Από την δική μου πλευρά, είχα μια συνταγή για την ήττα. Αφού έλεγα τα δικά μου στα αποδυτήρια, πάντοτε, πριν διαβώ την πόρτα για να αντιμετωπίσω τον Τύπο, να αντιμετωπίσω την τηλεόραση, να μιλήσω στον άλλο μάνατζερ, έλεγα στον εαυτό μου: «Ξέχνα το. Το παιχνίδι τελείωσε». Πάντα το έκανα αυτό. [σ. 233]

Αυτό που συγκινεί στο καταρρακτώδες βιβλίο του μάνατζερ που άλλαξε όλη την ιστορία της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ είναι ακριβώς οι σελίδες που αφιερώνει στις δύσκολες και στις οριακές στιγμές της ομάδας. Κοιτάζοντας πίσω δεν επικεντρώνει μόνο στις νίκες και τους θριάμβους αλλά και στις ήττες. Πώς να ξεχαστούν τρεις τελικοί Κυπέλλου, άλλοι τόσοι Λιγκ Καμπ, και φυσικά εκείνοι οι δυο στο Πρωταθλητριών από την Μπαρτσελόνα; Όμως είναι κι αυτά ένα μέρος από τον καμβά της ομάδας: η ανάκαμψη. Ο Φέργκιουσον δεν σταμάτησε να έχει στο νου του ότι δεν είναι όλα νίκες και παρελάσεις.

Dulcius ex asperis. Είναι πιο γλυκά έπειτα από δυσκολίες. Αυτό ήταν το σλόγκαν της οικογένειας Φέργκιουσον στην Σκοτία, κι αυτή ακριβώς η αισιοδοξία τον συντρόφευε στα τριάντα εννέα χρόνια του ως ποδοσφαιρικού μάνατζερ. Ας τονίσουμε εδώ ότι με τον όρο μάνατζερ εννοείται ο υπεύθυνος της ομάδας που αναλαμβάνει την ευθύνη τόσο για τις προπονητικές επιλογές όσο και την οικονομική διαχείριση. Ο Φέργκιουσον δεν πανικοβάλλονταν μετά από μια σειρά ατυχών αποτελεσμάτων, ενώ είχε πλήρη ανοσία σε οτιδήποτε επιχειρούσε να πλήξει την ομάδα από εξωτερικές πηγές. Και φυσικά δεν έδινε την παραμικρή σημασία στους ψιθύρους και τα σενάρια.

Μερικές φορές οι ήττες είναι τα καλύτερα αποτελέσματα. Η αντίδραση στις αντιξοότητες είναι προσόν. Ακόμα και στη χειρότερη περίοδό σου, δείχνεις δύναμη. Υπήρχε μια σπουδαία ρήση: «Είναι απλώς άλλη μια μέρα στην ιστορία της Μάντσεστερ Γιουνάιτεντ». Με άλλα λόγια, η αντεπίθεση ήταν μέρος της ίδιας μας της ύπαρξης. Αν είσαι υποτονικός και απαθής με τις ήττες, τότε το βέβαιο είναι ότι θα έρθουν κι άλλες. Συχνά χάναμε δυο βαθμούς, με την αντίπαλο να ισοφαρίζει στην τελευταία φάση του αγώνα, αλλά μετά πραγματοποιούσαμε ένα σερί έξι ή εφτά νικών. Δεν ήταν συμπτωματικό. [σ. 31]

Δεν πρόκειται αμιγώς για πλήρη αυτοβιογραφία αλλά για ένα βιβλίο που συμπληρώνει μια προηγούμενη έκδοση, το Managing my life. Συνεπώς επικεντρώνει τα μαγικά του χρόνια στο Μάντσεστερ και όχι στην προηγούμενη ζωή του, φυσικά χωρίς να παραλείπει μερικές επιστροφές, όπως στα νιάτα του στην Γλασκόβη ή τους φίλους μιας ζωής που έκανε στο Αμπερντίν. Ήταν άλλωστε στις παμπ της Γλασκόβης που απέκτησε ένα μεγάλο μέρος των πρώτων πολύτιμων εμπειριών του. Εκεί μέσα έμαθε τους ανθρώπους, τα όνειρα και τις απογοητεύσεις τους, με έναν τρόπο που ολοκλήρωνε τις προσπάθειες του να κατανοήσει πώς λειτουργεί ο κόσμος του ποδοσφαίρου. Κι ας μην το γνώριζε εκείνη τη στιγμή.

Άλλωστε η διαχείριση των δυο παμπ υπήρξε η πρώτη του επιχειρηματική δραστηριότητα, που συνδύασε με το μανατζάρισμα της Σεντ Μίρεν. Όλα εγκαταλείφθηκαν με την ανάληψη της Αμπερντίν το 1978. Μερικές φορές γύριζε σπίτι με ανοιγμένο κεφάλι ή μαυρισμένο μάτι, αφού σε κάθε περίπτωση, στο άγριο κέφι ή στους καυγάδες, έπρεπε να μπαίνει στη μέση να χωρίζει τους θαμώνες. Εκεί άρχισε να φτιάχνει το δικό του τοπικό δίκτυο κυνηγών ταλέντων με …δασκάλους από τα γύρω σχολεία!

Με την Γιουνάιτεντ άλλαξαν τα Σαββατόβραδά του. Το παιχνίδι ξεκινάει στις τρεις το μεσημέρι και δεν επιστρέφεις σπίτι σου πριν από τις εννέα παρά τέταρτο το βράδυ. Αυτό ήταν το τίμημα της επιτυχίας: 76.000 άνθρωποι να κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα. Και η επιθυμία της εξόδου μειώνεται. Για έναν οπαδό υπάρχει η κουλτούρα να πηγαίνει την Δευτέρα στη δουλειά, γεμάτος συναισθήματα από το παιχνίδι του Σαββατοκύριακου.

Μάνατζερ στο ποδόσφαιρο σημαίνει και μια συνεχή μελέτη των ανθρώπινων αδυναμιών και ελαττωμάτων. Είσαι πάντα μόνος σου, ενώ θα έδινες τα πάντα για να μην είσαι μόνος με τις σκέψεις σου. Υπήρχαν μέρες στο γραφείο του το απόγευμα που περίμενε πως και πώς να χτυπήσει η πόρτα αλλά δεν ερχόταν κανείς· όλοι θεωρούσαν πως είναι απασχολημένος. Δεν δεχόταν όμως ποτέ να μετατραπεί η αίθουσα της συνέντευξης τύπου σε θάλαμο βασανιστηρίων (από τους δημοσιογράφους προς τους παίκτες και τους προπονητές), ενώ προσπαθούσε να κρατά τα πάντα μέσα στα αποδυτήρια αλλά και να δείχνει στους παίκτες ότι δεν μπορούν να κάνουν σαχλαμάρες μαζί του. Τους κατανοούσε όμως στα πάντα, ακόμα και για την άβυσσο που αισθάνονταν όταν έβλεπαν να πλησιάζει το τέλος της καριέρας του.

Υπάρχει εκείνη η στιγμή, όταν ο παίκτης αναρωτιέται τι πρόκειται να κάνει, γιατί η αποχώρηση από την ενεργό δράση μοιάζει με κενό. Τη μια στιγμή παίζεις σε ευρωπαϊκούς τελικούς, τελικούς Κυπέλλου Αγγλίας, κερδίζεις Πρωταθλήματα, την άλλη όλα ξεθωριάζουν. Το πώς θα ανταπεξέλθεις είναι μια πρόκληση που όλοι οι ποδοσφαιριστές αντιμετωπίζουν. Η δόξα δεν προσφέρει ασυλία από τη συναισθηματική κατάρρευση. Το δεύτερο ημίχρονο δεν είναι τόσο συναρπαστικό, άρα πώς το αναδημιουργείς; Πώς αντικαθιστάς τον ενθουσιασμό να κάθεσαι στα αποδυτήρια δέκα λεπτά πριν από το εναρκτήριο λάκτισμα του παιχνιδιού…; [σ. 116]

Σήμερα του λείπουν τα αστεία στα αποδυτήρια, όλοι οι αντίπαλοι μάνατζερ («αυτοί οι υπέροχοι χαρακτήρες της παλιάς σχολής»), η ομάδα των αθλητικών επιστημόνων, τα κορίτσια στα πλυντήρια, τα φαγοπότια στο τέλος του αγώνα, τα κεράσματα και τα αστεία με τους αντιπάλους. Αλλά έχει και τόσα να θυμάται: τρόπαια, γκολ, κρίσιμους αγώνες, αξέχαστα περιστατικά, ξεκαρδιστικές καταστάσεις – κι όσα του έρχονται σαν πλημμύρα τα περιγράφει εδώ. Θυμάται τους καλύτερους γκολτζήδες του (Κόουλ, Καντονά, Φαν Νίστελροϊ, Ρούνι, τον ευλαβικά πιστό στην …γιόγκα Ράιαν Γκιγκς, που γυρνούσε την πλάτη του στην μόστρα και στην δόξα, το αναλυτικό μυαλό του Σόλσκιερ (σε σημείο να κρατά σημειώσεις στον πάγκο, ώστε να έχει πλήρες σχεδιάγραμμα προτού μπει ως αλλαγή), την τύχη να έχει τους δυο κατά την γνώμη του καλύτερους τερματοφύλακες μεταξύ των ετών 1990 – 2010 – Πίτερ Σμάιχελ, Έντβιν Φαν ντερ Σαρ.

Ο αστείρευτος σερ αφιερώνει κεφάλαια στον Μπέκαμ, στον Φέρντιναρντ και το περίεργο σκάνδαλο, στην μεγάλη αντιπαράθεση με τον Ρόι Κιν, στον Κριστιάνο Ρονάλντο, στον μεγάλο ανταγωνισμό με τον Αρσέν Βενγκέρ. Αφιερώνει τις σκέψεις του για την πολιτική – ανέκαθεν υποστήριζε τους ντόπιους βουλευτές του Εργατικού Κόμματος και στεκόταν στην αριστερότερη πλευρά της όχθης, την χαρά του διαβάσματος (ιδίως για βιογραφίες, πολιτική και Ιστορία), κι ένα όμορφο, σχεδόν κινηματογραφικό περιστατικό που αναφέρεται στην σελίδα 129.

Στην επιστροφή από ένα ταξίδι στην Αμερική, η ομάδα σταμάτησε για ανεφοδιασμό στο νησί της Νέας Γης (στο άνοιγμα του Κόλπου του Αγίου Λαυρεντίου, στον Καναδά), σε μια μικρή στρατιωτική βάση. Στον ορίζοντα υπήρχε μόνο μια καλύβα. Κατά την αναμονή του ανεφοδιασμού, το προσωπικό άνοιξε την πόρτα για να φρεσκαριστεί ο αέρας. Και είδαν ένα μικρό παιδί να στέκεται στο φράχτη με μια σημεία της Γιουνάιτεντ. Δεν επιτρεπόταν να αποβιβαστεί κανείς, μπορούσαν απλά να σταθούν στις σκάλες κι έτσι το μόνο που έκαναν ήταν να χαιρετήσουν εκείνον τον μικρό οπαδό της ομάδας, που είχε κολλήσει το πρόσωπό του στο συρματόπλεγμα στη μέση του πουθενά.

Το σημερινό ποδόσφαιρο αλλάζει συνεχώς. Ο κόσμος προσπαθεί να εφαρμόσει στο ποδόσφαιρο τις βασικές αρχές της επιχειρηματικότητας. Δεν είναι όμως τόρνος, αλεστική μηχανή, είναι μια ομάδα από ανθρώπους. Είμαστε όλοι στην βιομηχανία των αποτελεσμάτων, λέει ο Φέργκιουσον, κι αυτό καταστρέφει μεγάλο μέρος της μαγείας. Ευκαιρία να θυμηθεί την περίπτωση του πρώην αρχηγού Μάρτιν Μπιούκαν όταν νεαρός είχε μεταγραφεί στην Όλνταμ με ένα μεγάλο πριμ υπογραφής. Καθώς δεν μπορούσε να βρει την φόρμα του, επέστρεψε τα χρήματα στην ομάδα, κρίνοντας ότι δεν τα άξιζε. Φανταστείτε, λέει ο σερ, να γινόταν αυτό σήμερα….

Η ομάδα δεν σταματούσε να πιστεύει ποτέ ότι θα τα καταφέρει. Κυριαρχούσε ακόμα και το παράδοξο σύστημα «υπομονή ως το τελευταίο τέταρτο του αγώνα και μετά δώστε τα όλα μέχρι το τελευταίο λεπτό». Κι αν η ρήση τους έβρισκε χαμένους υπήρχε πάντα η ρήση του Λομπάρντι: «Δεν χάσαμε το παιχνίδι, απλώς τελείωσε ο χρόνος»

Στις τελευταίες σαράντα σελίδες του βιβλίου περιλαμβάνονται στοιχεία και πίνακες από την καριέρα του Α.Φ. ως ποδοσφαιριστή και ως μάνατζερ, τίτλοι και αποτελέσματα στις ευρωπαϊκές διοργανώσεις και φυσικά το Τσάμπιονς Λιγκ, συγκριτικές επιδόσεις της Μάντσεστερ πριν και μετά την έλευσή του και όλοι οι ποδοσφαιριστές της ομάδας υπό την καθοδήγησή του.

Εκδ. Παπαδόπουλος, 2015, μτφ. Μιχάλης Φουντουκίδης, επιμέλεια – σημειώσεις Δημήτρης Λυμπερόπουλος, 333 σελ. [Alex Ferguson – My autobiography, 2013]

Δημοσίευση και σε: mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, αρ. 197, υπό τον τίτλο Glory Glory Man United, εμπνευσμένο από τον Κόκκινο Ύμνο. Η ακαπέλλα του εδώ, κι ένας έτερος πανηγυρικός εδώ.

«Μια παράδοση άνευ όρων, ταπεινωτική, αλλά ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη».

… σε οποιοδήποτε μέρος, σε οποιαδήποτε στιγμή, σε οποιαδήποτε περίσταση, σ’ ένα δείπνο πρώην συμμαθητών του τάδε σπουδαίου λυκείου, πρώην βραβευμένων με το τάδε βραβείο ή στον δείνα διαγωνισμό, πρώην μελών του άλφα ή βήτα δικτύου, κάποιοι από εμάς ξαφνικά θα ξαναβρίσκονται γύρω από ένα τραπέζι για μια στιγμή πραγματικής μνήμης, πραγματικού μοιράσματος, ακόμη κι αν η ζωή, η πολιτική, η ιστορία θα μας έχουν χωρίσει, ακόμα κι αν θα μας φέρνουν σε αντίθεση, και τότε θα διαπιστώνουμε, με ζωηρό τρόμο και παράδοξο ενθουσιασμό, ότι έχουμε όλοι μας κάτι κοινό, ένα αγαθό που μας ανήκει αποκλειστικά, ένα είδος σκοτεινού και ακτινοβόλου νεανικού ή οικογενειακού μυστικού, το οποίο όμως μας καθιστά ιδιαίτερους, μας διαχωρίζει σ’ αυτό ακριβώς το σημείο από την κοινότητα των θνητών, από τους κοινούς θνητούς: την ανάμνηση των βασανιστηρίων. [σ. 54]

Αντιστασιακός στο Παρίσι, κρατούμενος σε στρατόπεδο κοντά στη Βαϊμάρη, παράνομος στην Μαδρίτη, ο Σέμπρουν επιχειρεί μια συνολική έκφραση της αδιανόητης εμπειρίας των βασανιστηρίων. Άλλωστε η γραφή του πάντα ενέπλεκε τις σωματικές αισθήσεις στην βίωση των ιστορικών και προσωπικών γεγονότων. Το πραγματικό γεγονός αποκτά μυθιστορηματική διάσταση, η ζωή του ιστορικοποιείται και την ίδια στιγμή η Ιστορία ιδιωτικοποιείται. Στην εισαγωγή ο Ρεζί Ντεμπραί τιμά τον αγωνιστή με τον συνήθη του τρόπο: με φράσεις εξίσου λιτές και πυκνές μας θυμίζει πως ο αυτός ο Ισπανο – γερμανο – γάλλος πολύγλωσσος άνθρωπος – σύνορο έφερε τις ουλές του τρόμου του 20ού αιώνα, ένιωσε στο πετσί του τα μαγέματα και τα απομαγέματα κι έζησε όσο ελάχιστοι ένα τόσο πυκνό πεπρωμένο.

Σε αυτό το αφήγημα ενός ρέοντος μα και ψύχραιμου εσωτερικού μονολόγου, ο συγγραφέας «Χ.Σ. Μητρώο 44904» θέτει την φαντασία του στην υπηρεσία της πραγματικότητας και αναπλάθει τα ψήγματά της· αφήνεται στο αδιάκοπο, ανήσυχο τρεμούλιασμα της ανάμνησης και, ταυτόχρονα, στην ακούραστη αναζήτηση της ακρίβειας. Το υποκείμενο αυτοεξετάζεται σαν αντικείμενο, η μνήμη κατακτά εκ νέου την λήθη, η Ιστορία προσαρτάται στην μνήμη (και εδώ ο Ντεμπραί εντοπίζει ενδιαφέρουσες διαφορές από τον Μαλρώ). Κι όλα αυτά σε ένα σύντομο κείμενο, γεμάτο απλές διαπιστώσεις και τόσο βαθιές αλήθειες, χωρίς συναισθηματισμούς και μεγαλοστομίες, χωρίς μελοδραματισμούς και θρηνωδίες.

Η πρώτη φράση τον βρίσκει στο ημίφως του μπαρ στο Ξενοδοχείο Lutetia, κουρασμένο από τα γηρατειά, να αναλογίζεται τις τόσες ευκαιρίες να πεθάνει νέος. Κι ύστερα η μνήμη ξετυλίγεται σε πρόσωπα, γεγονότα, αισθήσεις, φόβους· σε στιγμές οριακές, σε αποφάσεις κρίσιμες, στο θάρρος των αγωνιστών, στην τόλμη των αντιστασιακών. Αλλά είναι οι σύγχρονες, αποσταγμένες σκέψεις πάνω στο βασανιζόμενο εαυτό του που πυκνώνουν σε βάθος την αναδρομή του.

Μπροστά στα βασανιστήρια είναι πάντα προτιμότερο να ξέρεις τι σε περιμένει, τι θα αντιμετωπίσεις· είναι καλύτερο να μην τρέφεις αυταπάτες. Όμως το σώμα δεν γνωρίζει, καθώς δεν μπορεί να διαθέτει πρωθύστερη εμπειρία των βασανιστηρίων. Μπορεί σ’ αυτόν τον δίχως τέλος πόνο, να επιβάλλεις στο σώμα σου μια δίχως τέλος αντοχή; Η αντίσταση στα βασανιστήρια είναι εξ ολοκλήρου ζυμωμένη με μια απάνθρωπη, ή μάλλον υπεράνθρωπη βούληση ξεπεράσματος και υπέρβασης.

Σήμερα ο Σέμπρουν συνεχίζει να θυμάται όλους όσοι προστάτευσαν την δική του την ελευθερία με την σιωπή τους στα βασανιστήρια. Πέρασε ελεύθερος δέκα ολόκληρα χρόνια στην παρανομία, χάρη σε όλες εκείνες τις πολλαπλασιασμένες σιωπές. Σκέφτεται την «Ζυλιά», μια νέα και όμορφη γυναίκα, που στις συζητήσεις τους δεν ανέφεραν ποτέ την λέξη «βασανιστήρια». Είχαν μιλήσει για τον θάνατο, τους ήταν ευκολότερο να μιλούν για το αναπόδραστό του, γι’ αυτή την απόλυτη αλήθεια, παρά για τον ζωώδη πόνο ενός σώματος που βασανίζεται.

Η εμπειρία των βασανισμών ενώνει αναπόδραστα τους ανθρώπους, αυτό όμως δεν σημαίνει πως όποτε βρίσκονται επιστρέφουν διαρκώς σε αυτές, την στιγμή άλλωστε που η ζωή τους προσφέρει τόσα θέματα για συζήτηση, για θαυμασμό ή για αγανάκτηση. Εξάλλου, εκείνο που έχει σημασία σε κάθε παρόν, είναι να ξεπεραστεί το επίπεδο της απλής απαρίθμησης γεγονότων και δεινών και να εξαχθεί κάποιο ηθικό δίδαγμα από την σχετική εμπειρία; Ποιοι κανόνες θα μπορούσαν να γίνουν γνώμονας μελλοντικής δράσης;

Η εμπειρία των βασανιστηρίων δεν είναι μόνο, ίσως ούτε καν κυρίως, εμπειρία του πόνου, της αβάσταχτης εμπειρίας του πόνου. Είναι επίσης, ίσως και προπαντός, εμπειρία της αδελφοσύνης. Σιωπή από την οποία γαντζώνεσαι, κρεμιέσαι σφίγγοντας τα δόντια, προσπαθώντας να δραπετεύσεις μέσω της φαντασίας ή της μνήμης από το ίδιο σου το σώμα, το άθλιο σώμα σου, αυτή η σιωπή είναι πλούσια με όλες τις φωνές, όλες τις ζωές που προστατεύει, που τους επιτρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν. [σ. 59]

Σε ένα από τα πιο συγκλονιστικά σημεία του βιβλίου ο Σέμπρουν αναφέρεται στο επίσης συγκλονιστικό βιβλίο του Ζαν Αμερύ Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση και ιδίως στην πεποίθηση του τελευταίου ότι αυτός που κατακλύζεται από τον πόνο των βασανιστηρίων νιώθει το σώμα του όπως δεν το έχει νιώσει ποτέ πριν· ότι η σάρκα του πραγματώνεται απόλυτα μέσα στην αυτοάρνησή της… Ενθυμούμενος την δική του περίπτωση, ο Σέμπρουν γράφει πως μέχρι τότε το σώμα του κι εκείνος αποτελούσαν μια αξεχώριστη οντότητα. Αλλά στο Ωξέρ είχε την αίσθηση πως ποτέ μέχρι τότε δεν είχε σώμα. Ήταν σαν να ενσαρκωνόταν μέσα στον πόνο,, σαν να ανακάλυπτε την ευθραυστότητα, την γύμνια, την περατότητά του. Τότε το σώμα έγινε σαν μια ξεχωριστή οντότητα, ένα είδος άλλου «είναι».

Αλλά εντοπίζει μια βασική διαφωνία με τον Αμερύ. Ο Γερμανός συγγραφέας γράφει ότι αυτός που υπέστη βασανιστήρια είναι στο εξής ανίκανος να αισθάνεται οικείο τον κόσμο, ότι η εμπιστοσύνη του κλονίζεται και δεν αποκαθίσταται ποτέ πια. Η προσωπική εμπειρία του Σέμπρουν του δίδαξε ακριβώς το αντίθετο: είναι ο δήμιος εκείνος που δεν θα ξανανιώσει ποτέ οικείο τον κόσμο, ό,τι κι αν ισχυρίζεται ο ίδιος, ό,τι κι αν παριστάνει. Αντίθετα το θύμα θα δει τους δεσμούς με τον κόσμο να πληθαίνουν, να διακλαδώνονται και να πολλαπλασιάζονται οι λόγοι του να αισθάνεται οικείο τον κόσμο.

… τα βασανιστήρια είναι απρόοπτα, απρόβλεπτα στα αποτελέσματά τους, στις φθορές τους, στις συνέπειές τους πάνω στη σωματική ταυτότητα. / Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει ούτε να προφυλαχτεί από μια πιθανή εξέγερση του σώματός του όταν, κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων, ζητά ευλαβώς – κτηνωδώς – από την ψυχή σας, από τη θέλησή σας, από το ιδεώδες σας για το Εγώ σας, μια παράδοση άνευ όρων: ταπεινωτική, αλλά ανθρώπινη, πολύ ανθρώπινη. [σ. 38]

Εκδ. Πόλις, 2014, εισαγωγή Ρεζίς Ντεμπραί, μτφ. Έφη Κορομηλά, επιμ. Άννα Μαραγκάκη, σελ. 141, με δισέλιδο σημείωμα του εκδότη και με τρισέλιδες σημειώσεις της μεταφράστριας και της επιμελήτριας [Jorge Semprun, Exercises de survie, 2012].

Πρώτη δημοσίευση: mic.gr / Βιβλιοπανδοχείο, αρ. 196, με τίτλο Torment and toreros, εμπνευσμένο από εκείνον τον αξέχαστο δίσκο. Από την μια πλευρά οι βασανισμοί, από την άλλη ο αδιαμφισβήτητος τορέρο Σέμπρουν.