτής της έκδοσης, με τίτλο Τι μας κληροδότησε η σκέψη του Φουκώ; Το τεύχος περιλαμβάνει λοιπόν τις ανακοινώσεις της διήμερης συζήτησης κι επιπλέον δύο κείμενα, συν την υπόλοιπη καθιερωμένη ύλη. Επικεντρώνουμε σε δυο αρκούντως ερεθιστικά.
Ο Ντιντιέ Εριμπόν, συγγραφέας και του βιβλίου Μισέλ Φουκώ. Φιλόσοφος, δανδής και ταραξίας (Lector, 2009) στο άρθρο του με τίτλο Το τοπικό και το παγκόσμιο: μορφές εξουσίας και τρόποι αντίστασης (μτφ. Κώστας Σπαθαράκης) εστιάζει στις παραδόσεις του Φουκώ έτσι όπως αποτυπώνονται στους Μη Κανονικούς και ειδικότερα σ’ εκείνες που παρουσιάζουν τα δυο μοντέλα λειτουργίας της εξουσίας. Το πρώτο, που αφορά στον έλεγχο της λέπρας κατά τον Μεσαίωνα, προχωρεί στον αποκλεισμό ενός μέρους της κοινωνίας (αποβάλλουμε τους λεπρούς, δεν θέλουμε να τους βλέπουμε πια) και στην πλήρη κοινωνική αποξένωσή τους. Το δεύτερο (τέλη 17ου– αρχές 18ου αι.) αφορά τον έλεγχο της πανούκλας: τώρα οι ασθενείς δεν αποβάλλονται αλλά χτενίζεται ολόκληρη η πόλη, επιτηρούνται όλοι οι χώροι κι εγκλείονται οι μολυσμένοι.
Το πρώτο μοντέλο καθοδήγησε και τον διωγμό των αλητών, των αργόσχολων, των ελευθεριαζόντων, των παραφρόνων, των ομοφυλοφίλων και τον εγκλεισμό στο ονομαζόμενο «γενικό νοσοκομείο», που άλλωστε ήταν το πρώην λεπροκομείο. Καθώς το δεύτερο μοντέλο εγκλείει τους ανεπιθύμητους στο βλέμμα της επιτήρησης, ο Φουκώ παρατηρεί το πέρασμα από μια εξουσία αρνητική, που αποκλείει, εξορίζει και περιθωριοποιεί, σε μια εξουσία θετική, που κατασκευάζει, γνωρίζει, παρατηρεί, αντιστοιχεί δε σε μια «πειθαρχική οργάνωση» με στόχο την εκγύμναση σωμάτων και ψυχών και την «κανονικοποίηση».
Κάπως έτσι οι τεχνολογίες της εξουσίας – και ιδίως της ψυχιατρικής – αντί να καταδικάζουν την σεξουαλικότητα στη σιωπή (μη ξεχνάμε πως οι παραδόσεις για τους Μη κανονικούς εξαγγέλλονται ως παραδόσεις για την «κανονικοποίηση της σεξουαλικότητας»), την προκαλούν να μιλήσει και καθώς η κοινωνία μας προτρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτήν, ακριβώς πολλαπλασιάζει και επεκτείνει την κυριαρχία της. Αυτή η «disposition της σεξουαλικότητας», βασισμένη σε μια ιδέα η ιδέα που προέρχεται κατευθείαν από τη χριστιανική εξομολόγηση, αποτελεί μια τεχνολογία της εξουσίας. Από την άλλη, στο έργο του Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής ο Φουκώ παρατηρεί την συνένωση των δυο μοντέλων σ’ έναν πανοπτικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό: πρώτα την διαχωρισμό των κρατουμένων από την κοινωνία και κατόπιν την διαρκή τους επιτήρηση και αναμονή μετάνοιας, έτσι ώστε η φυλακή να αναπαράγει ακριβώς το παραβατικό άτομο.
Σκεπτόμενοι όμως περί της σύγχρονης κληρονομιάς του Φουκώ ειδικά σήμερα με τις νέες αραβικές εξεγέρσεις είναι αδύνατο να μη θυμηθούμε ένα γνώριμο ακάνθινο φουκωικό ζήτημα: τη στάση του απέναντι στην ιρανική επανάσταση (1979) και τα σχετικά, φλογισμένα του κείμενα μαζί με την ανάλογη συζήτηση. Αποτελούσε λοιπόν ο συγγραφέας μια ακόμα περίπτωση διανοούμενου που σαγηνεύτηκε από τον εξεγερμένο λαό και τυφλώθηκε από την λάμψη της επανάστασης αδιαφορώντας για τις επακόλουθες απειλές για την ελευθερία και την δημοκρατία, υποκύπτοντας, συνεπώς, στον πειρασμό της ανελευθερίας και του ολοκληρωτισμού; Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο κείμενό του Ο Φουκώ και η ιρανική εξέγερση, ξανά πρωτίστως θέτει ένα γενικότερο κρίσιμο ερώτημα – οδηγό: ποια στάση πρέπει να τηρήσει ο δημοκρατικός πολίτης όσο αυτά είναι σε εξέλιξη, όσο όλα είναι αβέβαια και ρευστά κι η (όποια νέα) εξουσία δεν έχει δείξει ακόμα το αληθινό της πρόσωπο; Γιατί εκ των υστέρων όλοι γινόμαστε σοφοί αλλά το ζήτημα είναι τι λες και κάνεις τη δύσκολη ώρα του αναβρασμού. Τι μέρες των αραβικών εξεγέρσεων λοιπόν πολλοί θυμήθηκαν ιδίως στη Γαλλία το «πάθημα» του Φουκώ.
Η αρχική ιδέα ανήκε στον ίδιο: πρότεινε στον εκδότη της Corriere della sera την συγκρότηση μιας ομάδας διανοούμενων που θα πήγαιναν ως ρεπόρτερ εκεί όπου συμβαίνουν τα μεγάλα γεγονότα. Τα «ρεπορτάζ ιδεών», στα οποία θα συμμετείχαν συγγραφείς όπως η Σούζαν Σόνταγκ κι ο Χόρχε Σέμπρουν, τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν σε ευρεία κλίμακα. Εν τούτοις ιδιαίτερη σημασία έχει το σκεπτικό του Φουκώ: Υπάρχουν περισσότερες ιδέες στη γη από ό,τι φαντάζονται συχνά οι διανοούμενοι. Και τούτες οι ιδέες είναι πιο δραστικές, πιο δυνατές πιο ανθεκτικές και πιο παθιασμένες από ό,τι μπορούν να σκεφτούν για αυτές οι πολιτικοί. Πρέπει να παρευρεθούμε στη γέννηση των ιδεών και στην έκρηξη της δύναμής τους· όχι στα βιβλία που τις διατυπώνουν, αλλά στα γεγονότα μέσα στα οποία φανερώνουν τη δύναμή τους… Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο διασταύρωσης ιδεών και γεγονότων επιθυμούσε να εργαστεί ο Φουκώ.
Στο σύνολο των δεκατεσσάρων κειμένων ο Φουκώ συνέλαβε με μεγάλη οξυδέρκεια τι ήταν αυτό που γινόταν τη στιγμή ακριβώς που γινόταν: ένα τεράστιας σημασίας γεγονός που θα καθόριζε τη μοίρα του κόσμου τα επόμενα χρόνια, μια εξέγερση με καθοριστικά θρησκευτικό χαρακτήρα – κοινοί τόποι σήμερα αλλά το γεγονός ότι λέγονταν ακριβώς την ώρα που συνέβαιναν ήταν κάτι σαφώς εντελώς διαφορετικό.
Τρία στοιχεία της ιρανικής εξέγερσης τον γοήτευσαν: η καθολικότητα (μια βούληση απολύτως συλλογική), η αφοβία έναντι του θανάτου, η πνευματικότητα. Ως προς το δεύτερο, εκεί ο Φ. έζησε αυτό που γνώριζε μόνο από τα βιβλία: ότι μια εξέγερση είναι δυνατή μόνο όταν έρθει η μυστική εκείνη στιγμή που ο άνθρωπος ξεπερνάει το φόβο, και ιδίως τον φόβο των φόβων, δηλαδή του θανάτου. Η δε πολιτική πνευματικότητα αφορούσε την άρνηση της πολιτικής ως τεχνικής της εξουσίας και την αναζήτηση μιας πολιτικής που θα άλλαζε πρωτίστως τους ίδιους τους ανθρώπους. Οι προσδοκίες του βέβαια διαψεύστηκαν οριστικά: το νέο καταπιεσμένο καθεστώς όχι μόνο δεν ευνόησε καμιά πνευματικότητα, αλλά οδήγησε, μεταξύ άλλων, και στην πιο αντιπνευματική στάση: τη συλλογική υποκρισία.
Όμως το ενδιαφέρον πρέπει να επικεντρωθεί στο περίφημο πια κείμενό του Inutile de se soulever? (Είναι άχρηστο να ξεσηκωνόμαστε;), με το οποίο απάντησε στους επικριτές του κι έκλεισε οριστικά τον κύκλο των ιρανικών του κειμένων. Σε αυτό το κείμενο εγκωμιάζεται η εξέγερση (και όχι η Επανάσταση, που μπορεί να αποτελέσει και σφετερισμό της), ως κορυφαία επιβεβαίωση της ανθρώπινης ελευθερίας, αφού αποκαλύπτει ότι καμία τάξη, ακόμη και η ισχυρότερη και μακροβιότερη, δεν είναι τελικά απόλυτη. Κάθε εξέγερση διακόπτει τον ρου της ιστορίας για λίγο, τον θέτει εκτός κανονικής λειτουργίας· είναι η στιγμή που ένας άνθρωπος προτιμάει το ρίσκο του θανάτου από την ασφάλεια μιας υποταγμένης ζωής. Γι’ αυτό και ο Φουκώ αδιαφόρησε για τις εκ των υστέρων σοφές αναλύσεις περί αιτίων και συσχετισμών της ιρανικής εξέγερσης κι ενδιαφέρθηκε για το αίνιγμά της, για το τι συνέβαινε στην ψυχή και το μυαλό των εξεγερμένων. Συνεπώς, καταλήγει ο Ζ., σήμερα που ο αραβικός κόσμος συγκλονίζεται από τεράστιες λαϊκές εξεγέρσεις με χιλιάδες νεκρούς κι όλα είναι άδηλα, ό,τι κι αν συμβεί στη συνέχεια, σήμερα πάντως τις χαιρετίζουμε τις εξεγέρσεις αυτές, όπως έκανε και τότε ο Φουκώ. Αύριο βλέπουμε.
Οι υπόλοιποι τίτλοι: Μισέλ Φουκώ (Ο αρχικός Πρόλογος στην Ιστορία της τρέλας (1961), μετάφραση – επίμετρο Μάκης Κακολύρης), Μυριάμ Ρεβώ Ντ’ Αλλόν (Μισέλ Φουκώ: μια φιλοσοφία της επικαιρότητας), Κύρκος Δοξιάδης (Η μέθοδος του Φουκώ), Μιχαήλ Παρούσης (Μισέλ Φουκώ: αλήθεια και νομικές πρακτικές), Γεράσιμος Βώκος (Μαρία Αντουανέττα: η μήτρα της ανωμαλίας), Θανάσης Τζαβάρας (Σχέση της ψυχανάλυσης με τις νόρμες και τις κανονικότητες), Άρης Στυλιανού (Κανόνες και κανονιστικότητα: Φουκώ και Κανγκυλέμ), Σωτήρης Σιαμανδούρας (Dispositif: γενεαλογία και μετάφραση), Θεοδόσης Νικολαΐδης (Σκέψεις για την έννοια της ταυτότητας), Κώστας Τσιαμπούρας (Το πολιτικό και η αλήθεια. Για την πολιτική φιλοσοφία του Φουκώ).
Σε επόμενη ανάρτηση, παρουσίαση του τρέχοντος τεύχους.
Πανδοχείο 