Πανδοχείο

Άρθρα – Ομιλίες – Δοκίμια, 1972 – 2012

Ανάμεσα στην επιστήμη και την τέχνη αναπτύχθηκε ένα νόθο είδος, χαριτωμένο και ωστόσο επωφελές, δισυπόστατο όπως οι Κένταυροι, οι Τρίτωνες και οι Νηρηΐδες της μυθολογίας μας, ένα είδος που μολονότι έχει ρίζες και καθαρά υποκειμενικές, φιλοδοξεί να ενδυθεί το ρούχο της επιστήμης και να μας παρουσιάσει τα πράγματα αντικειμενικώς. Αυτό το ερμαφρόδιτο δημιούργημα είναι το δοκίμιο…

…γράφει η Ελένη Λαδιά στο κείμενό της περί της «χαριτωμένης πλάνης του δοκιμίου», παρατηρώντας ότι η διεργασία του είναι σχεδόν καθωρισμένη και η ακτινογραφία του εμφανίζει τα ίδια πάντα «ευρήματα»: την σύλληψη της ιδέας από τον δοκιμιογράφο και την αποδοχή μιας δεδομένης αλήθειας – και κατά κανόνα αποδεικνύει πάντα τα αυταπόδεικτα τα αναπόδεικτα -, την πίστη ότι η ιδέα του έχει την βαρύτητα του αξιώματος, της αναπόδεικτης αλήθειας, μολονότι αυτή διαθέτει υπόστρωμα υποκειμενικό. Πόσο διαφορετική με την συμπαθητική υποκειμενικότητα των χαρακτήρων του μυθιστορήματος! Στο δοκίμιο η πειθώ βασίζεται σε μια σειρά διανοητικών διεργασιών που διαθέτουν το τελετουργικό της επιστήμης και την υποκειμενικότητα της προσωπικής γνώμης.

Το προαναφερθέν κείμενο περιλαμβάνεται στην Α΄ Ενότητα ετούτης της ποικιλόμορφης ως προς τα θέματα συλλογής κειμένων. Πρόκειται για κείμενα δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες, που καλύπτουν μια συγγραφική πορεία σαράντα χρόνων. Η πρώτη αυτή ενότητα περιλαμβάνει άλλα οκτώ μικρά κείμενα που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Το Βήμα (στήλη Σημασίες). Η Β΄ ενότητα είναι αφιερωμένη στους Παράλληλους Δρόμους Ελλήνων και Κοπτών, με κείμενα δημοσιευμένα στα περιοδικά Ευθύνη, Νέα Εστία, Παράδοση κ.ά. Στην Γ΄ ενότητα Ένα αγγείο μια ιστορία περιλαμβάνονται σύντομα μελετήματα δημοσιευμένα στο περιοδικό Εποπτεία, με τις απαραίτητες υποσημειώσεις και την βιβλιογραφία τους. Στην Δ΄ ενότητα διαβάζουμε Για την Λογοτεχνία και όχι μόνο.

Εδώ περιλαμβάνονται οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες «σκέψεις για τη λογοτεχνία του Μιρσέα Ελιάντε». Ο ύπατος των θρησκειολόγων συγγραφέας είναι κι ένας πρωτότυπος πεζογράφος, μια ιδιότητα λιγότερο γνωστή, κατά την οποία μάλιστα απέφυγε να εκμεταλλευτεί τις ιστορικές του γνώσεις ή να σκιαγραφήσει τις ιδέες του για την διαλεκτική του ιερού. Είναι βέβαια φανερό ότι η θρησκειολογία και η μυθιστορία συμπλέουν, αμφότερες γεννήματα του μύθου. Ο Ελιάντε αναγνωρίζει ότι και ο πλέον άθρησκος άνθρωπος έχει τους ιερούς τόπους του προσωπικού του σύμπαντος, με την διαφορά βέβαια πως το προσωπικό σύμβολο δεν έχει ούτε την διάρκεια ούτε την εγκυρότητα του συλλογικού.

Αποσυρμένος στη μοναξιά του, ο θεός του διηγήματος Ο Μακράνθρωπος θυμίζει τον απόμακρο θεό που δεν έχει ανάγκη από λατρείες, ιερά και λειτουργούς. Άλλωστε δεν υπάρχουν μαρτυρίες και αποδείξεις της ύπαρξής του. Όποιος πιστεύει, πιστεύει και στο θαύμα, όπως εκφράζουν στους διαλόγους τους οι χαρακτήρες. Στο μυθιστόρημα του Δεκαεννέα τριαντάφυλλα ο ήρωας γράφει: έχουμε προσπαθήσει να δώσουμε άλλη ερμηνεία στο δράμα, δηλαδή στην αρχαία μυθολογία από τη σκοπιά της σύγχρονης ιστορίας. Όμως πρέπει αντίθετα να προεκτείνουμε και να συμπληρώνουμε την αρχαία μυθολογία με ό,τι καινούργιο έμαθε ο δυτικός άνθρωπος τα τελευταία εκατό χρόνια.

Τα κείμενα της Ε΄ ενότητας αφορούν σκέψεις για τους Βιττγκεστάιν, Νίτσε και Ντοστογιέφσκι και εκείνα της Στ΄ ενότητας γράφτηκαν για τους φίλους που έφυγαν (Νανά Ησαΐα, Τατιάνα Σταύρου, Γιώργος Φέξης κ.ά.). Το τελευταίο μέρος περιλαμβάνει κριτικές και δοκίμια: Ιβάν Καραμάζωφ και Ιωσήφ Κ., Ο Δ.Π. Παπαδίτσας, η Κοσμολογία και το τελευταίο ποίημα, Η πρωτεϊκή Μελένια, Εμπεδοκλής, ο πρώτος υπερρεαλιστής κ.ά.

Ένα ιδιαίτερο κείμενο αφιερώνεται στην «Ελένη» της πεζογράφου Γαλάτειας Σαράντη. Ο τίτλος αυτής της συλλογής διηγημάτων προδιαθέτει για την μυθική και ποιητική καταγωγή του ονόματος και η Ελένη, αγαπημένη των ποιητών, για πρώτη ίσως φορά στην πεζογραφία μας φανερώνει και άλλες διαστάσεις με τρόπο πρισματικό. Με όποιο χαρακτήρα κι αν εμφανίζεται εδώ η Ελένη, πάντα φεύγει αφήνοντας κόσμους πίσω της και γυρεύοντας τον δικό της, όπως η ευριπίδεια εκδοχή της. Στους άλλους δεν απομένει παρά το ομοίωμά της, ενώ εκείνη ολομόναχη υπηρετεί σε κάποιο ιδεατό ναό τον Σκοπό της. Η «αρρενωπή» γραφή της Σαράντη, απελευθερωμένη από το «άνιμο» της γυναίκας – συγγραφέως και από τα αρχέτυπα της προσωπικότητάς της, την οδηγεί και στην αποστασιοποίηση από τους ήρωές της, σε μια σχέση απομακρυσμένης συμπάθειας που αποκτά το νόημα της αντικειμενικότητας. «Στο ίδιο κύτταρο με την Κάθριν Μάνσφηλντ» παραδέχεται ότι η θεϊκή ουσία είναι διασκορπισμένη παντού, τρομοκρατώντας εκείνους που υποστηρίζου πως είναι συγκεντρωμένη στα εκλεκτά πνεύματα.

Κι ο κύκλος κλείνει με την ίδια την πλάνη περί της χαριτωμένης του δοκιμίου πλάνης: Εξετάζοντας την λειτουργία του δοκιμίου γράφοντας ένα δοκίμιο, άλλο δεν κάνουμε παρά να πέφτουμε στο σύστημα της αυτοαναφοράς, σε έναν φαύλο κύκλο δηλαδή, αφού το παρόν δοκίμιο που μιλά για την χαριτωμένη πλάνη του δοκιμίου είναι κι αυτό ένα δοκίμιο, άρα έχει και αυτό μια χαριτωμένη πλάνη. Και έχοντας βεβαίως την χαριτωμένη πλάνη δεν λέει την αλήθεια «για την χαριτωμένη πλάνη του δοκιμίου». Γιατί αν πραγματικά θέλαμε να βρούμε την Αλήθεια, θα έπρεπε να είχαμε σιωπήσει…

Αθήνα 2012, σελ. 478.

Στις εικόνες: Mircea Eliade, η πρώτη έκδοση των Αδελφών Καραμαζώφ, έργο της Paula Rego (που θα μπορούσε κάλλιστα να απεικονίζει μια από τις μορφές της Ελένης) και Ludwig Wittgenstein