Πανδοχείο

Το παρόν ανθολόγιο αποτελεί μια σπάνια περίπτωση έκδοσης θεωρητικού περιεχομένου. Πρόκειται για μια συλλογή θεωρητικών κειμένων όλων των σχολών και των αναζητήσεων της λογοτεχνικής θεωρίας που παρουσιάζονται με τον πλέον ελκυστικό αλλά και χρηστικό τρόπο. Σε κάθε κεφάλαιο προηγείται η πυκνή εισαγωγή του επιμελητή, συμπληρωμένη από ενδεικτική βιβλιογραφία, και κατόπιν ακολουθούν από δύο έως έξι κείμενα διαφορετικών θεωρητικών της κάθε σχολής που καλύπτουν ένα μεγάλο μέρος της λόγου της εκάστοτε σχολής.

Ο Ρωσικός Φορμαλισμός απέρριψε τις μη συστηματικές και εκλεκτικιστικές προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν στην μελέτη της λογοτεχνίας και επιχείρησε να συγκροτήσει μια «λογοτεχνική επιστήμη». Σύμφωνα με τον Ρομάν Γιάκομπσον, αντικείμενο της αυτής της επιστήμης δεν είναι η λογοτεχνία αλλά η λογοτεχνικότητα, αυτό δηλαδή που κάνει ένα δεδομένο έργο λογοτεχνικό. Γι’ αυτό και οι φορμαλιστές έπαψαν να ενδιαφέρονται για τις αναπαραστατικές και εκφραστικές πλευρές των λογοτεχνικών κειμένων, εστιάζοντας στις διαφορές ανάμεσα στη λογοτεχνική και τη μη λογοτεχνική ή πρακτική γλώσσα. Η γνωστή έννοια του φορμαλισμού είναι εκείνη της «ανοικείωσης» που συνδέθηκε ιδιαίτερα με τον Βίκτορ Σκλόφσκι, ο οποίος υποστήριξε ότι η τέχνη ανανεώνει την ανθρώπινη αντίληψη μέσω της δημιουργίας τεχνασμάτων που υποσκάπτουν και υπονομεύουν τις συνήθεις και αυτοματοποιημένες μορφές αντίληψης.

Αργότερα ο φορμαλισμός έστρεψε τη σκέψη του στις γλωσσικές και μορφολογικές όψεις των ίδιων των λογοτεχνικών κειμένων. Για τον Μιχαήλ Μπαχτίν η γλώσσα είναι «διαλογική» και προϋποθέτει την ύπαρξη ενός παραλήπτη, συνεπώς μελετάται εντός του κοινωνικού και επικοινωνιακού της πλαισίου. Ο Δομισμός της Σχολής της Πράγας αποτέλεσε κατ’ ουσίαν συνέχεια του ρωσικού φορμαλισμού. Το πρώτο αυτό κεφάλαιο περιλαμβάνει κείμενα του βασικού εκπροσώπου του Γιαν Μουκαρόφσκι, του Π.Ν. Μεντβέντεφ και των προαναφερθέντων.

Βασικός στόχος της αμερικανικής Νέας Κριτικής ήταν η διατύπωση μιας εναλλακτικής κριτικής πρότασης απέναντι στον ιμπρεσιονισμό και την ιστορική φιλολογία· οι θεωρητικοί της υπερασπίστηκαν την «εσωτερική» κριτική προσέγγιση και το απρόσωπο ενδιαφέρον για το λογοτεχνικό έργο ως ανεξάρτητο κείμενο. Η Νέα Κριτική έλκει την καταγωγή της από τα κριτικά κείμενα του Τ.Σ. Έλιοτ, τα θεωρητικά γραπτά του Α.Α. Ρίτσαρντς και την πρακτική του Γουίλλιαμ Έμπσον, ενώ η Κριτική του Φ.Ρ.Λήβις έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην πραξιακή δύναμη της λογοτεχνικής γλώσσας. Εδώ περιλαμβάνονται κείμενά του καθώς και των Κληνθ Μπρουκς, Κένεθ Μπερκ, Τζων Μ. Έλλις, Τζων Κέισι.

Το πρόβλημα που αντιμετώπισε στα πρώτα της στάδια η Ερμηνευτική είναι ότι, ενώ οι λέξεις ενός κειμένου του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα της Βίβλου, παραμένουν σταθερές, το συγκείμενο που τις παρήγαγε έχει πάψει να υφίσταται. Υπό την επίδραση της φιλοσοφικής σκέψης του Χανς – Γκέοργκ Γκάνταμερ η ερμηνευτική θεώρησε ότι η κατανόηση του παρόντος προϋποθέτει μια «συγχώνευση» οριζόντων – του κειμένου ως ενσάρκωσης των εμπειριών του παρελθόντος και των ενδιαφερόντων του ερμηνευτή στο παρόν. Ο Πωλ Ρικαίρ από την άλλη, πραγματεύτηκε την ερμηνευτική «ως περιορισμό των ψευδαισθήσεων και των ψευδών της συνείδησης». Ε.Ντ. Χιρς, Π.Ντ. Τζουλ και Γουίλλιαμ Β. Σπανός συμπληρώνουν τα κείμενα του κεφαλαίου.

Ο βασικός εκπρόσωπος της Γλωσσολογικής Κριτικής Φερντινάντ ντε Σωσσύρ υποστήριξε ότι η γλωσσολογία πρέπει να στραφεί στην σύγχρονη μελέτη της, δηλαδή στην πραγμάτευσή της ως ενός συστήματος μέσα σε ένα χρονικό επίπεδο. Η βάση της γλώσσας είναι ότι οι λέξεις αποτελούν αυθαίρετα σημεία, από την άποψη ότι η σχέση μιας λέξης με αυτό που σημαίνει είναι αυθαίρετη, δηλαδή καθορισμένη σχεδόν απόλυτα από τη σύμβαση. Έτσι δίνεται έμφαση στη γλώσσα ως σημασιοδοτικό σύστημα. Τα κομβικά κείμενα των Ρομάν Γιάκομπσον και Ρότζερ Φάουλερ Γλωσσολογία και Ποιητική και Η λογοτεχνία ως λόγος αντίστοιχα εκφράζουν την συγκεκριμένη οπτική.

Ο Δομισμός δίνει έμφαση στο σύστημα των συμβάσεων που επιτρέπουν την ύπαρξη της λογοτεχνία και συγχρόνως αποδίδει μικρή σημασία σε θεωρήσεις που στρέφονται στον δημιουργό ή στην ιστορία ή σε ερωτήματα σχετικά με την σημασία ή την αναφορικότητα του κειμένου. Η λογοτεχνία θεωρείται πως ενσωματώνει συστηματικά σύνολα κανόνων και κωδίκων που της δίνουν την δυνατότητα να σημαίνει. Η βάση της Σημειωτικής είναι το σημείο, δηλαδή κάθε διάταξη ή δομή προς την οποία υπάρχει μια συμβατική ανταπόκριση, συνεπώς διερευνά τα διάφορα συστήματα σημείων, τα οποία δημιουργούν τις κοινές σημασίες που συγκροτούν κάθε κουλτούρα. Η γλώσσα αποτελεί ένα θεμελιώδες σύστημα σημείων όπως και μη γλωσσικά σημεία, όπως οι χειρονομίες, η ενδυμασία και οι πολυάριθμες κοινωνικές πρακτικές που καθορίζονται από συμβάσεις. Εδώ έχουμε κείμενα των Τσβετάν Τοντόροφ, Ζεράρ Ζενέτ, Ρολάν Μπαρτ, Τζόναθαν Κάλλερ, Γιούρι Μ. Λότμαν, Μορς Πέκαμ.

Aν o δομισμός θεμελιώθηκε στην αρχή ότι η γλώσσα πρέπει να εξετάζεται συγχρονικά, σε ένα και μόνο χρονικό επίπεδο, στον Μεταδομισμό η χρονικότητα αποκτά και πάλι κεντρική σημασία. Ο Ζαν Ντερριντά δίνει έμφαση στον λογοκεντρισμό της δυτικής σκέψης, δηλαδή στην αντίληψη ότι το νόημα υπάρχει ανεξάρτητα από τη γλώσσα και συνεπώς δεν υπόκειται στο γλωσσικό παιχνίδι. Κείμενα των Μισέλ Φουκώ, Ρολάν Μπαρτ, Τζούλια Κρίστεβα και Πωλ ντε Μαν διαφωτίζουν τη σχετική θεωρία. Η Ψυχαναλυτική Κριτική εστιάζει το ενδιαφέρον της στη σχέση του λογοτεχνικού κειμένου με την ψυχολογία του δημιουργού του αλλά και του αναγνώστη. Για τον Νόρμαν Ν. Χόλλαντ η ανάγνωση εκλαμβάνεται ως μια ανακατασκευή της ταυτότητας μέσω μιας συναλλακτικής σχέσης ανάμεσα στον αναγνώστη και το κείμενο. Γραπτά των Χάρολντ Μπλουμ και Σοσάνα Φέλμαν συμπληρώνουν τα σχετικά κείμενα.

Η Μαρξιστική και Νεομαρξιστική Κριτική ξεκίνησε από την παραδοχή ότι η λογοτεχνία πρέπει να κατανοείται σε σχέση με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα όπως αυτή ερμηνεύεται από την μαρξιστική σκοπιά. Ο Γκεόργκι Λούκατς υποστήριξε ότι τα μείζονα λογοτεχνικά έργα δεν αναπαράγουν απλώς τις κυρίαρχες ιδεολογίες της εποχής τους, αλλά ενσωματώνουν στη μορφή τους μια κριτική των ιδεολογιών. Eνδιαφέροντα κείμενα των Κρίστοφερ Κώντγουελ, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Τέρρυ Ήγκλετον κ.ά. διαφωτίζουν τις συχνά αντικρουόμενες όψεις της εν λόγω κριτικής.

Η Θεωρία της Πρόσληψης μετατόπισε την έμφαση προς τον αναγνώστη. Ο Βόλφγκανγκ Ίζερ υποστήριξε ότι τα κείμενα δημιουργούν χάσματα ή κενά τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να συμπληρώνει, χρησιμοποιώντας την φαντασία του. Η αισθητική ανταπόκριση προκαλείται μέσω αυτής ακριβώς της αλληλεπίδρασης κειμένου και αναγνώστη. Η Κριτική της Αναγνωστικής Ανταπόκρισης ξεκίνησε από την παραδοχή ότι το αντικείμενο δεν υπάρχει ανεξάρτητα από το υποκείμενο· ο Ντέιβιντ Μπλάιχ συνέδεσε την «υποκειμενιστική» κριτική με την ακραία άποψη ότι το λογοτεχνικό νόημα δεν βρίσκεται στα κείμενα αλλά στους αναγνώστες, ενώ ο Στάνλεϋ Φις τόνισε τον έγχρονο χαρακτήρα της αναγνωστικής διαδικασίας και υποστήριξε ότι το νόημα ενός λογοτεχνικού κειμένου δεν μπορεί να θεωρηθεί κάτι ξεχωριστό από την αναγνωστική εμπειρία. Περιλαμβάνεται ακόμα κείμενο του Χανς Ρόμπερτ Γιάους.

Στην Φεμινιστική Κριτική η Τζότζεφιν Ντόνοβαν υποστήριξε ότι δεν μπορεί να υπάρξει διαχωρισμός της αισθητικής από την ηθική πτυχή των λογοτεχνικών κειμένων, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει να κρίνουμε δυσμενώς κομβικά λογοτεχνικά έργα. Η Ελέν Σιξού θεωρεί ότι η γλώσσα αποτελεί το πιο κρίσιμο πεδίο και πσιτεύει ότι για να αντισταθούν οι γυναίκες στην εγγενή αντρική κυριαρχία στην κουλτούρα πρέπει να διαμορφώσουν τον δικό τους γλωσσικό χώρο. Κείμενα των Ηλέιν Σοουάλτερ και Ελίζαμπεθ Α. Μηζ συμπληρώνουν το κεφάλαιο. Ο τόμος συμπληρώνεται με τα κεφάλαια Πολιτισμικός Υλισμός και Νέος Ιστορισμός [Ρέιμοντ Γουίλλιαμς, Λιούις Α. Μοντρόουζ, Άλαν Σίνφιλντ], Νέος Πραγματισμός [Στάνλεϋ Φις, Στήβεν Ναπ, Γούλτερ Μπεν Μάικλς], Μεταμοντερνισμός [Φρέντρικ Τζέημσον, Λίντα Χάτσιον] και Μετααποικιακή Κριτική [Έντουαρντ Σαΐντ, Χόμι Κ. Μπάμπα]. Ο K.M. Newton είναι ομότιμος καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Dundee.

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013, μτφ. Αθανάσιος Κατσικερός – Κώστας Σπαθαράκης, πρόλογος στην ελληνική έκδοση Αλέξης Καλοκαιρινός, 531 σελ. Με αναφορά στην προέλευση των αρχικών κειμένων και ευρετήριο προσώπων [Twentieth – Century Literary Theory. A Reader, 1988, 1997].